Aglomeracja częstochowska

Aglomeracja częstochowska zlokalizowana jest w północnej części województwa śląskiego. Administracyjnie obejmuje ona miasto na prawach powiatu Częstochowę oraz część powiatu częstochowskiego (gminy: Janów, Kamienica Polska, Kłomnice, Konopiska, Kruszyna, Mstów, Mykanów, Olsztyn, Poczesna, Rędziny, Starcza) i część powiatu kłobuckiego obejmującego miasto i gminę Kłobuck, gmina Wręczyca Wielka (ryc. 1). W niektórych opracowaniach obszar aglomeracji częstochowskiej poszerzony jest o powiat myszkowski lub jego część, a także obszar całego powiatu częstochowskiego i kłobuckiego. Ponieważ priorytetem w badaniach form osadniczych są atrybuty przestrzenno-funkcjonalne i terytorialno-administracyjne, rozszerzoną delimitację regionu należy widzieć bardziej w ramach obszaru funkcjonalnego Częstochowy niż jej aglomeracji. Ogólna powierzchnia całej formy osadniczej wynosi 1509 km², a liczba ludności w 2012 r. wynosiła 391,5 tys. mieszkańców. Aglomeracja częstochowska w całości zlokalizowana jest w obrębie historycznej Małopolski. Region miejski Częstochowy nie ma charakteru stricte metropolitalnego, niemniej jednak w granicach samej Częstochowy istnieją instytucje, które częściowo pełnią funkcje o charakterze metropolitalnym w skali regionalnej i krajowej.

Powstanie i rozwój aglomeracji częstochowskiej

Ryc. 1. Struktura przestrzenna aglomeracji częstochowskiej.Oznaczenia: 1 – miasta rdzenia aglomeracji częstochowskiej, 2 – miasta strefy wewnętrznej aglomeracji częstochowskiej, 3 – gminy strefy zewnętrznej aglomeracji częstochowskiej, 4 granice gmin lub obszarów miejskich i wiejskich w gminach, 5 – granice powiatów, 6 – granica województwa śląskiego, 7 – zasięg terytorialno-administracyjny aglomeracji częstochowskiej. Źródło: Opracowanie własne.

Dziedzictwo form zaglomerowanych na obszarze dzisiejszej aglomeracji częstochowskiej sięga okresu feudalnego. Jako pierwszy należy odnotować przypadek prawdopodobnej translokacji Kłobucka. Przeniesienie tego miasta na nowe miejsce wiązało się z istnieniem tzw. starego miasta i nowego miasta, które w krótkim czasie mogły współistnieć ze sobą. Miejskie dzieje Kłobucka kontynuuje XIV-wieczne nowe miasto. Do początków XVIII w. na obszarze współczesnej aglomeracji częstochowskiej powstały jeszcze Częstochowa, Mstów, Olsztyn i Janów. Jakkolwiek najstarszym ośrodkiem w wymienionej grupie był Mstów to pewną przewagę w średniowiecznej sieci osadniczej uzyskała lokowana w II połowie XIV w. Częstochowa. Atrybutem, który o z tym zadecydował była niewątpliwie bliskość kościoła i klasztoru Paulinów na Jasnej Górze. Sąsiedztwo klasztoru i miasta skutkowało wytworzeniem się specyficznej relacji, z której pomimo licznych konfliktów, korzystały oba elementy tego zespołu. Swoiste sprzężenie zwrotne zaczęło się szczególnie rozwijać w epoce wczesnonowożytnej, kiedy to Częstochowa uzyskała już zdecydowaną przewagę potencjału ludnościowego i gospodarczego w tej części zachodniej Małopolski. Wzajemna siła oddziaływania oraz zdynamizowanie ruchu pątniczego doprowadziło ostatecznie do powstania w 1717 r. duchownego miasta bliźniaczego Nowej Częstochowy (inne nazwy: Częstochówka, Jasna Góra). Powstanie zespołu Częstochowa-Nowa Częstochowa na ponad 100 lat utrwaliło istnienie zespołu miejskiego o charakterze tzw. interurbacji, gdzie jeden z ośrodków pełni funkcje centralne, a drugi skrajnie wyspecjalizowane. Nadmienić jednak należy, że rozwój funkcji skrajnie wyspecjalizowanych Częstochówki odbywał się, zwłaszcza w pierwszych dekadach jej istnienia kosztem Częstochowy. Kres układowi miast bliźniaczych: Częstochowa – Częstochówka przyniosła integracja obu ośrodków w 1826 r. Połączenie obu miast w istotny sposób pogłębiło pozycję Częstochowy w stosunku do innych miast regionu. Kres miejskim dziejom Janowa, Mstowa i Olsztyna przyniosły dodatkowo reformy zaborcy rosyjskiego pozbawiające te miasta praw miejskich w 1870 r. W tym czasie prawa miejskie stracił także Kłobuck; odzyskał je jednak już w 1919 r.Powstanie aglomeracji częstochowskiej należy wiązać przede wszystkim z rozwojem przestrzennym, demograficznym i gospodarczym Częstochowy. W pewnym stopniu także jej strefy podmiejskiej. Ograniczone znaczenie miało w tym kontekście miejscowe górnictwo rud żelaza. W przeciwieństwie do regionu konurbacji katowickiej nie wykształciło sieci silnych ośrodków miejskich. Jego wpływ należy widzieć natomiast na urbanizacji ekonomicznej i społecznej wsi zlokalizowanych wokół Częstochowy. Wyjątek stanowi jedynie miasto Blachownia, które prawa miejskie uzyskało w 1967 r., a od 1956 r. miało status osiedla miejskiego. Jego rozwój wiąże się ściśle z tradycjami górniczo-hutniczymi rud żelaza sięgającymi co najmniej XVII w.

Rozwój terytorialny Częstochowy, szczególnie po aneksji wsi podmiejskich w 1977 r. spowodował, że miasto „zbliżyło się” do sąsiednich miast na odległość kilku, kilkunastu kilometrów. Należy jednak zaznaczyć, że w żadnym przypadku nie uzyskano bezpośredniego sąsiedztwa dwóch miast. Częstochowę od Blachowni oddziela terytorium gminy wiejskiej Blachownia, a konkretnie teren zurbanizowanej wsi Wyrazów.

Struktura aglomeracji częstochowskiej

Monocentryczna aglomeracja częstochowska składa się z trzech stref: rdzenia obejmującego miasto Częstochowę, strefy wewnętrznej obejmującej miasto Blachownię bez obszaru wiejskiego otaczającego tą miejscowość oraz strefy zewnętrznej w skład której wchodzą gmina miejsko-wiejska Kłobuck oraz obszar wiejski gminy Blachownia, a ponadto 10 gmin wiejskich z powiatu częstochowskiego i jedna gmina wiejska z powiatu kłobuckiego. Monocentryczny rdzeń Częstochowy wyraźnie dominuje ponad wszystkimi pozostałymi strefami, zarówno pod kątem demograficznym, gospodarczym, jak i instytucjonalnym. Dominacja ta jest tym bardziej wyrazista, że stanowi on niespełna 10% obszaru powierzchni ogółem formy osadniczej aglomeracji częstochowskiej (tab. 1). Z innej perspektywy należy wspomnieć, że aglomeracja częstochowska jest przykładem aglomeracji nie-metropolitalnej, gdzie udział potencjału demograficznego rdzenia w stosunku do strefy peryferyjnej jest największy spośród wszystkich tego typu zespołów miejskich zlokalizowanych w południowej Polsce i wynosi ponad 90%.