Miasta województwa śląskiego

Na obszarze województwa śląskiego zlokalizowanych jest (2014 r.) 71 miast. Z czego ponad połowę stanowią miasta duże (liczące pow. 100 tys. mieszkańców) i miasta średnie (liczące 20-100 tys. mieszkańców). Od ponad 20 lat zbiór miast w województwie śląskim wykazuje tendencje wzrostowe. Jednak wzrostowi liczebnemu miast towarzyszy dość wyraźny spadek zaludnienia. W najbliższej przyszłości będzie on warunkował nie tylko zmiany innych struktur wewnętrznych miast, ale także wpłynie bezpośrednio na modyfikację sieci miast w ogóle. Przeobrażenia sieci miejskiej na obszarze województwa śląskiego trwają od początków jej istnienia czyli od I połowy XIII wieku, w ich efekcie na tym obszarze powstało łącznie ponad 120 miast, a kilka lokacji nie powiodło się w ogóle. Współczesny obraz sieci miast wskazuje na istotny, ale tylko aktualny stan procesu urbanizacji na pograniczu Górnego Śląska i zachodniej Małopolski.

Rozwój sieci miejskiej w przeszłości

Rozwój sieci miejskiej w okresie feudalnym (do 1800 r.)

Tab. 1.1. Lokacje miast średniowiecznych na obszarze województwa śląskiego - XIII wiek. Objaśnienia: Kursywą zaznaczono przywileje niezrealizowane.

Tab. 1. 2.Lokacje miast średniowiecznych na obszarze województwa śląskiego - XIV i XV wiek. Objaśnienia: Kursywą zaznaczono przywileje niezrealizowane.

Ryc. 1. Rozmieszczenie, geneza i wielkość demograficzna miast województwa śląskiego.

Tab. 2. Lokacje miejskie na obszarze województwa śląskiego w latach 1501-1800.

Urbanizacja na obszarze województwa śląskiego sięga przełomu pierwszego i drugiego tysiąclecia naszej ery i dotyczy różnej wielkości ośrodków grodowych i targowych. Ich wyraźna sieć ukształtowała się już w XII w. Przyjmując jednak prawno-administracyjne kryterium pojęcia miasta jego genezę należy przesunąć na obszarze województwa śląskiego na I połowę XIII w. Pierwszym ośrodkiem miejskim na obszarze województwa śląskiego był Racibórz, lokowany po raz pierwszy przed 1217 r. Do końca XIII w. zainicjowano jeszcze na omawianym terytorium lokację 18 miast (tab. 1). Z czego trzy nie zostały podjęte (Maków, Repty, Sośnicowice), a kolejnych 5 miało charakter krótkotrwały (nie przetrwały średniowiecza).

Proces lokacyjny w XIII w. w zdecydowanej przewadze dotyczył miast śląskich. Lokacje w zachodniej Małopolsce były jeszcze nieliczne. Zdecydowany rozwój średniowiecznych miast lokacyjnych w małopolskiej części województwa nastąpił dopiero w XIV i XV w. W części śląskiej trwało natomiast uzupełnianie sieci miejskiej.

W strukturze wielkościowej miast zdecydowanie dominował Racibórz. Około połowy XIV wieku liczył około 3100 mieszkańców. Drugim co do wielkości był Bytom z populacją około 1500 osób. Pozostałe miasta nie przekraczały zaludnienia 1000 osób (Ładogórski, 1955, s. 243).

Proces lokacyjny w XIII w. w zdecydowanej przewadze dotyczył miast śląskich. Lokacje w zachodniej Małopolsce były jeszcze nieliczne. Zdecydowany rozwój średniowiecznych miast lokacyjnych w małopolskiej części województwa nastąpił dopiero w XIV i XV w. W części śląskiej trwało natomiast uzupełnianie sieci miejskiej.

W strukturze wielkościowej miast zdecydowanie dominował Racibórz. Około połowy XIV wieku liczył około 3100 mieszkańców. Drugim co do wielkości był Bytom z populacją około 1500 osób. Pozostałe miasta nie przekraczały zaludnienia 1000 osób (Ładogórski, 1955, s. 243).

Rozwój miast średniowiecznych na obszarze województwa śląskiego, zwłaszcza do połowy XIV w. opierał się w głównej mierze na:

• a)umiastowieniu dotychczasowych ośrodków grodowych i innych o charakterze defensywnym,
• b)umiastowieniu ośrodków targowych i innych lokalnych punktów wymiany,
• c)umiastowieniu ośrodków, stanowiących centra nowego osadnictwa na granicy obszarów już zagospodarowanych i będących celem ekspansji osadniczej (tzw. miasta-wrota),
• d)umiastowieniu ośrodków posiadających w bazie ekonomicznej funkcje wyspecjalizowane (górnicze, klasztorne).

Począwszy od końca XIV w. w genezie miast regionu współczesnego województwa śląskiego rosła rola czynników zdefiniowanych w punkcie b) i c), malała natomiast rola czynnika określonego w punkcie a). Do końca XIV i XV w. na omawianym obszarze powstało łącznie 31 miast. Tym razem więcej po stronie małopolskiej. Ostatecznie na obszarze współczesnego województwa śląskiego w 1500 r. funkcjonowały 44 miasta, a 7 dalszych upadło (ryc. 1). Gęstość sieci miejskiej wynosiła w części śląskiej 35 miast na 10 tys. km², a w części małopolskiej 33 na 10 tys. km². Większość miast miała tzw. genotyp o charakterze centralnym, to znaczy, ze powstawały jako lokalne ośrodki obsługi dla najbliższego. W miarę zdefiniowanego zaplecza osadniczego. Rzadsze były natomiast lokacje miast skrajnie wyspecjalizowanych, na przykład górniczych.

Stosunkowo gęsta sieć miast ukształtowanych w średniowieczu oraz ukonstytuowane przez nie lokalne i regionalne powiązania społeczne i ekonomiczne stanowiły wyraźne tło ograniczenia procesu umiastowienia w epoce wczesnonowożytnej (1501-1800). Szczególnie na Śląsku. W tym okresie w kształtowaniu się sieci miast uwidaczniają się trzy wyraźne zjawiska:

• a)degradacja prawna niektórych małych ośrodków powstałych w średniowieczu,
• b)lokacje miast silnie wyspecjalizowanych gospodarczo,
• c)lokacje ośrodków stanowiących centra domen możnowładczych o wyraźnie lokalnym charakterze.

W latach 1501-1800 na obszarze współczesnego województwa śląskiego powstało łącznie 10 miast z czego 2 (20 %) w części śląskiej, a 8 (80 %) w części małopolskiej (tab.2). Dysproporcje te wynikały z różnic w postępie procesu osadnictwa i urbanizacji oraz odmiennych uwarunkowań polityczno-ekonomicznych. Stosunkowo niskie zagęszczenie sieci miast w części śląskiej regionu wynikało z odebrania praw miejskich niektórym miejscowościom w XVII w. (Zbrosławice), a przede wszystkim w 1742 r. (Bieruń, Krzanowice, Miasteczko Śląskie, Mysłowice, Pilchowice, Sośnicowice, Woźniki). Uzyskany zamiennie status wsi targowej (marktflecken) nie był tożsamy pojęciu miasta, jakkolwiek wiele z nich nadal miała taki charakter z punktu widzenia przestrzennego czy gospodarczego.

Wśród nowopowstałych miast na szczególna uwagę zasługują nowe ośrodki związane z górnictwem kruszcowym (Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie) oraz przygraniczne miasta-wrota (Modrzejów, Niwka, Nowokrzepice). Genetyczne uwarunkowania funkcji produkcyjnych, którym towarzyszyły funkcje miasta-wrót łączyła natomiast Biała.

W okresie feudalnym po raz pierwszy na obszarze współczesnego województwa śląskiego pojawiły się zaglomerowane formy osadnicze, tak typowe dla XX i XXI wieku. Jako pierwsza ukształtowało bi-centryczne skupienie Raciborza i Raciborza Nowego Miasta. W okresie późniejszym funkcjonowały równie z reguły nietrwałe tzw. aglomeracje potranslacyjne, powstałe na skutek przenosin danego miasta na inne miejsce (Lelów, Żarnowiec, Żywiec). Specyficzny, transgraniczny charakter miało średniowieczne skupienie miejskie Będzina i Czeladzi.

Układy zaglomerowane powstałe w epoce wczesnonowożytnej były to głównie skupienia miast górniczych (Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie), a przede wszystkim nadgraniczne układy miast-wrót. W II połowie XVIII w. powstaje pierwsza na omawianym obszarze konurbacja miejska :