Mapy topograficzne Górnego Śląska 1824–1828 (Ur-Meßtischblätter)

Autor: dr hab. Piotr Greiner

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Ur-Meßtischblätter były pruskimi wojskowymi mapami topograficznymi opracowanymi w latach 20. XIX wieku. Ich dzisiejsza nazwa pochodzi od niemieckich określeń: Ur (pierwotny), Meßtisch (stolik mierniczy) i Blätter (słupy).

Pomiary triangulacyjne w Prusach na początku XIX wieku

Do prac nad ogólnopaństwowym pomiarem triangulacyjnym przystąpiono w Prusach w ramach szerokiego frontu modernizacji sił zbrojnych tego państwa po klęsce armii fryderycjańskiej w starciu z armią francuską w 1806 roku, która obnażyła zacofanie pruskich sił zbrojnych w różnych dziedzinach, w tym także na szczeblu służb kartograficznych i w zakresie wyposażenia wojsk w mapy topograficzne. Wzorem dla ekipy pruskich reformatorów, jak w wielu innych dziedzinach, stały się osiągnięcia francuskie. W 1814 roku powołano w Koblencji Biuro Topograficzne (Topographisches Bureau), którego zadaniem była kontynuacja przerwanych prac kartografów francuskich, tj. pomiarów Westfalii (1796–1805) oraz rozpoczętych w 1801 roku i niedokończonych pomiarów Nadrenii.

Na czele biura w Koblencji stanął ówczesny generał porucznik Friedrich Carl Ferdinand Freiherr von Müffling (1775–1851), kartograf i teoretyk wojskowości. W 1815 roku w ramach 2. Departamentu Sztabu Generalnego powstał Oddział Pomiarowy (Aufnahme-Abteilung). Podjął on szerokie działania przygotowawcze o charakterze organizacyjnym i teoretycznym dla przeprowadzenia ogólnopaństwowego pomiaru triangulacyjnego. Kierownictwo w prowincjach zachodnich objął von Müflling, a w centralnych i wschodnich początkowo (do 1819 roku) generał Karl Wilhelm Georg von Grolman. W 1820 roku jednolite kierownictwo znalazło się w rękach von Müfflinga.

W latach 1815–1820 zostały opracowane założenia planowanych pomiarów, wprowadzone w życie rozkazem z 15 stycznia 1821 roku. Instrukcja z tego samego roku określiła metody przeprowadzenia pomiarów i wykonania map na ich podstawie. Podstawą metodyczną pomiarów było opracowane przez von Müfflinga tzw. Preußische Polyederprojektion, czyli odwzorowanie wielościenne (odwzorowanie na wielościan nierozwijalny w sposób ciągły na płaszczyznę). Von Müffling przyjął dla swojego odwzorowania pole ograniczone jednym stopniem szerokości geograficznej i jednym stopniem długości liczonym od południka Ferro – 17° 39' 46'' na zachód od południka Greenwich i stąd używane określenie Gradabteilungsblatt. Zastosowano skalę 1:25 000, gdzie 8 dziesiętnych cala na mapie równało się 1 pruskiej mili (stąd określenie Quadratmeilenblätter) lub 2000 reńskim prętom. Jako metodę pomiarów zastosowano pomiar triangulacyjny oparty na trzech sieciach, przy czym boki trójkątów bazy pierwszej miały długość pomiędzy 15 000 a 25 000 reńskich prętów (od 56,4 km do 94 km) i stopień ich rozwarcia był nie mniejszy niż 24°, a boki trójkątów drugiej bazy miały długość poniżej 6 000 prętów (22,6 km), stopień ich rozwarcia był powyżej 20° i rozwarcie kątów trójkątów trzeciej bazy wynosiło powyżej 16°. Każda sekcja miała oparcie w dwóch-trzech punktach trygonometrycznych z trzeciego rzędu. Sekcje zostały zaopatrzone we współrzędną siatkę kwadratową, która ułatwia obliczenie odległości wybranych punktów topograficznych.

Pomiary kątowe były wykonywane teodolitem repetycyjnym produkcji monachijskiej firmy Reichenbach-Institut, natomiast podstawowym narzędziem pomiaru szczegółów i kartowania rzeźby był stolik mierniczy, od nazwy którego (Meßtisch) wzięła się powszechnie używana nazwa na określenie sekcji z tego zdjęcia – Meßtischblätter. Podstawową używaną jednostką miary był decymalny pręt (Ruthen) pruski oparty na ujednostajnionym pręcie reńskim oraz dziesiętny cal (Zoll).

Pomiary triangulacyjne na Górnym Śląsku

Pomiary przy użyciu triangulacji na Górnym Śląsku, rozumiejąc pod tym pojęciem obszar Rejencji Opolskiej w granicach ustalonych w 1820 roku, zostały wykonane w latach 1824–1828, w tym w 1824 roku sporządzonych zostało 8 sekcji, w 1825 roku – 48 sekcji, w 1826 roku – 1 sekcja, w 1827 roku – 49 sekcji i w 1828 roku – 28 sekcji. Taki przebieg w czasie pomiarów był wynikiem przyjętej zasady, aby w jednym sezonie pomiarowym, który trwał od wczesnej wiosny do późnej jesieni, wykreślić teren mieszczący się w prostokącie ograniczonym jednym stopniem szerokości i długości geograficznej.

Obszar Górnego Śląska mieścił się w większości pomiędzy 50 i 51 równoleżnikiem oraz pomiędzy 34 i 37 południkiem liczonym od stosowanego wówczas zerowego południka Ferro, co odpowiada dzisiejszym południkom liczonym od Greenwich 16o20' i 19o20'. Kierunek pomiarów był równoleżnikowy, od zachodu na wschód.

Skrajne, zachodnie obszary Górnego Śląska, to jest części powiatów nyskiego i grodkowskiego oraz austriackiego powiatu Jeseník mieszczące się w polu pomiędzy 34 a 35 stopniem długości geograficznej zostały wykreślone jako pierwsze już w 1824 roku. Przekroczona została w tym roku granica Rejencji Opolskiej na odcinku między powiatem grodkowskim, a dolnośląskimi powiatami oławskim, brzeskim, strzelińskim oraz ziębickim. Ponadto wykreślone zostały dwie sekcje położone w głębi terytorium Górnego Śląska: sekcja Ziegenhals (Głuchołazy) z powiatu nyskiego oraz sekcja Birawa (Bierawa) z powiatu kozielskiego.

W 1825 roku pomiary zostały przeprowadzone głównie pomiędzy 35 i 36 stopniem długości oraz 50 i 51 stopniem szerokości geograficznej – wykartowano z tego obszaru 38 sekcji. Ponadto wykonano 6 sekcji pomiędzy 34 i 35 stopniem długości geograficznej oraz 5 sekcji położonych pomiędzy 35 i 36 stopniem długości a 49 i 50 stopniem szerokości geograficznej – z pogranicza z Austrią. W ten sposób do końca 1825 roku wykartowano całą zachodnio-południową część Górnego Śląska, czyli powiaty pruskiej części: grodkowski, niemodliński, nyski, głubczycki, prudnicki, opolski, kozielski, strzelecki, raciborski oraz powiaty austriackiej części: Bohumín, Bruntál, Javorník, Jeseník, Krnov, Opava, Osoblaha i Zlaté Hory i w kilku miejscach przekroczono Odrę.

Na zachodzie 5 sekcji przedstawiało jeszcze części powiatów dolnośląskich: ząbkowickiego, kamiennogórskiego, ziębickiego i brzeskiego, a na południu 14 sekcji pogranicze prusko-austriackie, w tym 11 sekcji obejmowało powiaty Śląska Austriackiego, a 3 z pogranicza śląsko-morawskiego (z tzw. enklawami morawskimi). W przeciwieństwie do pogranicznych terenów wchodzących w skład Królestwa Polskiego czy Rzeczypospolitej Krakowskiej, które są na poszczególnych sekcjach pustymi obszarami z ledwo odnotowanymi większymi miejscowościami, obszar austriackiego Górnego Śląska został w pełni wykreślony i to bardzo głęboko w głąb terytorium austriackiego. Wytłumaczyć to można specjalnym zainteresowaniem pruskich władz wojskowych dla umocnionej przez Austriaków na tym odcinku granicy.

Po rocznej przerwie, w 1827 roku sporządzono sekcje ze środkowej części Górnego Śląska: 5 sekcji pomiędzy 35 i 36 stopniem długości, 38 sekcji pomiędzy 35 i 37 stopniem długości oraz 6 sekcji z pola między 36 i 37 stopniem długości, a 49 i 50 stopniem szerokości geograficznej. Obejmowały one tereny wchodzące do pruskich powiatów: opolskiego, strzeleckiego, kozielskiego, raciborskiego, rybnickiego, pszczyńskiego, toszecko-gliwickiego, bytomskiego, oleśnickiego i lublinieckiego oraz austriackich: cieszyńskiego i bielskiego. Ponadto 3 sekcje obejmowały pogranicze z Królestwem Polskim, a 5 z Galicją i Rzeczpospolitą Krakowską. W 1828 roku wykartowany został wschodni i północny Górny Śląsk; obszary położone w powiatach: opolskim, namysłowskim, kluczborskim, oleskim, lublinieckim, toszecko-gliwickim oraz pszczyńskim – 11 sekcji wchodziło w skład pola ograniczonego 36 i 37 stopniem długości oraz 50 i 51 stopniem szerokości geograficznej, 9 do pola pomiędzy 35 i 36 stopniem długości oraz 50 i 51 stopniem szerokości, a 8 do pola pomiędzy 35 i 36 stopniem długości oraz 51 i 52 stopnie szerokości geograficznej. Dwie sekcje obejmowały obszary wchodzące w skład dolnośląskiego powiatu brzeskiego, dwie pogranicza z Wielkopolską i trzy pogranicza z Królestwem Polskim. W sumie obszar Górnego Śląska został przedstawiony na 134 sekcjach, wliczając w to sześć pogranicznych sekcji, na których wykartowane zostały tylko bardzo małe fragmenty tego regionu bez żadnych miejscowości.

           Pomiary na Górnym Śląsku wykonane zostały przez ekipy kierowane przez 47 mierniczych, z których 46 było oficerami w stopniu porucznika, a jednym cywilnym inżynierem-geografem Był to typowy skład ekip pomiarowych przeprowadzających to zdjęcie w Prusach. Oficerowie byli, po odbyciu odpowiedniego przeszkolenia, delegowani ze swych macierzystych jednostek na okres trzech lat do oddziałów prowadzących pomiary. Taki epizod w swojej karierze oficerskiej miało wielu znanych później oficerów, żeby tylko wymienić Helmutha von Moltke (starszego), który wykonał m.in. dwie sekcje na Dolnym Śląsku.