Sztuka średniowiecza

Nakreślenie przeglądu encyklopedycznego sztuki wieków średnich województwa śląskiego wymaga przypomnienia, że opisywany obszar należał w owym czasie do różnych organizmów politycznych i obecnie trzeba go rozpatrywać w trzech obszarach:

1. W centrum województwa znajduje się część historycznego Górnego Śląska (pozostałe wchodzą wkład województwa opolskiego oraz na zachodzie znajdują się w obrębie Republiki Czeskiej).
2. Na północy województwa znajdują się powiaty historycznej zachodniej Małopolski (wraz z Zagłębiem Dąbrowskim).
3. Na południu województwo obejmuje ziemię żywiecką, historycznie interesującym nas okresie także należącą do Małopolski.

Wynikają stąd określone konsekwencje kulturowo-artystyczne: ciążenie przeciwległych kierunkach do centrów znajdujących się poza obszarem opisanych terytoriów- do Pragi i Wrocławia z jednej strony, do Krakowa drugiej. Generalnie kultura artystyczna wieków średnich na omawianym obszarze miała charakter peryferyjny w stosunku do ówczesnych centrów sztuki. Ziemie dzisiejszego województwa śląskiego były w dobie wieków średnich słabo zaludnione, nie dziwi, zatem, że w początkowych okresach liczba zabytków była skromna. Niemniej specyfika tematu domaga się, aby przyjąć trójdzielny układ prezentacji zagadnienia zgodnie z wyżej nakreślonym podziałem historycznym ziem obecnego województwa.

Ziemie górnośląskie

Dziełem najwcześniejszym, do tego dobrze zachowanym, jest kaplica grodowa (rotunda) pod wezwaniem św. Mikołaja i św. Wacława na wzgórzu zamkowym w Cieszynie. Przyjmuje się, że powstała około połowy XI wieku(niektórzy autorzy datują ją na początek XII wieku). Zbudowana jest dokładnie opracowanych ciosów kamiennych, ma rzut koła, przykryta jest kopułą. Od wschodu przylega do niej półkolista apsyda mieszcząca ołtarz. Naprzeciwko znajduje się zrekonstruowana empora wsparta na kolumnach. Rotunda cieszyńska należy do szeregu podobnych założeń kościołów grodowych znanych z terenu Czech i Moraw, skąd rozprzestrzeniły się na obszary Śląska i dalej na wschód, do Polski.

Opisana rotunda wchodziła wkład kompleksu strażniczo-obronnego kasztelańskiego grodu na wysokim brzegu Olzy, wzmiankowanym już w 1155 roku. Gród ten od końca XIII w.(1281) Stał się rezydencją książąt piastowskich na Cieszynie, którzy rozbudowali gród do rangi reprezentacyjnej siedziby gotyckiej (zniszczonej podczas wojny trzydziestoletniej). Z XIV w. zachowała się wieża zamkowa na rzucie kwadratu z wydatnym krenelażem i piękną rzeźbą heraldyczną Orła piastowskiego modelowaną w stylu praskiej szkoły Piotra Parkera. Był to czas największej świetności zamku cieszyńskiego. Najprostszą formą architektury kościelnej wczesno średniowiecznej był kształt prostokątnego korpusu z nieco odeń mniejszym prezbiterium. Taką formę posiada wizerunek nieistniejącego dziś kościoła w Bytomiu, zachowany na wrocławskim tympanonie Jaksy (1160-1163) trzymany, jako model z napisem „in Bitom” przez fundatora księcia Bolesława. Podobną formę otrzymał romański kościół cmentarny w Siewierzu pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela datowany na drugą ćwierć XII wieku. Przypomnijmy, że Siewierz należał aż do połowy XV stulecia do Śląska nim włączony został do Małopolski. Oprócz wymienionego przedtem Cieszyna źródła podają informacje istnieniu dalszych grodów w XII wieku w Raciborzu, Bytomiu i Mikołowie. Podobne, późniejsze założenia w Bielsku, Gliwicach i Pszczynie sprzężone zostały z nowo powstającymi miastami.

Sztukę gotycką reprezentują dwa dzieła o dużym znaczeniu artystycznym: pierwszym z nich jest opactwo cysterskie w Rudach Wielkich, założone 1255przez księcia raciborskiego Władysława. Mnisi przybyli tutaj z małopolskiego Jędrzejowa. Kościół i klasztor rudzki był największym przedsięwzięciem artystycznym na Górnym Śląsku tamtego czasu. Tu po raz pierwszy pojawiacie nowy styl gotycki. Kościół ma formę bazyliki trójnawowej z transeptem, prostokątnie zamknięte prezbiterium oraz kaplice po bokach prezbiterium. Układ budowli realizuje zasady cysterskiej prostoty- pierwotnie był bezwieżowy. W XVIII wieku kościół został gruntownie przekształcony w duchu barokowym, wszelako dekoracje stiukowe i polichromie wtedy powstałe uległy zniszczeniu podczas pożaru wznieconego przez Armię 1945 roku. W trakcie powojennych prac konserwatorskich odsłonięto pierwotny stan budowli w jego gotyckiej formie. Z średniowiecznego wyposażenia zachował się gotycki portal zachodni z 2.poł. XIII wieku. Drugim wybitnym dziełem architektury gotyckiej XIII wieku jest kaplica na wzgórzu zamkowym w Raciborzu, nazwana „Śląską Sainte Chapelle”, przywołującą na pamięć słynną budowlę paryską wzniesioną przez króla Ludwika IX (1239- 48). Powstanie kaplicy raciborskiej określacie na koniec XIII wieku. Kaplica stoi pod wezwaniem św. Tomasza Kantuaryjskiego i powstała jako votum dziękczynne za uzyskaną ugodę wsporze biskupa wrocławskiego Tomasza (fundatora kaplicy) z księciem Henrykiem Probusem o prawa lenne i sądowe. Niewielkich rozmiarów budowla była pierwotnie dwukondygnacyjna. Górna kondygnacja, wysmukła i strzelista, wytworna w proporcjach, sklepiona została żebrowym sklepieniem o subtelnym efekcie radialnego zamknięcia ściany czołowej. Raciborska kaplica posiada liczne analogie artystyczne na obszarze Dolnej Austrii, Styrii, Czech i Moraw.

W tym samym XIII stuleciu rozpoczyna się potężny ruch budowlany związany z nowym procesem urbanizacyjnym- powstawania miast na prawie niemieckim ze wszystkimi tego skutkami także artystycznymi. Koloniści przybywali z całej Europy zachodniej, a procesu tego nie zdołał zahamować nawet najazd mongolski (1241 ). Miasta zakładali najczęściej miejscowi książęta, niekiedy biskupi lub klasztory. Prawo miejskie nadawano osadom już istniejącym, albo zakładano je od nowa. W rezultacie bywało tak, że do dawnej przed lokacyjnej osady zabudowanej nieregularnie, dołączano część nową, planowaną podług ścisłego układu geometrycznego. W XIII wieku powstały lokowane na nowym prawie Racibórz (przed 1217), Bytom (1254), Sławięcice, Cieszyn (przed 1263), Wodzisław (1265), Gliwice (przed 1276),Mikołów (1276) i Siewierz (1276). Na lata około 1300 datowane jest założenie Rybnika, Bielska, Skoczowa i Pszczyny. Opisany proces został w XIV wieku zakończony. Ziemie górnośląskie pokryły się siecią miast, a liczba ludności zwiększyła się aż pięciokrotnie. Wszelako miasta te były stosunkowo małe i nie wytworzyły ośrodka metropolitalnego. Takimi pozostały do czasów kiedy w XIX i XX wieku nastąpiła eksplozja urbanizacyjna związana z industrializacją. Miasta lokowane na prawie niemieckim posiadały określony model zakomponowania architektoniczno-przestrzennego. Centrum stanowił rynek, prostokątny bądź kwadratowy, z którego wybiegały pod kątem prostym ulice tworzące szachownicową sieć działek zabudowy. Miasto otaczał na rzucie krągłym system murów obronnych z basztami (znany jako tak zwany śląski model miast owalnicowych). Do bram miejskich na przeciwległych stronach tej owalnicy ulice zbiegały się łukowo. Przykładem są Gliwice i Pszczyna. Na rynku umieszczano ratusz i wagę miejską. Ratusz znajdował się zwykle pośrodku rynku bądź w jednej z pierzei rynkowych. Niestety żaden z nich nie dochował się do naszych czasów w stanie pierwotnym. Kościół parafialny z kolei umieszczano -wzorem Wrocławia i miast morawskich- w osobnym kwartale bliżej murów miejskich (Bytom, Gliwice, Bielsko).Kształt architektury gotyckich kościołów miejskich pozostawał w cieniu bardziej monumentalnych założeń Dolnego Śląska oraz Opola. Tutaj na południu preferowano przestrzenie krótsze, raczej jednowieżowe, z wyraźną tendencją do kreowania przestrzeni jakby dośrodkowej. Charakterystycznymi rozwiązaniami są kościoły w Bytomiu, Gliwicach, Żorach ,Raciborzu i Puńcowie oraz w Starym Bielsku. Kościół Mariacki w Bytomiu posiada XIII- wieczne skromne prezbiterium oraz dodane późnogotyckie nawy boczne wraz z halowym korpusem o skomplikowanym układzie sklepień sieciowych, powstałym na początku XVI wieku. Z kolei potężny masyw kościoła WW Świętych w Gliwicach pochodzi z XV- początku XVI wieku. Składa się z halowego trójnawowego korpusu z krótkim prezbiterium. Szeroko rozstawione filary międzynawowe stwarzają wrażenie zlewającej się przestrzeni. Całość przykrywają gwiaździste sklepienia o wyrafinowanym efekcie dośrodkowych skrótów perspektywicznych. Podobnym halowym założeniem jest raciborski kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP . Budowano go długo, od XIII do ukończenia w wieku XVI. I tym razem jest to trójnawowa halowa budowla z gwieździstymi sklepieniami. Niezwykłą niespodziankę zawiera skromny kościół parafialny w Puńcowie pod Cieszynem, powstały późno, dopiero w 1518 roku. Na zewnątrz ukazuje oszkarpowany korpus i węższe, poligonalnie zamknięte prezbiterium. Wnętrze natomiast jest kwadratowe, a krzyżowo-żebrowe sklepienia wsparte są na jedynym środkowym filarze ,będącym osią kompozycyjną całości. Średniowieczny kościół , jego kształt architektoniczny oraz wyposażenie rzeźbiarskie i malarskie był nośnikiem wielorakich treści symbolicznych i dydaktycznych. Wnętrze było zapowiedzią Niebieskiego Jeruzalem, sferą uświęconą, gdzie śmiertelnemu dane jest obcowanie z prawdą Objawienia. Przed wiernym roztaczały się obrazy historii zbawienia , z postaciami Chrystusa, Marii i świętych. Ołtarz szafiasty w postaci zamkniętej na co dzień , w dni świąteczne otwierał wspaniałość wewnętrznych przedstawień stając się przedmiotem modlitewnego zachwytu. Rzadkim przykładem takiej polifonii architektury, rzeźby i malarstwa jest zachowany w prawie nie zmienionym kształcie niewielki kościół św. Stanisława w Starym Bielsku. Jego gotyckie prezbiterium z 2.połowy XIV w. wypełnia gęsto dekoracja malarska z końca XIV wieku ze scenami życia i pasji Chrystusa oraz postaciami świętych, malowana miękką linią z delikatnym modelunkiem, o wysmukłych, dworskich figurach. Całość wiązana jest z wpływami ówczesnej szkoły czeskiej. Kościół starobielski uważany jest za fundację księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka. W późniejszych czasach dodano dalsze malowidła : z XVI wieku pochodzą twardo modelowane sceny pasyjne oraz delikatne wizerunki św. Jerzego i okrętu św. Urszuli na ścianie tęczowej. Całości dopełnia tryptyk z historią życia św. Stanisława, późnogotycki, datowany na lata 1505-1510. Genezy tego dzieła jedni upatrują w środowisku Krakowa, inni wiążą z osobą malarza Wincentego z Frysztatu pod Karwiną, twórcą tryptyku z Orłowej pod Ostrawą, stylistycznie bliskiego dziełu starobielskiemu.

Na osobną uwagę zasługuje dzieło znane obecnie jedynie z dawnych fotografii, jakim jest słynna kustodia raciborska przechowywana do 1945 roku w tutejszym kościele parafialnym Wniebowzięcia NMP, zaginiona podczas działań wojennych. Kustodia jest naczyniem do przechowywania wielkiej hostii, gdy nie znajduje się w monstrancji. Kustodiom, tak jak monstrancjom, nadawano wysoce kunsztowny kształt, godny, aby były nośnikiem idei„ nowego grobu Chrystusa zmartwychwstałego”. Ponad metrowej wysokości kompozycja wykonana ze złoconego srebra o wadze 13,5 kg zdobna była emalią, perłami i drogimi kamieniami. Została ufundowana przez księżnę Magdalenę wdowę po księciu Janie III Przemyślidzie. Struktura kustodii naśladuje formy architektury: tworzą je lekkie podpory, służki, fiale i maswerki w trzech kondygnacjach. U dołu znajduje się półfigura Chrystusa Bolesnego w sarkofagu, powyżej jest puszka na hostię. Całość wieńczy figura Madonny na półksiężycu z kielichem i berłem. Teologicznie kustodia posiadała wyraz wybitnie antyhusycki ( teza o realnej obecności Chrystusa w hostii i Marii Współodkupicielki). Nie wiemy nic o pochodzeniu tego dzieła, być może pochodziło z Krakowa albo z Wrocławia bądź Nysy, choć wiadomo ,że samo srebro wydobywano wtedy pod Bytomiem i w Tarnowskich Górach. Spośród dzieł rzeźby monumentalnej należy wymienić gotyckie pomniki nagrobne zachowane w Cieszynie i Raciborzu. W cieszyński kościele podominikańskich znajduje się płyta nagrobna, pierwotnie ułożona a tumbie z przedstawieniem księcia Przemysława Noszaka (zm. 1409), ukazanego w zbroi z mieczem w prawej dłoni. Rzeźba datowana jest na lata około 1380-1390 i wiąże się z praską szkołą Piotra Parlera. Przemysław był blisko związany z cesarskim dworem w Pradze, zatem takie konotacje artystyczne są zrozumiałe. Z kolei w raciborskim byłym klasztorze dominikanek (obecnie muzeum)znajduje się późnogotycki nagrobek Jana III Przemyślidy księcia raciborskiego i jego małżonki Magdaleny, datowany na lata około 1495.Na osobne omówienie zasługuje monumentalna wolno stojąca figura Madonny z Dzieciątkiem ( obecnie w Muzeum Śląska Cieszyńskiego)z cieszyńskiego Starego Targu. Przeprowadzona w 2000 roku konserwacja i usunięcie warstw przemalowań odsłoniła pierwotny kształt tego dzieła pozostającego w bliskim związku z praską szkołą Piotra Parlera i zespołem rzeźb w katedrze św. Wita na Hradczanach. Dzieło datowane jest na końcowe lata 60-te XIV wieku i jest obecnie najwybitniejszym zabytkiem średniowiecznej rzeźby na terenie województwa. Rzeźbą i malarstwem średniowiecznym zajmowano się od dawna. Już w okresie międzywojnia ówczesny dyrektor Muzeum Śląskiego w Katowicach Tadeusz Dobrowolski zgromadził znaczący zbiór dzieł będący obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym w Katowicach. Oprócz sporadycznie zachowanych obiektów w terenie, wymienianych w Katalogu Zabytków, zbiór katowicki stanowi cenny przegląd zachowanej substancji artystycznej. Najczęściej wymienia się kilka dzieł: Madonnę na lwie z Miasteczka Śląskiego (około1370), św. Annę Samotrzeć (pocz. XV w.) i Madonnę z Dzieciątkiem (około1420)-obie z Knurowa jako znaczące dzieła gotyku zwanego pięknym, spośród dzieł malarstwa: dwa skrzydła późnogotyckiego tryptyku z Kamienicy pod Bielskiem (około 1460).

Ziemie Małopolski Zachodniej

Obszar ten stanowi peryferię Małopolski historycznej i w zakresie spraw sztuki średniowiecznej nie tworzy wyodrębnionej geograficznie krainy. Peryferyjnym pozostaje także w odniesieniu do ziem górnośląskich. Ośrodkiem skupiającym najwięcej elementów sztuki średniowiecznej jest Częstochowa i znajdujący się tutaj klasztor paulinów na Jasnej Górze. Ufundowany został w 1382 roku przez księcia opolskiego Władysława zwanego Opolczykiem, krewnego króla polskiego Ludwika Andegaweńskiego, palatyna Węgier i namiestnika Rusi Halickiej. W 1384 ks. Władysław sprowadza na Jasną Górę otoczony kultem obraz Matki Boskiej . Jest to dzieło o prototypie bizantyńskim (Hodegetria) przemalowane w XIV w. oraz powtórnie przekształcone w latach 1431-34 w duchu gotyckiego tak zwanego stylu pięknego. Częstochowskiej Hodegetrii towarzyszą w kaplicy jasnogórskiej dwa dalsze wybitne dzieła sztuki średniowiecznej: monumentalna rzeźba krucyfiksu zwanego Jagiellońskim z końca XV wieku nieznanego autorstwa oraz rzeźba Piety z początku XV wieku pochodzącej z śląskiego Dzierżoniowa, dar Wrocławskiego Muzeum Diecezjalnego z 1966 roku. Pierwotny kształt kościoła jasnogórskiego o którym wiadomo, że powstał około1460 roku i miał wówczas formę wzorowaną na śląskich budowlach halowych, zaś przekształcony został w następnych stuleciach w stylu barokowym .Średniowiecznej proweniencji na tym obszarze jest seria budowli obronnych powstałych w większości w XIV wieku jako odgraniczenie terytoriów mało-polskich od ziem śląskich. Zaliczają się do nich : zamek królewski Kazimierza Wielkiego w Będzinie, początek mający jeszcze w 2.połowie XIII w., wznoszony do około 1358 roku. Ma rzut nieregularnego pięcioboku z podwójnym obwodem murów. Odbudowany został w latach 1952-6 i mieści obecnie Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego. Pozostałości zamku królewskiego w Bobolicach pochodzą z 1. Połowy XIV wieku. Ruiny zamku gotyckiego w Mirowie pochodzą z końca XIV i pierwszej połowy XV wieku i składają się z zamku górnego i dolnego z wieżami ora dziedzińcem otoczonym murem. Pozostałości gotyckiego zamku w Morsku datowane są hipotetycznie także na wiek XIV. Najbardziej znany jest zamek Bonerów w Ogrodzieńcu, gotycko- renesansowy, zbudowany z wykorzystaniem murów z XIV i XV wieku, na rzucie nieregularnym, trójskrzydłowy z wieżą bramną, basztami i dużym podzamczem. W Olsztynie znajduje się kolejny zamek obronny w formie ruiny ,zapewne z 2.połowy XIII wieku, rozbudowany w XIV wieku za Kazimierza Wielkiego. Zniszczony został podczas najazdu szwedzkiego. Składa się zamku górnego, średniego i dwóch podzamczy. Jego dominantą jest cylindryczna wieża. W Siewierzu znajduje się zamek biskupów krakowskich (w stanie ruiny)na nieregularnym rzucie, z wewnętrznym dziedzińcem, barbakanem i wieżą, najpewniej z 2. połowy XIV wieku. Dodać trzeba do tego ruinę gotyckiego zamku w Smoleniu (Pileckich) z XIV wieku, obejmującego zamek górny i dwa dolne oraz cylindryczną basztę. Niewielkie miasta lokowane na prawie niemieckim powstawały w większości także w stuleciu XIII i XIV. Zaliczyć do nich trzeba wspomniany Będzin (1358), Siewierz (zapewne z w XIII), Kłobuck (1344 ?), Krzepice (1357).