Fauna kopalna

Przedholoceńskie organizmy zwierzęceżyjące w środowiskach morskich i lądowych, reprezentowane współcześnie przez skamieniałości strukturalne (zachowane w skałach szczątki, najczęściej elementy twarde, budujące organizmy lub ich morfologiczne odpowiedniki: ośródki i odciski) oraz skamieniałości śladowe (zachowane w skałach ślady działalności życiowej organizmów).

Dewońskie środowiska morskie

W dewonie środkowym i późnym po południowej stronie kontynentu Laurosji występował szeroki szelf. Ciepły klimat sprzyjał tutaj rozwojowi osadów węglanowych, a wśród nich budowli rafowych. Dewońskie rafy pogranicza żywetu i franu (392–375 Ma) były o wiele mniejszymi strukturami niż rafy współczesne. Głównymi organizmami rafotwórczymi były wtedy kolonijne masywne stromatoporoidy oraz masywne koralowce, należące do tabulatów (=denkowców) i rugoz (=koralowców „czteropromiennych”). Towarzyszyły im gałązkowe kolonie stromatoporoidów oraz obu grup koralowców. Pojawiały się również rugozy osobnicze. Wśród raf i w środowiskach przyrafowych żyły ramienionogi, ślimaki oraz szkarłupnie, reprezentowane w stanie kopalnym przez pojedyncze płytki budujące szkielety liliowców czy też pancerze jeżowców. Wśród mikroorganizmów występowały otwornice i małżoraczki.

Dewońskie skamieniałości spotyka się w niezdolomityzowanych skałach węglanowych (głównie wapieniach) wychodzących na powierzchnię w okolicach Siewierza pomiędzy Brudzowicami i Dziewkami.

Późnokarbońskie środowiska morskie

Wskutek kolizji kontynentu Gondwany z kontynentem Laurazji z początkiem namuru (326–316 Ma) postępowało wypiętrzanie się waryscydów. Nastąpił zanik morza głębokiego i pojawiały się rowy przedgórskie, w których zaczęły tworzyć się osady lądowe okresowo zalewane przez morze. Tropikalny klimat tworzył optymalne warunki do rozwoju zespołów faunistycznych ciepłych mórz na piaszczystych (niewęglanowych) dnach. Żyły tutaj przede wszystkim organizmy bentoniczne tworzące skorupki: ramienionogi, małże, ślimaki. Rzadziej pojawiały się trylobity, zachowane obecnie w postaci rozczłonowanych pancerzy, masywne koralowce z grupy rugozów, otwornice oraz szkarłupnie łodygowe – liliowce. W morzach pływały nektoniczne łodziki, goniatyty oraz ryby.

Skamieniałości wymienionych organizmów występują przeważnie w mułowcach i piaskowcach, tworząc morskie poziomy faunistyczne w obrębie osadów namuru A. Poziomy te były obserwowane w czasie eksploatacji paralicznej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w okolicach Gliwic i Dąbrowy Górniczej. Na powierzchni jedynym miejscem występowania karbońskiej fauny morskiej są wychodnie piaskowców z Gołonoga w historycznych przekopach kolejowych Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej i Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej, znajdujące się między dzielnicami Laski i Tworzeń w Dąbrowie Górniczej. Młodszy poziom faunistyczny odsłaniał się niegdyś w zatopionej obecnie gliniance cegielni w Kozłowej Górze (Piekary Śląskie).

Późnokarbońskie środowiska lądowe

Po głównych fazach wypiętrzania się waryscydów i powstaniu superkontynentu Pangei w późnym namurze oraz westfalu (330–310 Ma) ingresje morskie zanikły i zapanowało w rowach przedgórskich środowisko lądowe w postaci bagnisk, miejscami z jeziorami oraz rzekami, w których rozwijały się rośliny paprotnikowe i prymitywne nagonasienne. W środowiskach tych pojawiała się również fauna lądowa oraz słodkowodna. Najczęstszymi przedstawicielami fauny słodkowodnej były małże, rzadziej ślimaki i ryby. Środowiska typowo lądowe zostały zasiedlone przez stawonogi. Wśród tropikalnej „dżungli” karbońskiej dominowały owady – pojawiły się owady latające, m.in. ważki (czasem osiągające gigantyczne rozmiary) oraz karaczany. Występowały gigantycznych rozmiarów wije, np. artropleury. Rzadziej spotykane były pajęczaki: pająki i skorpiony. W środowiskach wodnych lub przybrzeżnych żyły natomiast mieczogony, krewetki oraz larwy owadów. Górnokarbońskie skamieniałości zwierzęce spotykane są sporadycznie wśród namurskich i westfalskich mułowców oraz iłowców. W osadach tych znaleziono w XIX wieku dwie najsłynniejsze skamieniałości:

• dobrze zachowany pająk Protolycosa anthracophila Roemer, 1866 znaleziony na terenie lasu mysłowickiego między Katowicami a Mysłowicami(prawdopodobnie miejsce znalezienia obecnie znajduje się na terenie Nikiszowca);
• skrzydło owada latającego Stygne roemeri Handlirsch, 1906 znalezione w osadach namurskich w kopalni „Alfred” w Katowicach-Wełnowcu i uznane wtedy za najstarsze tego typu znalezisko na świecie.

Najbogatszym źródłem skamieniałości zwierzęcych są konkrecje sferosyderytowe występujące w warstwach załęskich serii mułowcowej z westfalu A (ok. 313 Ma) z Sosnowca-Porąbki (kop. "Porąbka-Klimontów"). Opisane tutaj stanowisko paleontologiczne typu Konservat-Lagerstätte dostarczyło doskonale zachowanych skamieniałości zarówno pochodzenia lądowego jak i słodkowodnego. W sferosyderytach najczęściej spotykane są szczątki stawonogów: ośródki i odciski zewnętrznych powierzchni pancerzy mieczogonów, pająków, skrzydeł, fragmentów odnóży oraz larw owadów latających (ważek i prostoskrzydłych), wijów, skorupiaków (raków, krewetek). Rzadziej zachowane są ośródki słodkowodnych małży i ślimaków oraz łuski ryb.

Środkowotriasowe środowiska morskie

Podniesienie się poziomu morza w środkowym triasie (wapień muszlowy; 245–233 Ma) spowodowało pojawienie się morza epikontynentalnego od strony południowej okresowo łączącego się z oceanem Tetyda. Dno tego ciepłego, niegłębokiego morza zasiedlane było często przez bentoniczne mięczaki (małże i ślimaki), ramienionogi oraz szkarłupnie: liliowce, jeżowce, rozgwiazdy i wężowidła.Nekton stanowiły głowonogi: ceratyty, rzadziej łodziki oraz strunowce: żyjące jeszcze wtedy zwierzęta konodontonośne, ryby i najbardziej charakterystyczne gady morskie – notozaury.

Odsłonięcia środkowotriasowych wapieni i margli występują w pasie Zbrosławice–Radzionków–Wojkowice–Czeladź–Dąbrowa Górnicza-Ząbkowice–Sosnowiec–Jaworzno oraz w Mikołowie-Mokrym. Skamieniałości (najczęściej ośródki wewnętrzne) małży i ślimaków oraz muszle ramienionogów tworzą nagromadzenia na powierzchniach warstw, tzw. bruki muszlowe. Natomiast elementy szkieletowe szkarłupni, najczęściej liliowców, budują wapienie krynoidowe. W niektórych przypadkach, w spokojnych środowiskach pozbawionych silnego falowania zachowały się kompletne szkielety (łodygi i kielichy liliowców) oraz prawie kompletne pancerze wężowideł. Szczątkom szkarłupni oraz muszlom mięczaków towarzyszą fosforanowe zęby kręgowców oraz pojedyncze kości gadów (notozaurów).

Późnotriasowe środowiska lądowe

W późnym triasie (ok. 230–200 Ma) po ustąpieniu morza pojawiły się znów środowiska lądowe, często bagienne, jeziorne lub rzeczne, zasiedlane w większości przez słodkowodne małże oraz ryby dwudyszne i ganoidowe. Wokół środowisk słodkowodnych żyły duże płazy oraz gady roślinożerne i drapieżne. Na obszarze województwa śląskiego w ostatnich latach zostało odkrytych kilka stanowisk paleontologicznych, zawierających górnotriasowe (retyckie) skamieniałości fauny lądowej i słodkowodnej. Najważniejszym jest Lisowice koło Lublińca (=Lipie Śląskie). W gliniance cegielni wśród wapnistych iłów i piaskowców znaleziono pojedyncze kości płazów (cyklotozaurów i plagiozaurów), kości dużych gadów ssakokształtnych (dicynodontów) oraz pierwotnych dinozaurów (teropodów i pierwotnych ceratozaurów). Towarzyszą im skamieniałości słodkowodnych rekinów, ryb dwudysznych i ganoidowych oraz muszloraczki i małżoraczki.

Na podobne stanowiska natrafiono między Porębą a Zawierciem. Opisano stąd szczątki jednego z najstarszych żółwi na świecie.Występują tu również skamieniałości małżów, rekinów, ryb dwudysznych oraz kości dicynodontów i archozaurów.

Środkowojurajskie środowiska morskie

Z początkiem środkowej jury, wskutek postępującej transgresji morskiej, obszar europejskiej części Eurazji został zalany przez morze epikontynentalne, częściowo odizolowane od oceanu Tetyda przez wał windelicki. W bajosie i batonie (171–165 Ma) pojawiły się zbiorniki morskie, w których występowała liczna fauna bentoniczna, reprezentowana przez mięczaki (małże, ślimaki, łódkonogi), ramienionogi (terebratulidy i rynchonellidy), mszywioły, mikrokonchidy, osiadłe wieloszczety, skorupiaki, szkarłupnie (liliowce, jeżowce). W nektonie dominowały amonity, belemnity i łodziki, pojawiały się również ryby (głównie rekiny). W keloweju (165–161 Ma) nastąpiło pogłębienie zbiornika morskiego. Zaczęły dominować organizmy nektoniczne (amonity, belemnity oraz rekiny, rzadziej morskie gady – plezjozaury). Bentos tworzyły gąbki, ramienionogi, małże, ślimaki i jeżowce.

Stanowiska ze skamieniałościami środkowojurajskimi pokrywają się z wyrobiskami cegielni, eksploatującymi czarne iły bajosu i batonu do produkcji ceramiki budowlanej. Wyrobiska występują na południowo-zachodnim pograniczu Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, m.in. w Grodzisku koło Kłobucka, Gnaszynie i Kawodrzy w Częstochowie, Żarkach, Blanowicach i Rudnikach koło Zawiercia oraz w Ogrodzieńcu. Skamieniałości z bardzo dobrze zachowanymi muszlami występują bezpośrednio w iłach bądź w towarzyszących im sferosyderytach.

Odmienna fauna kelowejska z dominacją form nektonicznych pojawia się najczęściej wśród zapiaszczonych utworów marglistych bogatych w glaukonit i konkrecje fosforytowe. Kopalna fauna kelowejska występuje we Wrzosowej koło Częstochowy, Włodowicach, Ogrodzieńcu i Wysokiej koło Łaz.

Późnojurajskie środowiska morskie

Na początku późnej jury w oksfordzie (161–155 Ma) morze osiągnęło maksymalny poziom zatapiając znaczną powierzchnię centralnej Europy. Na szelfach rozwijały się rafowe budowle gąbkowo-glonowe. Pomiędzy nimi dna zasiedlała fauna bentoniczna: gąbki, rzadziej koralowce, ramienionogi, małże, ślimaki, skorupiaki, szkarłupnie (jeżowce i liliowce).Nekton stanowiły amonity, belemnity, łodziki oraz kręgowce (ryby i gady morskie – plezjozaury).

Skamieniałości górnojurajskie występują w licznych stanowiskach na obszarze Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej w miejscach, gdzie wydobywano jasne wapienie płytowe. W przeciwieństwie do nich skałki jurajskie (wypreparowane biohermy gąbkowo-glonowe) są dość ubogie w zachowane szczątki fauny (z wyjątkiem gąbek). Wychodnie wapieni z fauną górnojurajską występują na północny-wschód od linii Krzepice–Kłobuck–Częstochowa–Olsztyn–Żarki–Zawiercie–Ogrodzieniec. Najbardziej znane stanowiska znajdują się w miejscach dawnego wydobycia wapieni na potrzeby przemysłu cementowego (Latosówka, Julianka, Wrzosowa, Ogrodzieniec, Wysoka koło Łaz, Niegowonice) oraz w łomikach gospodarczych (okolice Krzepic, Kłobucka, Olsztyna, Choronia, Góry Włodowskiej). Najbardziej znanymi i popularnymi skamieniałościami są w tych stanowiskach ośródki wewnętrzne amonitów i łodzików oraz kalcytowe rostra belemnitów, dość licznie występują kolonie gąbek, ramienionogi (terebratulidy oraz rynchonellidy), rzadziej pojawiają się kolonie masywnych koralowców, ośródki małży i ślimaków, fragmenty pancerzy skorupiaków (raków i krabów), pancerze jeżowców, elementy szkieletowe liliowców. Najrzadszymi skamieniałościami w wapieniach górnej jury są zęby i fragmenty kości plezjozaurów.

Środowiska morskich basenów karpackich pogranicza jury i kredy

W północno zachodniej części oceanu Tetyda na pograniczu późnej jury i wczesnej kredy (150–140 Ma) rozwijały się zbiorniki sedymentacyjne, gromadzące osady, które po sfałdowaniu utworzyły płaszczowiny Karpatów. Na szelfie zbiornika podśląskiego tworzyły się osady wapienne wraz z małżami i szkarłupniami, natomiast w toni wodnej tego ciepłego morza pływały amonity. Wskutek podmorskich osuwisk z osadów tych powstał swoistego rodzaju flisz węglanowy.

Wapienie cieszyńskie, występujące na Jasionowej Górze koło Goleszowa, zbudowane są z okruchów wapieni i zawierają fragmenty muszli małżów, kolce jeżowców oraz aptychy amonitów.

Kredowe środowiska morskie

Po koniec wczesnej kredy w albie i na początku późnej kredy w cenomanie (112–93,5 Ma) na obszar obecnie centralnej Polski wkroczyło morze. Płycizny i głębsze partie szelfowe ciepłego zbiornika morskiego sprzyjały rozwojowi fauny. Pojawiły się organizmy bentoniczne: gąbki, koralowce, małże, ślimaki, ramienionogi oraz szkarłupnie (jeżowce i liliowce). Nekton stanowiły przeważnie głowonogi. Najczęściej pojawiały się amonity (w tym formy o nieregularnych asymetrycznych muszlach), belemnity, rzadziej łodziki. Nekton tworzyły również ryby (np. rekiny). Pozostałości fauny kredowej spotyka się w stanowiskach w północnej części województwa śląskiego. Wśród margli i piasków glaukonitowych spotyka się gąbki, ramienionogi, ośródki wewnętrzne amonitów, małży i ślimaków, rostra belemnitów, pancerzyki jeżowców, rzadziej koralowce i liliowce oraz zęby ryb (rekinów). Skamieniałości albu i cenomanu występują w kilku miejscach w okolicach Julianki oraz Mokrzesza.

Neogeńskie środowiska morskie

W czasie wypiętrzania się Karpatów przed czołem nasunięcia utworzyło się szerokie zapadlisko przedgórskie, które zostało zalane przez morze Paratetyda w późnym miocenie (badenie; ok. 15 Ma). Ciepły klimat sprzyjał rozwojowi fauny bentonicznej w płytszych partiach zbiornika. Pojawiały się tutaj liczne małże i ślimaki, mszywioły, otwornice. Nekton reprezentowany był przez ryby. Pozostałości po ostatniej transgresji morskiej na obszar Polski występują również na terenie województwa śląskiego w pasie biegnącym na południe od linii Chechło (koło Ujazdu)–Pyskowice–Gliwice–Mikołów–Imielin do nasunięcia karpackiego. Najważniejszym stanowiskiem paleontologicznym (obecnie nieistniejącym) było Gliwice Stare oraz liczne otwornice.Na podobną faunę natrafiono również w Zabrzu-Makoszowach.

Plejstoceńskie środowiska lądowe

Znaczne ochłodzenie się klimatu pod koniec miocenu spowodowało pojawienie się zlodowaceń, szczególnie dobrze poznanych na półkuli północnej. Pomiędzy poszczególnymi glacjałami występowały okresy ocieplenia (interglacjały). Rozwój roślinności (tworzenie się szerokich obszarów stepowych) sprzyjał pojawieniu się na tych terenach dużych ssaków roślinożernych (zwykle zabezpieczonych futrem lub sierścią przed wychłodzeniem słoni leśnych, mamutów, wołów piżmowych, reniferów, jeleni olbrzymich, nosorożców włochatych), oraz drapieżników – niedźwiedzi jaskiniowych. Stanowiska z zachowanymi szczątkami ssaków plejstoceńskich znajdują się najczęściej w miejscach akumulacji osadów na polach sandrowych przed czołem lodowca, w żwirowiskach rzecznych oraz w namuliskach jaskiń. Skamieniałości ssaków występują w piaskowniach: Dzierżno koło Gliwic (=Rzeczyce k/Pyskowic), Kuźnica Warężyńska w Dąbrowie Górniczej, Maczki-Bór w Sosnowcu oraz Szczakowa w Jaworznie.Pochodzą stąd znaleziska pojedynczych kości, czaszek, zębów oraz ciosów trąbowców. Niekiedy szkielety zachowane są kompletnie, np. szkielety mamuta i nosorożca włochatego, pochodzące z Dzierżna koło Pyskowic, wystawione w Muzeum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Znanych jest również kilka stanowisk ze szczątkami kręgowców w namuliskach jaskin, np. w Podlesicach koło Kroczyc.

Autor:dr Wojciech Krawczyński

Bibliografia

1. Alexandrowicz, Z., 1959: Otwornice karbońskie z Kozłowej Góry koło Bytomia. Kwartalnik Geologiczny, 3: 869–881.
2. Assmann, P., 1916: Die Brachiopoden und Lamellibranchiaten der oberschlesischen Trias. Jahrbuch der Preussischen Geologischen Landesanstalt, 36: 586–638.
3. Assmann, P., 1924: Die Gastropoden der oberschlesischen Trias. Jahrbuch der Preussischen Geologischen Landesanstalt, 44: 1–50.
4. Assmann, P. 1937: Revision der Fauna der Wirbellosen der oberschlesischen Trias. Abhandlungen der Preussischen Geologischen Landesanstalt, Neue Folge, 170: 1–134.
5. Baliński, A., 1971: Stringocephalus burtini Defrance from the environs of Siewierz, Poland. Acta Palaeontologica Polonica, 16: 461–469.
6. Bardziński, W., Surmik, D. i Lewandowski, M., 2008: Stanowisko kręgowców środkowego triasu koło Żyglina na Górnym Śląsku. Przegląd Geologiczny, 56: 532–536.
7. Boczarowski, A., 2012: Palaeoenvironmental interpretation of echinoderm assemblages from Bathonian ore-bearing clays at Gnaszyn (Kraków-Silesia Homocline, Poland). Acta Geologica Polonica, 62: 351–366.
8. Bojkowski, K., 1967: Podział stratygraficzny karbonu produktywnego w Zagłębiu Górnośląskim na podstawie fauny. Rocznik PTG, 37:
9. Bojkowski, K., 1972: Charakterystyka faunistyczna karbonu górnego Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Prace Instytutu Geologicznego, 61: 89–130.
10. Borsuk-Białynicka, M., 1973: Studies on the Pleistocene Rhinoceros Coelodonta antiquitatis (Blumenbach). Palaeontologia Polonica, 29: 1–94.
11. Budziszewska-Karwowska, E., Bujok, A. i Sadlok, G., 2010: Bite marks on an Upper Triassic dicynodontid tibia from Zawiercie, Kraków-Częstochowa Upland, southern Poland. Palaios, 25: 415–421.
12. Cramer, R., 1910: Die Fauna von Golonog. Ein Beitrag zur Festellung des Alters der Grauwackensandsteinschichten von Golonog und der entsprechenden Ablagerungen in Oberschlesien. Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt, 31: 129–167.
13. Czarniecki, S., 1959: Anthracoceras discus Frech z piaskowców w Gołonogu i pozycja stratygraficzna tych warstw. Acta Geologica Polonica, 9: 433–441.
14. Dzik, J., Niedźwiedzki, G. i Sulej, T., 2008: Zaskakujące uwieńczenie ery gadów ssakokształtnych. Ewolucja, 3: 2–21.
15. Fraaije, R.H.B., Krzemiński, W., van Bakel, B.W.M., Krzemińska, E., and Jagt, J.W.M. (w druku): New Late Jurassic symmetrical hermit crabs from the southern Polish Uplands and early paguroid diversification. Acta Palaeontologica Polonica.
16. Filipiak, P. i Krawczyński, W., 1996: Westphalian xiphosurans (Chelicerata) from the Upper Silesia Coal Basin of Sosnowiec, Poland. Acta Palaeontologica Polonica, 41: 413–425.
17. Głowniak, E., 2002: The ammonites of the family Perisphinctidae from the Plicatilis Zone (lower Middle Oxfordian) of the Polish Jura Chain (Central Poland); their taxonomy, phylogeny and biostratigraphy. Acta Geologica Polonica, 52: 307–364.
18. Głuchowski, E., 1986: Crinoids from the Lower Gogolin Beds (Lower Muschelkalk) of the north-eastern part of Upper Silesia. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences, 34: 179–187.
19. Głuszek, A., 1998: Trace fossils from Late Carboniferous storm deposits, Upper Silesia Coal Basin, Poland. Acta Pąlaeontologica Polonica, 43: 517–546.
20. Gogolczyk, W., 1956: Rodzaj Amphipora w dewonie Polski. Acta Palaeontologica Polonica, 1: 211–240.
21. Heliasz, Z. i Racki, G., 1980: Ecology of the Upper Jurassic brachiopod bed from Julianka, Polish Jura Chain. Acta Geologica Polonica, 30: 175–197.
22. Jesionek-Szymańska, W., 1963: Echinides irreguliers du Dogger de Pologne. Acta Palaeontologica Polonica, 8: 293–414.
23. Kaim, A., 2004: The evolution of conch ontogeny in Mesozoic open sea gastropods. Palaeontologia Polonica, 62: 1-183.
24. Kaim, A., 2012: Faunal dynamics of gastropods in the Bathonian (Middle Jurassic) ore-bearing clays at Gnaszyn, Kraków-Silesia Homocline, Poland. Acta Geologica Polonica, 62: 367–380.
25. Kaim, A. i Sztajner, P., 2012: Faunal dynamics of bivalves and scaphopods in the Bathonian (Middle Jurassic) ore-bearing clays at Gnaszyn, Kraków-Silesia Homocline, Poland. Acta Geologica Polonica, 62: 381–395.
26. Kopik, J., 1974: Genus Cadomites Munier-Chalmas, 1892 (Ammonitina) in the Upper Bajocian and Bathonian of the Cracow–Wieluń Jurassic Range and the Góry Świętokrzyskie Mountains (southern Poland). Biuletyn Instytutu Geologicznego, 276: 9–43.
27. Korejwo, K., 1954: Fauna małżów słodkowodnych namuru okręgu rybnickiego. Acta Geologica Polonica, 4: 93–180.
28. Kowalski, K., 1956: Insectivores, bats and rodents from the early Pleistocene bone breccia of Pcdlesice near Kroczyce (Poland). Acta Palaeontologica Polonica, 1: 331–394.
29. Kowalski, K., 1959: Katalog ssaków plejstocenu Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. pp. 267.
30. Krach, W., 1954a: Charakterystyka faunistyczna miocenu wsi Makoszowy na Górnym Śląsku. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 71: 119–127.
31. Krach, W., 1954b: Nowy profil i fauna miocenu z Gliwic Starych na Górnym Śląsku. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 71: 171–177.
32. Krawczyński, W., Filipiak, P. i Goździewicz, M., 1997: Zespół skamieniałości z karbońskich sferosyderytów (westfal A) NE części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Przegląd Geologiczny, 45: 1271–1274.
33. Kulczycki, J., 1955: Les ossements des Mammouth. Palaeontologia Polonica, 7: 1–65.
34. Machłajewska, I. i Krzeszowska, E., 2008: Stanowisko paleontologiczne Stare Gliwice – dawniej i dziś. Zeszyty Naukowe. Górnictwo. Politechnika Śląska, 286: 37–45.
35. Malinowska, L., 1963: Stratygrafia oksfordu Jury Częstochowskiej na podstawie amonitów. Prace Instytutu Geologicznego, 36: 1-165.
36. Małecki, J., 1958: Mszywioły mioceńskie z Gliwic Starych. Rocznik PTG, 28: 169-194.
37. Marcinowski, R., 1970: The Cretaceous transgressive deposits east of Częstochowa (Polish Jura Chain). Acta Geologica Polonica, 20: 413–449
38. Matyja, B.A. i Wierzbowski, A., 2006: Stop B2.11 – Julianka, coral colonization of the cyanobacteria-sponge bioherms at the turn of the Oxfordian and Kimmeridgian. W: Wierzbowski i in. (red.) Jurassic of Poland and adjacent Slovakian Carpathians. Field trip guidebook of 7th International Congress on the Jurassic System. Poland, Kraków, September 6–18, 2006: 203–206.
39. Musiał, Ł., 1971: Ślimaki namuru A Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 243: 79–110.
40. Prokop, J., Krzemiński, W., Krzemińska, E. i Wojciechowski, D., 2012: Paoliida, a putative stem group of winged insects: morphology of new taxa from the Upper Carboniferous of Poland. Acta Palaeontologica Polonica, 57: 161–173.
41. Pugaczewska, H., 1961: Belemnoids from the Jurassic of Poland. Acta Palaeontologica Polonica, 6: 105–136.
42. Pugaczewska, H., 1986: Bivalvia of the Polish Middle Jurassic and remarks of their paleoecology. Acta Palaeontologica Polonica, 31: 27–83.
43. Pusch, G.G., 1837: Polens palaontologie oder Abbildung und Beschreibung der vorzüglichsten und der noch unbeschriebenen Petrefakten aus den Gebirgsformationen in Polen, Volhynien und der Karpathen nebst allgemeinen Beitragen zur Petrefaktenkunde und einem Versuch zur Vervollstandigung der Geschichte des Europaischen Auer-Ochsen. Stuttgart. pp. 218.
44. Quitzow, W., 1921: Die Fauna des marinen Miozäns von Alt-Gleiwitz. Jahrbuch der Preussischen Geologischen Landesanstalt, 41: 1–51.
45. Racki, G., Zieliński, T. i Bardziński, W., 1999: Z kamiennej księgi pradziejów Górnego Śląska. Przewodnik geologiczny. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. pp. 168.
46. Rees, J., 2010: Neoselachian sharks from the Callovian–Oxfordian (Jurassic) of Ogrodzieniec, Zawiercie Region, southern Poland. Palaeontology, 53: 887–902.
47. Rees, J., 2012: Palaeoecological implications of neoselachian shark teeth from the Bathonian (Middle Jurassic) ore-bearing clays at Gnaszyn, Kraków-Silesia Homocline, Poland. Acta Geologica Polonica, 62: 307–324.
48. Roemer, F., 1866: Protolycosa anthracophila, eine fossile Spinne aus dem Steinkohlen-Gebirge Oberschlesiens. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie, Jg. 1866: 136–143.
49. Roemer, F., 1870: Geologie von Oberschlesien. Breslau. pp. 401.
50. Różycki, S.Z., 1953: Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Prace Instytutu Geologicznego, 17: 1–335.
51. Salamon, M. i Boczarowski, A., 2003: The first record of Aspiduriella (Ophiuroidea) in the Upper Muschelkalk of Poland. Geological Quarterly, 47: 307–310.
52. Salamon, M., Eagle, M.K. i Niedźwiedzki, R., 2003: A new ceratite record from Upper Silesia (Poland). Geological Quarterly, 47: 281–288.
53. Salamon, M. i Zatoń, M., 2004: Masowe nagromadzenie artykułowanych szkieletów wężowideł w osadach środkowego triasu Górnego Śląska i ich implikacje tafonomiczne. Przegląd Geologiczny, 52: 997–1001.
54. Schwarzbach, M., 1936: Die Trilobiten im Oberkarbon Oberschlesiens. Jahrbuch der Preussischen Geologischen Landesanstalt, 56: 422–443.
55. Schwarzbach, M., 1939: Der älteste Insektenflügel. Jahresberichte der Geologischen Vereinigung Oberschlesiens, 1: 28–30.
56. Stworzewicz, E., Szulc, J. i Pokryszko, B.M., 2009: Late Paleozoic continental gastropods from Poland: systematic, evolutionary and paleoecological approach. Journal of Paleontology, 83: 938–945.
57. Sulej, T., Niedźwiedzki, G. i Bronowicz, R., 2012: A new Late Triassic vertebrate fauna from Poland with turtles, aetosaurs, and coelophysoid dinosaurs. Journal of Vertebrate Paleontology, 32: 1033–1041.
58. Śmigielska, T., 1957: Otwornice mioceńskie z Gliwic Starych. Rocznik PTG, 25: 245–283.
59. Tabor, M., 1995: Freshwater Bivalvia of the Upper Namurian and Westphalian (limnic sediments), Upper Silesian Coal Basin (Poland). Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, 143: 5–25.
60. Trammer, J., 1982: Lower to Middle Oxfordian sponges of the Polish Jura. Acta Geologica Polonica, 32: 1–39.
61. Trammer, J., 1989: Middle to Upper Oxfordian sponges of the Polish Jura. Acta Geologica Polonica, 39: 49–91.
62. Unrug, R. (red.), 1969: Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. pp. 260.
63. Wagner, R. (red.), 2008: Tabela stratygraficzna Polski. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
64. Weigner, S., 1938. Fauna piaskowców z Gołonoga. Sprawozdania Państwowego Instytutu Geologicznego, 9: 3–65.
65. Wirth, E., 1932: Über einen neuen Gliederungsversuch in der Ostrauer Schichten Oberschlesiens mit Hilfe der marinen Fauna. Kohle und Erze, 3.
66. Wiśniewska-Żelichowska, M., 1971: Fauna bioherm jurajskich w Rudnikach pod Częstochową. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 243: 5–77.
67. Zatoń, M., 2010a: Bajocian–Bathonian (Middle Jurassic) ammonites from the Polish Jura. Part 1: Families Phylloceratidae, Nannolytoceratidae, Sonniniidae, Strigoceratidae, Oppeliidae and Lissoceratidae. Palaeontographica, Abt. A, 292: 65–113.
68. Zatoń, M., 2010b: Bajocian–Bathonian (Middle Jurassic) ammonites from the Polish Jura. Part 2: Families Stephanoceratidae, Perisphinctidae, Parkinsoniidae, Morphoceratidae and Tulitidae. Palaeontographica, Abt. A, 292: 115–213.
69. Zatoń, M. i Taylor, P.D., 2009: Microconchids (Tentaculita) from the Middle Jurassic of Poland. Bulletin of Geosciences, 84: 653–660.