Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny

Wyżyna Śląsko-Krakowska jest podprowincją Wyżyny Śląsko-Małopolskiej – stanowi jej zachodnią część. Większa, północna i centralna część Wyżyny jest zbudowana z utworów mezozoicznych monokliny śląsko-krakowskiej, natomiast część południowa z paleozoicznych, głównie karbońskich utworów zapadliska górnośląskiego, w brzeżnych partiach pod przykryciem osadów miocenu. Wyżyna Śląsko-Krakowska jest dzielona na trzy makroregiony – Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowską i Wyżynę Miechowską. W granicach województwa śląskiego jest położona większa część Wyżyny Śląskiej, centralna część Wyżyny Krakowskiej i niewielki skrawek Wyżyny Miechowskiej.

Wyżyna Śląska

Wyżyna Śląska jest największym makroregionem Wyżyny Śląsko – Krakowskiej, a większa jej część jest położona w granicach województwa śląskiego. Pod względem geologicznym Wyżyna Śląska należy głównie do monokliny śląsko-krakowskiej oraz zapadliska górnośląskiego. Rzeźba ma charakter strukturalny, nawiązujący do stylu budowy geologicznej i odzwierciedlająca zróżnicowanie litologiczne i odpornościowe podłoża. Dzielona jest na dwa mezoregiony - Wyżynę Śląską Północną o rzeźbie krawędziowej i Wyżynę Śląską Południową o rzeźbie zrębowej, a jednocześnie silnie antropogenicznie przekształconej.

Wyżyna Śląska Północna

Wyżyna Śląska Północna jest mezoregionem Wyżyny Śląskiej. Jej charakterystyczną cechą jest monoklinalny styl budowy geologicznej, który warunkował rozwój typowej rzeźby krawędziowej. Skałami progotwórczymi są odporne na niszczenie wapienie, dolomity i piaskowce, zaś subsekwentne obniżenia między nimi zostały wypreparowane w podatnych na niszczenie skałach ilastych. Progi (kuesty) są ukierunkowane generalnie z południowego-wschodu na północny-zachód i w tym kierunku zmniejszają swoje wysokości bezwzględne. Są to Progi – Środkowotriasowy, Górnotriasowy i Środkowojurajski – nazwy nawiązują do wieku budujących je skał. Obniżenia między progami noszą nazwy od rzek – Dolina Małej Panwi, Dolina Liswarty oraz Dolina Górnej Warty i Prosny. Do Wyżyny Śląskiej Północnej należą także Kotliny – Mitręgi oraz Przemszy.

Dolina Górnej Warty i Prosny

Dolina Górnej Warty i Prosny jest subsekwentnym obniżeniem wykształconym w obrębie małoodpornych iłów rudonośnych jury środkowej. Rozpościera się z południowego-wschodu na północny-zachód, generalnie zmniejszając w tym kierunku swoją wysokość – od około 330 m n.p.m. w okolicach Zawiercia, przez około 240 m n.p.m. w okolicach Częstochowy, do około 230 m n.p.m. przy północno-zachodniej granicy województwa śląskiego. Dno obniżenia jest zasłane glinami i piaskami czwartorzędowymi i ma charakter lekko falistej równiny urozmaiconej pagórami ostańcowymi Progu Górnojurajskiego np. Wzgórzem Jasnogórskim czy pagórami Wrzosowej, Błeszna, Rakowa. Wzniesienia te są zbudowane w swych partiach kulminacyjnych z wapieni górnej jury. W obrębie obniżenia występują także ostańcowe formy kemowe, w całości zbudowane z osadów plejstoceńskich np. w Truskolasach. Rzeka Warta płynie zgodnie z osią obniżenia od Zawiercia do Częstochowy, a następnie skręca na wschód i tworzy przełom epigenetyczno-przelewowy przez płytę wapieni górnojurajskich. Zachodnią część obniżenia rozcinają Liswarta, Pankówka, Biała i Czarna Oksza.

Próg Środkowojurajski

Próg Środkowojurajski nazywany także Progiem/Garbem Herbskim, jest zbudowany z piaskowców i zlepieńców jury dolnej. Ciągnie się od Gężyna nad Wartą na południowym-wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przystajni na północnym-zachodzie. W tym samym kierunku zmniejszają się jego wysokości – od 330 m n.p.m. do około 220 m n.p.m. W granicach województwa śląskiego znajdują się dwa subregiony Progu Środkowojurajskiego – Garby Rększowickie oraz Pagóry Brzezińskie – granicę między nimi wyznacza obniżenie w okolicach Herbów. Garby Rększowickie wznoszą się na wysokość 300-330 m n.p.m. Ze względu na zróżnicowanie podłoża, zarówno pod względem tektonicznym, jak i litologicznym niszczenie progu przebiegało nierównomiernie – ma on przebieg zatokowy. Powierzchnia progu składa się z wielu izolowanych, zaokrąglonych garbów, często bez pokrywy osadów plejstoceńskich. W obniżeniach między garbami występują piaski, a na garbach płaty gliny zwałowej. Przez subregion przełamują się Kamieniczka, Rększówka i Konopka. Pagóry Brzezińskie przedstawiają się jako wąski pas odosobnionych wzniesień zbudowanych z piaskowców. Ze względu na ogólnie cienką pokrywę osadów plejstoceńskich mezozoiczne podłoże ma tu często swoje wychodnie.

Dolina Liswarty

Dolina Liswarty to subsekwentne obniżenie wypreparowane w podatnych na procesy erozyjno-denudacyjne iłach i łupkach górnego triasu i dolnej jury. Obniżenie jest ukierunkowane jest z południowego-wschodu na północny-zachód i w tym kierunku zmniejszają się jego wysokości bezwzględne – od 305-310 m n.p.m. do około 245-250 m n.p.m. Z dna obniżenia wystają niewielkie pagórki o kilkunastometrowej wysokości zbudowane z dolnojurajskich żwirów połomskich. Pomimo pokrywy osadów czwartorzędowych miejscami odsłania się starsze mezozoiczne podłoże. Obniżenie jest rozczłonkowane gęstą siecią podmokłych dolin, z największą doliną Liswarty. Rzeka ta zmienia swój bieg na wschodni koło miejscowości Ługi i przełamuje przez Próg Środkowojurajski.

Próg Górnotriasowy

Próg Górnotriasowy jest ukierunkowany z południowego wschodu na północny-zachód – do województwa śląskiego należy jego południowo-wschodnia część nazywana Garbem Woźnickim. Obszar ten budują twarde, odporne na niszczenie wapienie woźnickie i tzw. brekcja lisowska. Ze względu na zróżnicowanie litologiczne podłoża, mające odzwierciedlenie w tempie jego niszczenia, powierzchnia Garbu Woźnickiego charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą, a czoło progu ma nierówny przebieg. Występują tu zarówno spłaszczone garby, jak i niewielkie pagóry i stoliwa o charakterze twardzielców oraz liczne kopulaste pagórki piaszczysto-żwirowe. Najwyraźniejszy odcinek Progu Górnotriasowego występuje między Pińczycami, Woźnikami a Lubszą, gdzie osiąga kilkadziesiąt metrów wysokości. Na Garbie Woźnickim mają swój początek Mała Panew i Brynica.

Dolina Małej Panwi

Dolina Małej Panwi jest rozległym subsekwentnym obniżeniem między dwoma Progami Wyżyny Śląskiej Północnej – Środkowotriasowym i Górnotriasowym. Większa część obniżenia została wypreparowana w iłach kajpru (trias górny), ale część południową budują ponadto tektonicznie obniżone utwory triasu środkowego, głównie wapienie. Starsze podłoże Doliny Małej Panwi jest przykryte piaszczystymi osadami czwartorzędowymi. Wyrównana, równinna powierzchnia jest rozcięta dolinami rzecznymi, z doliną Małej Panwi na czele. W wielu miejscach występują późnoglacjalne wydmy o kilkunastometrowej wysokości.

Próg Środkowotriasowy

Próg Środkowotriasowy jest regionem geomorfologicznym Wyżyny Śląskiej Północnej. Przedstawia się jako długi, wyraźny morfologicznie garb, zbudowany ze skał triasowych, głównie z wapieni, dolomitów i margli triasu środkowego. Lokalnie na podłożu triasowym zalegają utwory jury. Utwory mezozoiczne zapadają monoklinalnie, pod kątem kilku stopni ku północnemu-wschodowi. Próg jest także nazywany Grzbietem wapienia muszlowego lub Garbem Tarnogórskim – ze względu na zróżnicowane ukształtowanie powierzchni dzielony jest na kilka subregionów, spośród których w granicach województwa śląskiego znajdują się: Pagóry Sarnowskie, Garb Laryszowski, Płaskowyż Tarnowicki, Kotlina Józefki, Płaskowyż Twardowicki i Garb Ząbkowicki. W zachodniej części Progu Środkowotriasowego są położone wapienne Pagóry Sarnowskie, uważane za swego rodzaju pomost między jego zachodnią i wschodnią częścią. Odznaczają się one monoklinalno-zrębową budową geologiczną. Dalej na wschód jest położony stosunkowo niewysoki Garb Laryszowski (około 300 m n.p.m.), który nad przyległą od południa Kotlinę Kozielską wznosi się stokiem erozyjno-denudacyjnym o wysokości około 20 m. Wierzchowina subregionu jest przykryta osadami plejstoceńskimi (glinami i piaskami), dlatego jest stosunkowo mało urozmaicona – szeroka i falista. Głównym akcentem geomorfologicznym jest przedczwartorzędowa dolina Dramy, którą wyścielają osady plejstoceńskie o miąższości kilkudziesięciu metrów. W kierunku wschodnim Garb Laryszowski przechodzi, poprzez stromy stok denudacyjny na wyższy poziom morfologiczny, który stanowi Płaskowyż Tarnowicki. Denudacyjny charakter mają także stoki ograniczające Płaskowyż Tarnowicki od północy i wschodu, natomiast granica południowa ma charakter progu fleksuralnego. Podłoże subregionu jest tektonicznie zaburzone, a tworzą go wapienie, dolomity i margle. W wielu miejscach stwierdzono występowanie dużych, głębokich form krasowych, wypełnionych materiałem residualnym. W zachodniej części Płaskowyżu Tarnowickiego, między innymi w okolicach Rept Starych i Zbrosławic występują moreny czołowe z okresu zlodowacenia Odry. Między Płaskowyżami Tarnowickim i Twardowickim znajduje się niewielka, ale głęboka śródprogowa Kotlina Józefki, wypreparowana w łupkowo-ilastych utworach karbonu, permu i triasu. Niemal ze wszech stron otacza ją wysokie czoło progu środkowotriasowego. Dno Kotliny jest wyrównane osadami plejstoceńskimi i rozcięte dolinami – Brynicy i Jaworznika. Na wschód o Kotliny Józefki rozpościera się Płaskowyż Twardowicki, którego wyrównana wierzchowina wznosi się na maksymalną wysokość 397 m n.p.m. Obszar Płaskowyżu jest rozczłonkowany głębokimi dolinami na długie i szerokie garby, w których obrębie stwierdzono liczne kopalne formy krasowe (leje, misy), wypełnione materiałem zwietrzelinowym. Płaskowyż Twardowicki opada stokami denudacyjnymi w stronę Kotlin – Józefki na zachodzie i Dąbrowskiej na wschodzie, a stokami tektoniczno-denudacyjnymi w kierunkach – północnym i południowym. Wschodnią, największą część Progu Środkowotriasowego stanowi Garb Ząbkowicki, nazywany także Trzebiesławickim. Garb jest ukierunkowany z północnego-zachodu na południowy-wschód - od przełomu Czarnej Przemszy w Przeczycach do okolic Kuźniczki (w granicach województwa śląskiego). Południowo-wschodnia i centralna część Garbu wznosi się na wysokość 360 - 380 m n.p.m., a dalej w kierunku północno-zachodnim obniża się on do około 330-350 m n.p.m. Wierzchowina i stoki garbu okryte są gruzowo-gliniastymi pokrywami zwietrzelinowymi, natomiast na wschód od epigenetycznego przełomu Białej Przemszy w Okradzionowie występuje płat lessów o miąższości kilkunastu metrów.

Kotlina Przemszy

Kotlina Przemszy jest regionem geomorfologicznym Wyżyny Śląskiej Północnej, okolonym z trzech stron czołem Progu Środkowotriasowego - od zachodu, północy i północnego-wschodu. Południową granicę stanowi próg denudacyjny założony na linii uskoku będzińsko-krakowskiego. Kotlina została wypreparowana w obrębie mało odpornych na procesy niszczące skał łupkowo-ilastych karbonu, permu i triasu. Z jej dna wystają pagóry ostańcowe Progu Środkowotriasowego, spośród których najwyższym jest Góra Św. Doroty (282 m n.p.m.). Kotlina Przemszy jest dzielona na dwa subregiony – Kotlinę Dąbrowską na północy i Kotlinę Biskupiego Boru na południu – obie są wyścielone osadami plejstoceńskimi o miąższości kilkudziesięciu metrów, pogrzebane są pod nimi kopalne doliny Czarnej i Białej Przemszy. Powierzchnia kotlin ma charakter równin erozyjno-denudacyjnych, z lokalnie występującymi wydmami. W każdej z nich na wielką skalę eksploatowano piaski podsadzkowe – w Kotlinie Dąbrowskiej wyrobiska popiaskowe zostały wypełnione wodą tworząc specyficzne pojezierze antropogeniczne.

Kotlina Mitręgi

Kotlina Mitręgi jest obniżeniem denudacyjnym wypreparowanym w iłach górnego triasu i dolnej jury. Ze wszystkich stron jest otoczona Progami – Środkowotriasowym na zachodzie, Górnojurajskim na wschodzie oraz Górnotriasowym na północy. Z dość wyrównanego dna Kotliny wystają wyniosłe, wapienne ostańce Progu Górnojurajskiego np. w Niegowonicach, Ciągowicach czy Rodakach. W innych rejonach powierzchnię urozmaicają pagóry zbudowane z dolnojurajskich żwirów lub iłów górnego triasu. Kotlinę rozcinają doliny kilku rzek – Czarnej Przemszy, Mitręgi, Białej Przemszy, Centurii. W wielu miejscach, a szczególnie we wschodniej części powierzchnia Kotliny jest zwydmiona. W granicach województwa śląskiego znajduje się także część Pustyni Błędowskiej, powstałej w wyniku trzebieży lasów na potrzeby średniowiecznego i późniejszego górnictwa i hutnictwa rud srebra i ołowiu.

Wyżyna Śląska Południowa

Wyżyna Śląska Południowa jest położona na południe od dyslokacji będzińsko-krakowskiej, a jej podłoże jest zaburzone tektonicznie licznymi uskokami, wzdłuż których następowały wielkoskalowe przesunięcia mas skalnych. Obszar ten ma budowę zrębową i taki sam charakter rzeźby. Występują tu zrębowe pagóry, garby i płaskowyże, oddzielone rowami i kotlinami zapadliskowymi. Wyniosłości są zbudowane z utworów karbońskich, często z czapą utworów triasowych, a obniżenia wyścielone osadami plejstoceńskimi, w części południowej - mioceńskimi i plejstoceńskimi. Charakterystyczną cechą rzeźby Wyżyny Śląskiej Południowej jest wysoki stopień antropogenicznego przekształcenia w wyniku górnictwa różnych surowców mineralnych, z węglem kamiennym na czele oraz innej działalności gospodarczej i urbanizacji.

Płaskowyż Bytomsko-Katowicki

Płaskowyż Bytomsko-Katowicki jest najrozleglejszym regionem Wyżyny Śląskiej Południowej. Jego granice mają w dużej mierze tektoniczny charakter – progami tektonicznymi graniczy, zarówno z Progiem Środkowotriasowym na północy, jak i z Kotliną Oświęcimską na południu. Z kolei granice – wschodnią i zachodnią tworzą stoki erozyjno-denudacyjne, przy czym w kierunku zachodnim Wyżyna Śląska przechodzi w obszar o rzeźbie nizinnej. Podłoże Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego stanowią węglonośne skały karbońskie (piaskowce, łupki), na których w części północnej zalegają utwory triasu, głównie wapienie i dolomity. Ze względu na różnice w budowie geologicznej i ukształtowaniu powierzchni region dzielony jest na dwie części - Płaskowyż Bytomski na północy oraz Płaskowyż Katowicki na południu. Starsze podłoże Płaskowyżu Bytomskiego jest w znacznym stopniu zasypane utworami plejstoceńskimi, wiązanymi głównie z okresem zlodowacenia Odry. Obszar ten odznacza się więc ogólnie słabym rozcięciem erozyjnym i tym samym mniejszymi wysokościami względnymi, najczęściej rzędu 15 – 20 m. Wapienne i dolomitowe garby mają wyrównane wierzchowiny i łagodne stoki. Wiele dolin ma przebieg południkowy, w tym dolina Czarnej Przemszy i Brynicy. W obrębie Płaskowyżu Bytomskiego wyróżnia się mniejsze części, wymieniając od zachodu są to – Wyżyna Miechowicka, Wyżyna Siemianowicka, Wyżyna Czeladzi i Płaskowzgórza Dańdówki, natomiast południową część Płaskowyżu Bytomskiego stanowią Wzgórza Chorzowskie (dzielone na Rudzkie i Chorzowskie). Płaskowyż Katowicki oddziela od Płaskowyżu Bytomskiego równoleżnikowe obniżenie odwadniane w dwóch kierunkach – na wschód przez Rawę, a w kierunku zachodnim przez Bielszowicki Potok (Kochłówkę). Podłoże Płaskowyżu jest tektonicznie zaburzone licznymi uskokami, wzdłuż których następowało jego zapadanie się i wynoszenie. Od południa Płaskowyż Katowicki obcina wielki uskok książęcy, podkreślający zrębowy charakter regionu i jego dominację nad Kotliną Oświęcimską. Płaskowyż tworzą liczne garby piaskowcowe (karbon górny) o spłaszczonych wierzchowinach. W jego północnej części występuje równoleżnikowy pas Wzgórz Kochłowickich (300-340 m n.p.m.), który w kierunku południowym opada do tektonicznego Rowu Kłodnicy (250-270 m n.p.m.) wyścielonego utworami miocenu i plejstocenu. Wschodnią część regionu stanowi rozległy Płaskowyż Murcek, rozczłonkowany na szereg garbów o zróżnicowanych wysokościach (300 – 340 m n.p.m.) z kulminacją Wzgórza Wandy – 357 m n.p.m. Najbardziej na zachód wysuniętą częścią Płaskowyżu Katowickiego jest Zrąb Mikołowski, wyniosły równoleżnikowy garb rozdzielony na dwie części górnym odcinkiem doliny Bierawki. Na jego północnym skłonie występują moreny czołowe zlodowacenia Odry. Garb wznosi się 70-100 m ponad Rów Kłodnicy i Kotlinę Oświęcimską, jest rozczłonowany gęsta siecią dolin. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Św. Wawrzyńca (355 m n.p.m.). Rzeźba Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego jest silnie przeobrażona wskutek działalności człowieka. Występują tu liczne, rozległe niecki osiadania o głębokościach kilku – kilkunastu metrów, lokalnie więcej niż 30 m, a ponadto piaskownie, kamieniołomy, wysokie zwałowiska odpadów górniczych i przeróbczych, rozległe tereny zniwelowane pod budownictwo mieszkaniowe i przemysłowe, wysokie nasypy komunikacyjne.

Kotlina Mysłowicka

Kotlina Mysłowicka jest niemal ze wszystkich stron otoczona wyraźnymi morfologicznie płaskowyżami, garbami i pagórami. Jest to obniżenie denudacyjne wypreparowane w mało odpornych łupkach karbońskich – jego dno wyścielają różnowiekowe utwory plejstoceńskie o kilkudziesięciometrowej miąższości. Powierzchnię kotliny stanowi równina sandrowa o wysokości 260-275 m n.p.m., w wielu miejscach, zwłaszcza we wschodniej części występują formy wydmowe. W obrębie kotliny Mysłowickiej zbiegają się duże rzeki – Czarna Przemsza, Brynica, Rawa, Biała Przemsza. Występują tu ponadto wielkie wyrobiska po eksploatacji piasków podsadzkowych.

Niecka Wilkoszyńska

Niecka Wilkoszyńska jest regionem geomorfologicznym położonym w południowo-wschodniej części Wyżyny Śląskiej Południowej. Rzeźba tego obszaru wyraźnie odzwierciedla strukturę tektoniczną podłoża – centralnie położone obniżenie ograniczają dwa równoległe pasma monoklinalnych wzniesień tworzące skrzydła niecki. Wzniesienia zbudowane są głównie z dolomitów i wapieni triasowych. Cała struktura jest ukierunkowana z północnego-zachodu na południowy-wschód. Północno-wschodni pas wzniesień osiąga wysokości 320 - 355 m n.p.m. i nosi nazwę Garbu Ciężkowickiego. W stronę Kotliny Biskupiego Boru opada stokiem denudacyjnym założonym na uskoku będzińsko-krakowskim. Drugi, południowo-zachodni pas wzniesień jest niższy – sięga maksymalnie 345 m n.p.m. i nazywany jest Garbem Jaworznickim. Pagóry wznoszące się ponad jego wierzchowinę mają charakter twardzielców. W obniżeniu między Garbami zalegają piaszczysto-żwirowe osady z okresu zlodowacenia Odry tworząc równinę o wysokości około 280 m n.p.m. Obszar ten jest lokalnie podmokły, gdyż pod utworami plejstoceńskimi zalegają słabo przepuszczalne iły triasowe. Na obrzeżach równiny występują formy wydmowe. Równinę rozcina Łużnik, który w okolicach Szczakowej i Pieczysk, przed ujściem do Koziego Brodu, utworzył dolinę przełomową przez Garb Ciężkowicki.

Zrębowe Pagóry Imielińskie

Zrębowe Pagóry Imielińskie to wyraźnie zaznaczające się w rzeźbie dwie grupy wzniesień rozdzielone głęboką na 70 m przełomową doliną Przemszy. Tektonicznie wyniesione zręby są zbudowane z wapieni i dolomitów środkowego triasu z pokrywami osadów plejstoceńskich – glin zwałowych starszego zlodowacenia oraz piaskami wodnolodowcowymi. Region góruje wyraźnie, zarówno nad położoną na północy Kotliną Mysłowicką, jak i nad przyległym od południa Rowem Chrzanowskim. Wierzchowiny są położone na wysokości ponad 300 m n.p.m. Duże zróżnicowanie litologiczne skał budujących pagóry warunkowało zróżnicowane tempo ich niszczenia erozyjno-denudacyjnego, dlatego krawędzie tektoniczne odznaczają się niewyrównanym przebiegiem.

Zrębowe Pagóry Lędzińskie

Zrębowe Pagóry Lędzińskie są położone na południowy-zachód od Zrębowych Pagórów Imielińskich - granicę między regionami stanowi wyraźne obniżenie w okolicy Gaci (260 m n.p.m.). Pagóry Lędzińskie są daleko wysunięte w obręb Kotliny Oświęcimskiej - kulminują na wysokości 305 m n.p.m., więc wyraźnie odcinają się od jej regionów - Kotliny Mlecznej (250 m n.p.m.) i Równiny Gostyni. Zręby są zbudowane z utworów triasowych i karbońskich, i wystają spod grubej pokrywy ilastych utworów miocenu.

Rów Chrzanowski

Rów Chrzanowski (Kotlina Chrzanowska) jest wyraźnym obniżeniem o równoleżnikowym przebiegu, wyścielonym utworami miocenu i plejstocenu. Do województwa śląskiego należy zachodnia, mniejsza część regionu, którą przecina z północy na południe dolina Przemszy. Wyrównane dno Rowu Chrzanowskiego stanowi równina sandrowa o wysokości 250-260 m n.p.m. Od północy ograniczają ją Zrębowe Pagóry Imielińskie, a od południa Zrębowe Pagóry Libiąskie.

Zrębowe Pagóry Libiąskie

Zrębowe Pagóry Libiąskie stanowią, zgodnie z nazwą, pas zrębów wyniesionych wysoko (kilkadziesiąt metrów) nad przyległe obniżenia – Kotlinę Oświęcimską na południu i Rów Chrzanowski na północy. Do województwa śląskiego należy niewielka, najbardziej na zachód wysunięta część regionu, czyli zrębowy pagór w Chełmie Śląskim, na prawym brzegu Przemszy. Kulminację wzniesienia budują węglanowe skały triasu, a podstawę utwory karbonu górnego.