Górnośląski Okręg Przemysłowy

Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) położony w centralnej części województwa śląskiego to obszar o największej koncentracji zakładów przemysłowych w Polsce. Rozwój przemysłu na tym obszarze rozpoczął się na przełomie XVIII i XIX wieku i związany był z bogatymi złożami surowców mineralnych, tj. rudami cynku i ołowiu, srebra oraz węgla kamiennego. Jego gwałtowna industrializacja miała miejsce w II połowie XIX wieku oraz w latach 1945–1989.

Położenie oraz nazwa

Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) to największy w Polsce i jeden z największych w Europie obszarów przemysłowych. GOP położony jest na Wyżynie Śląskiej będącej częścią Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Otoczony doliną Odry, Wisły, górnej Warty. Administracyjnie obszar GOP-u położony jest w centralnej części województwa śląskiego. Na jego obszarze w 2012 r. znajduje się 9 miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 100 tys. osób. Tworzą one wraz z mniejszymi miastami zespół osadniczy – konurbacje katowicką (górnośląsko-zagłębiowską). Do dużych miast GOP-u zaliczamy: Katowice (307,2 tys. mieszkańców), Sosnowiec (213,5 tys.), Gliwice (186,2 tys.), Zabrze (179,4 tys.), Bytom (174,7 tys.), Rude Śląską (142,3 tys.), Tychy (129,1 tys.), Dąbrowe Górniczą (124,7 tys.) i Chorzów (111,2 tys. mieszkańców). Nazwa – Górnośląski Okręg Przemysłowy odnosi się do koncentracji przestrzennej zakładów przemysłowych, głównie reprezentujących branże przemysłu tradycyjnego (górnictwo, hutnictwo żelaza, hutnictwo metali nieżelaznych, przemysł maszynowy, elektrotechniczny, środków transportu, metalowy, chemiczny). Jest terminem odnoszącym się do struktury gospodarczej regionu. Błędem jest nazwanie zespołu miast konurbacji katowickiej, tj. układu osadniczego – GOP-em (terminem z geografii przemysłu). W związku z przemianami gospodarczymi zachodzącymi w Polsce po 1989 r. nazwa GOP coraz bardziej staje się terminem historycznym. Świadczyć o tym może, w porównaniu do okresu przed transformacją gospodarczą (1945–1989), zmniejszająca się po 1989 r. liczba zakładów przemysłowych i osób zatrudnionych w przemyśle. Także dosłowna interpretacja każdego z członu nazwy Górnośląski Okręg Przemysłowy jest nieadekwatna z rzeczywistością. Obszar ten położony jest na terenie będącym historycznie częścią Górnego Śląska oraz Małopolski (Zagłębia Dąbrowskiego), tworzył on koncentrację zakładów przemysłowych przypominającą kształtem elipsę. Natomiast na początku XXI w. dominującym sektorem zatrudniania mieszkańców centralnej części województwa śląskiego (GOP-u) stał się sektor III, tj. usługi.

W 2012 r. obszar Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w jego granicach z lat 60. XX w. (powierzchnia ok. 2850 km² wraz z Jaworznem i Sławkowem) zamieszkuje 2,37 mln mieszkańców. Jest to obszar o największej gęstości zaludnienia w kraju (średnio 833 os./km², wobec 123 os./km2 dla obszaru Polski). Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się centralna część GOP, miasta tworzące rdzeń konurbacji katowickiej (średnio ok. 1500 os./km²). Do miast o największej gęstości zaludnienia zaliczyć można Świętochłowice (4029 os./km²), Chorzów (3369), Siemianowice Śląskie (2782), Bytom (2532), Sosnowiec (2346), Zabrze (2243), Czeladź (2084 os./km²).

Tab. 1. Powierzchnia Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego wg wybranych opracowań z lat 50. i 60. XX wieku.

Ryc. 1. Granice Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego na tle kolejnych opracowań(w granicach województwa katowickiego z lat 1951–1975).

Według opracowań z lat 50. i 60. XX w. powierzchnia Górnośląskiego Obszaru Przemysłowego w zależności od przyjętej delimitacji waha się od 787,2 do 2694,0 km² (ryc. 1; tab. 1). Granice GOP-u były wielokrotnie zmieniane. Wpływ na to miały zmiany w celach planowania regionalnego, podporządkowanego rozwojowi gospodarczemu i urbanistycznemu regionu.

W granicach Planu Regionalnego GOP-u zatwierdzonego w 1953 r., obszar GOP-u podzielono na dwie części: obszar „A”, tzw. centralny oraz obszar „B” tworzący strefę zewnętrzną będącą rezerwą dla rozbudowywanego przemysłu oraz osadnictwa miejskiego.

Według niektórych opracowań obszar GOP obejmuje historyczną górnośląską część konurbacji katowickiej oraz obszar konurbacji katowickiejzajmując 7650 km². W niektórych opracowaniach GOP jest częścią śląsko-krakowskiego okręgu przemysłowegoobejmującego województwo śląskie oraz powiat kędzierzyńsko-kozielski, olkuski, chrzanowski, oświęcimski, wadowicki, krakowski, myślenicki i miasto Kraków.

Przesłanki powstania i rozwoju przemysłu

Bezpośrednią przyczyną rozwoju przemysłu na obszarze centralnej części współczesnego obszaru województwa śląskiego (GOP-u) były zalegające w podłożu bogate złoża surowców mineralnych. Obszar GOP jest częścią Górnośląskiej Niecki Węglowej o powierzchni ok. 5,4 tys. km² (w Polsce ok. 4,5 tys. km²) w kształcie trójkąta, którego wierzchołki opierają się o Tarnowskie Góry na północy, Ostrawę na południu i Krzeszowice na wschodzie. Złoża węgla kamiennego pochodzące z górnego karbonu, na obszarze GOP przykryte są utworami wapiennymi i dolomitami triasowymi o przeciętnej grubości 100–200 m. Złoża Zagłębia Górnośląskiego są jednymi z najbogatszych w Europie. Zasoby położone do głębokości 1000 m szacowane są na ok. 70 mld ton.

Na obszarze GOP znajdują się także rudy cynku i ołowiu – obecnie nieeksploatowane (w rejonie bytomskim, chrzanowskim i na obszarze Dąbrowy Górniczej), złoża dolomitów triasowych (występują w Garbie Tarnogórskim i Pagórach Jaworznickich) oraz złoża wapieni i margli, piasków podsadzkowych, żwirów i glin.Oprócz czynników przyrodniczych, na rozwój przemysłu GOP-u wpływ miała także polityka gospodarcza państw zaborczych, granica państwowa oraz duże zasoby miejscowej siły roboczej.

U schyłku XVIII wieku na obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia rozwijało się górnictwo rud ołowiu (towarzyszący im cynk wyrzucano na hałdy) i żelaza. Było ono jednak zbyt prymitywne, aby stać się głównym inicjatorem rozwoju tego obszaru. Węgiel kamienny pozyskiwany był natomiast sposobem odkrywkowym, a małe jego ilości nie odgrywały większej roli gospodarczej. Rozwój górnictwa był niemożliwy głównie z powodów technologicznych, gdyż nie umiano poradzić sobie z wodą zalewającą szyby i sztolnie (Długoborski, 1960). W 1787 r. największymi miastami późniejszego GOP były Gliwice (1872 mieszkańców), Bytom (1642) i Tarnowskie Góry (1596).

Na rozwój przemysłowy dzisiejszego GOP-u wpłynęły czynniki polityczne i technologiczne, zapoczątkowane przez rząd pruski. Do głównych czynników należy uznać formalne zniesienie poddaństwa chłopów (1807), prawo o miastach (1807) restytuujące samorząd miejski oraz zniesienie przymusu cechowego, prawa składu i mili (1810). Ogromne znaczenie dla rozwoju górnictwa miało wprowadzone przez króla Prus Fryderyka II Wielkiego prawo górnicze (w 1769 roku). Dawało ono każdej osobie posiadającej koncesje, prawo do poszukiwania i eksploatacji minerałów. Właścicielowi gruntu, na którym odkryto złoża surowców zapewniało udziały w ewentualnym ich wydobyciu. Natomiast reformy gospodarcze w zaborze rosyjskim zostały wprowadzone później, tj. w II poł. XX wieku.

Pierwsze wzmianki o wydobyciu węgla kamiennego na tym terenie pochodzą z pierwszej połowy XVI w. i odnoszą się do okolic dzisiejszej Rudy Śląskiej (pola węglowego późniejszej kopalni „Walenty Wawel”). Do najstarszych kopalń węgla kamiennego na obszarze późniejszego GOP można zaliczyć kopalnie: „Murcki” w Katowicach (wydobycie węgla w tym miejscu odbywało się już od połowy XVII w.), „Wawel” w Rudzie Śląskiej (rok rozpoczęcia eksploatacji 1770), „Reden” w Dąbrowie Górniczej (1785), „Hoym” / ”Tadeusz” w okolicach Strzyżowic / Psar, „Król” w Królewskiej Hucie (1791), „Królowa Luiza” w Zabrzu (1791), „Dar Karola” w Mysłowicach (1794), „Amalia” w Zabrzu (1797).

Na większą skalę eksploatacja węgla kamiennego możliwa była dzięki zastosowaniu w przemyśle pierwszych nowinek technicznych. Użycie maszyny parowej (pierwszą sprowadzono Odrą w 1787 roku z Anglii do kopalni rud srebra i ołowiu Fryderyk w Strzybnicy – dzisiejsza dzielnica Tarnowskich Gór) zapoczątkowało, na obszarze dzisiejszej konurbacji katowickiej, eksploatację rud w rozwijających się ośrodkach przemysłowych. Wzrost wykorzystywanych w przemyśle maszyn parowych pociągnął za sobą zużycie węgla, a to sprzyjało powstawaniu nowych kopalń.

Ważne było także otwarcie fiskalnej (państwowej) kopalni węgla kamiennego Królowa Luiza koło Zabrza w 1791 roku. Istotnym czynnikiem, który wpłynął na rozwój przemysłu na tym obszarze było zastosowanie nowo poznanej metody wytopu żelaza z rud, za pomocą koksu. W wyniku tego powstało wiele nowoczesnych koksowni i hut żelaza. Nowo poznana metoda wytopu żelaza została zastosowana w hucie „Mała Panew” oraz w hucie Królewskiej. Ważnymi wydarzeniami dla rozwoju przemysłu było wynalezienie muflowej metody wytopu cynku (odkrycie J.Ch. Ruhberga). Po raz pierwszy nową metodę zastosowano w hucie księcia pszczyńskiego w Wesołej, rozpowszechnione po 1810 r., stało się przyczyną gwałtownego rozwoju tego przemysłu. Około 1840 r. uruchomiono wiele hut cynku, które posługiwały się miejscowymi rudami. Uległy one jednak w większości wypadków likwidacji po niedługim istnieniu. Równocześnie powstawały walcownie blach, szyn i innych fabryk. W szczególności rósł popyt na węgiel, najpierw za sprawą hutnictwa cynku i ołowiu, a następnie dzięki rozwoju kolei żelaznej.

Warte uwagi jest podkreślenie tempa zmian na obszarach objętych silną industrializacją. Jak pisze M. Bytnar-Suboczowa„tempo rozwoju przemysłu w okręgu bytomskim było tak wielkie, że w połowie XIX w. regencja opolska wynikami produkcyjnymi, ilością robotników, a przede wszystkim zdolnością produkcyjną swych przedsiębiorstw górowała nad Westfalią, nieznacznie ustępując jej tylko w hutnictwie”. O rozwoju górnośląskiego przemysłu świadczyć może także wzrost liczby zatrudnionych w górnictwie w 1852 r. – 14 296 osób, a w 1882 r. było to już 203 570 osób.

Istotnie na rozwój przemysłowy dzisiejszego GOP-u wpłynął rozwój kolei żelaznej. Pierwszy szlak kolejowy: Wrocław – Opole – Kędzierzyn – Gliwice – Katowice – Mysłowice wybudowano w latach 1842-1846, natomiast w latach 1853-1856 wybudowano drugi tor.

W 1769 r. wydobycie węgla kamiennego na Górnym Śląsku wynosiło zaledwie 367 ton (początek statystyki węglowej). Do 1780 r. wydobywano rocznie mniej niż 1 tys. ton węgla, na początku XIX w. roczne wydobycie przekroczyło 100 tys. ton (1806 r.), 500 tys. ton osiągnęło w 1838 r., a pod koniec XIX w. osiągnęło wartość 10 mln ton (1879 r.). W wieku XX przekroczyło 50 mln ton (1926 r.), a w 1943 r. wynosiło 86,6 mln ton. Łącznie w latach 1769–1995 w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym wydobyto 9,7 mld ton węgla kamiennego.