Prowincja śląska 1742-1815

Autor:dr Jakub Grudniewski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 4 (2017)

Prowincja Śląska (niem. Provinz Schlesien) 1742-1815 – pruska jednostka administracyjna istniejąca w latach 1742-1945.

Powstanie Śląska pruskiego. Nowy kształt administracyjny oraz próby zintegrowania z państwem pruskim w XVIII wieku

W końcu okresu panowania dynastii Habsburgów Śląskiem był osobnym krajem tworzącym Koronę Czeską. Nie był jednak jednolity pod względem ustroju prawnego, składał się z wielu większych i mniejszych księstw oraz innych organizmów politycznych, które od czasów średniowiecznych ulegały kolejnym podziałom.

Krótko po wstąpieniu na tron króla Prus Fryderyka II nastąpił zgon cesarza Karola VI, co król pruski postanowił wykorzystać i w wyniku I wojny śląskiej, będącej częścią ogólnoeuropejskiej wojny o sukcesję austriacką, na mocy pokoju zawartego w Berlinie 28 lipca 1742 roku przyłączył do państwa pruskiego Dolny i Górnego Śląska wraz z Hrabstwem Kłodzkim i eksklawą w Kietrzu ( wyłączywszy jednak księstwo cieszyńskie i część księstw: opawskiego i karniowskiego, jak również jedną trzecią księstwa nysko-grodkowskiego). Prusom przypadło wówczas 35 000 km2 terenu Śląska, przy Austrii pozostało zaś zaledwie 5100 km2. Pruski Śląsk, na którym mieszkało około miliona mieszkańców. Król Prus ogłosił się suwerennym księciem Śląska” („souveräner Herzog von Schlesien”). Panowanie Fryderyka II na Śląsku zostało utrwalone w kolejnych dwóch wojnach prusko-austriackich, po korzystnych dla Prus pokojach w Dreźnie (25 grudnia 1745 roku) oraz w Hubertusburgu (15 lutego 1763 roku).

Już latem 1742 roku na polecenie Fryderyka II rozpoczęto przekształcanie istniejącego ustroju Śląska i jego integrację z Królestwem Prus. W tej pierwszej fazie postanowiono również przeprowadzić modernizację Śląska w duchu pruskiego kameralizmu: finansową, wojskową i gospodarczą, co miało odpowiadać potrzebom pruskiej monarchii absolutnej. Po przerwie spowodowanej dramatycznym dla Prus przebiegiem działań wojennych, druga faza integracji Śląska z Prusami nastąpiła dopiero po zakończeniu wojny siedmioletniej (1756-1763) i trwała do 1806 roku.

Jeszcze w trakcie toczących się działań wojennych w latach 1740-1742 utworzono na terenie Śląska Generalny Komisariat Wojenny (General-Feldkriegskommissariat). W styczniu 1741 roku zostały przez Fryderyka II zawieszone dotychczasowe urzędy habsburskie, w tym Urząd Zwierzchni (Oberamt). W tej fazie nastąpiło również zhołdowanie stanów śląskich (dotychczasowych przedstawicieli władzy książęco-sądowniczej): dla Dolnego Śląska 7 listopada 1741 roku, 29 stycznia 1742 roku dla Hrabstwa Kłodzkiego oraz 18 marca 1743 roku dla Górnego Śląska. Król dążył również do zlikwidowania dotychczasowego znaczenia stanów w administracji i w prawie.

Śląsk otrzymał ostatecznie w czasach fryderycjańskich szczególne miejsce w systemie administracyjnym Prus. Przejawiało się ono w istnieniu specjalnego ministra Śląska. Ponadto prowincja została podzielona w styczniu 1742 roku na dwa okręgi kamer wojenno-dominialnych (Kriegs- und Domänenkammer), jedna z siedzibą w Głogowie, druga – we Wrocławiu. W miastach pozostawiono szeroki samorząd.

Istotne z punktu widzenia władzy obawiającej się prób przywrócenia monarchii Habsburgów na całym Śląsku było zorganizowanie administracji wojskowej. Polegała ona na utrzymywaniu oddziałów wojskowych w gotowości, także w czasach pokoju, utworzenia garnizonów wojskowych w miastach (w sumie 35 000 ludzi) oraz rozbudowie twierdz w Świdnicy, Nysie, Kłodzku, Koźlu, Brzegu i Głogowie, a także utworzenie nowej w Srebrnej Górze.

Skonsolidowano również Śląsk z państwem pruskim pod względem administracji sądowej utrzymując sądownictwo patrymonialne na wsiach oraz sądy miejskie, a także sądy w niektórych księstwach (Mediatfürstenthumer). W drugiej instancji sądy te podlegały jednak zależnym od króla Prus rejencjom (Oberamtsregierungen).

W drugiej fazie integracji, która zapoczątkowana została w 1763 roku, Śląsk został znacznie bardziej skutecznie włączony w ramy państwa pruskiego. Pozyskano wówczas przychylność szlachty, którą w 1768 roku obdarowano oddłużeniem na rzecz państwa, zaś dwa lata później utworzono specjalną instytucję kredytową dla niej przeznaczoną, tzw. Ziemstwo Śląskie („Schlesischer Landschaft”). Kapitał początkowy tej instytucji stanowiła pożyczka królewska. Król prowadził przy tym politykę tzw. „pozyskania szlachty” („Adelskonservation”), która polegała na dbaniu o zachowanie przywilejów warstwy szlacheckiej. Kolejnym motorem integracji był rozwój gospodarczy Śląska, który po 1763 roku nabrał rozpędu. Pruska polityka gospodarcza opierająca się na kameralizmie i jego filarach - fiskalizmie i protekcjonizmie - dawała pierwszeństwo przemysłowi i rzemiosłu przed handlem, zapewniając częściowe wsparcie również regionowi Śląska. Rozwinął się przemysł tekstylny, pomiędzy 1763 i 1786 rokiem na Śląsku powstało 1300 fabryk (manufaktur). Prawdziwy impuls industrializacyjny nastąpił jednak dopiero na skutek wsparcia królewskim protektoratem górnictwa i hutnictwa. Ramy do ich rozwoju dały władze ogólnopaństwowe tworząc w 1768 roku departament górnictwa i hutnictwa w berlińskim Generalnym Dyrektorium, a w 1777 roku, kiedy ministrem przemysłu Prus został Friedrich Anton von Heinitz, to on właśnie, wraz ze swoim siostrzeńcem Friedrichem Wilhelmem von Redenem, wsparł rodzący się dopiero górnośląski przemysł, tworząc dla niego strukturę administracyjną (Wyższy Urząd Górniczy – Oberbergamt – we Wrocławiu oraz urzędy górnicze, między innymi w Tarnowskich Górach). Szczególne zasługi względem rozwoju przemysłu na pruskim Śląsku miał Reden, który sprowadził na Śląsk maszynę parową (1788), wybudował Kanał Kłodnicki o długości 45 km, zakładał fiskalne (państwowe) kopalnie węgla kamiennego oraz wybudował pierwszy wielki piec na terenie Niemiec (Gliwice, 1796). Wydobycie węgla zwiększyło się w latach 1791-1817 na Górnym Śląsku dziesięciokrotnie – z 78 000 do 773 000 ton.

Śląsk jako prowincja w czasach fryderycjańskich

Po zajęciu terenu Śląska przez Prusy w wyniku pierwszej wojny śląskiej przeobrażeniom uległ ustrój tej dotychczasowej części monarchii habsburskiej. Istniejące władze administracyjne zostały zniesione, a na ich miejsce zorganizowano administrację na wzór pruski. Nie nastąpiła jednak całkowita unifikacja Śląska z pozostałymi częściami Prus, gdyż Śląska nie podporządkowano Generalnemu Dyrektorium, lecz utworzono urząd specjalnego ministra Śląska podległego bezpośrednio królowi.

Zarządzeniem królewskim z 25 listopada 1741 roku Fryderyk II na Śląsku wydzielił dwa okręgi (tzw. departamenty), którymi zarządzały kamery wojny i domen (Kriegs- undDomänenkammer): we Wrocławiu i w Głogowie. Wrocławska kamera wojny i domen obejmowała swym zasięgiem Śląsk Górny i część Śląska Dolnego, natomiast głogowska sprawowała władzę na Śląsku Dolnym. Kamery były władzą o podwójnym charakterze: z jednej strony władzą wojskową, z drugiej zaś skarbową. Sprawowały również nadzór nad sprawami handlu, przemysłu, rzemiosła, związków, Żydów oraz kontrolę nad sprawami miast akcyzowych. Przy kamerach działały specjalne kolegia (na przykład kolegium handlowe oraz medyczne). Podporządkowane również były im niektóre inne urzędy: główny urząd akcyzowy, główny urząd górniczy oraz główny urząd podatkowy.

Jednocześnie wprowadzono w Prowincji Śląskiej podział na powiaty, znany także z innych terenów pruskich. Tylko na Górnym Śląsku aż do 1743 roku zachowano stary ustrój terytorialny, istniejący już w epoce habsburskiej, prawdopodobnie ze względu na początkowo chęć wymiany Górnego Śląska na inne tereny habsburskie. Dopiero później utworzono więc na wschodzie prowincji powiaty pruskie podporządkowane Kamerze we Wrocławiu .

Kamera głogowska składała się w latach 1742-1809 z następujących powiatów: Świebodzin, Zielona Góra, Kożuchów, Głogów, Góra, Szprotawa (obejmowały księstwo głogowskie oraz przyłączone doń wolne państwo stanowe bytomskie (od 1741 roku księstwo Carolath); Żagań (powiat ten obejmował całe księstwo żagańskie); Lwówek Śląski-Bolesławiec, Jelenia Góra, Jawor (obejmowały teren księstwa jaworskiego); Złotoryja-Chojnów, Legnica, Lubań (obejmowały księstwo legnickie); Ścinawa-Rudna, Wołów (księstwo jaworskie); Milicz-Żmigród (z wolnego państwa stanowego milicko-żmigrodzkiego jak również z mniejszych władztw.

Kamera wrocławska obejmowała natomiast następujące powiaty: sycowski (obejmował wolne państwo stanowe w Sycowie oraz mniejsze władztwo w Goszczu), oleśnicki i trzebnicki (obejmowały one księstwo oleskie); wrocławski, średzki oraz namysłowski (obejmowały księstwo wrocławskie); oławski, brzeski, kluczborski, strzeliński, niemczański (powiaty te obejmowały księstwo brzeskie oraz położony w powiecie kluczborskim Weichbild wołczyński, który należał do księstwa oleśnickiego); świdnicki, strzegomski, bolkowsko-kamiennogórski, dzierżoniowski (powiaty należą do księstwa świdnickiego); kłodzki (rozciągający się na całe Hrabstwo Kłodzkie); ząbkowicki i ziębicki (obejmujące księstwo ziębickie); nyski i grodkowski (obejmujące księstwo nyskie, o ile należało ono do Prus); niemodliński, opolski, oleski, lubliniecki, strzelecki, toszecko-gliwicki, kozielski, prudnicki (obejmowały one byłe księstwo opolskie); głubczycki (powiat ten obejmował pruską część księstwa karniowskiego i morawski dystrykt ze stolicą w Kietrzu); raciborski (obejmujący księstwo raciborskie), bytomski (rozciągał się na terenie wolnego państwa stanowego bytomskiego) oraz pszczyński (obejmował wolne państwo pszczyńskie, wolne władztwo wodzisławskie oraz pruską część wolnego władztwa Chałupki).

W wyniku zmian terytorialnych spowodowanych przez trzeci rozbiór Polski (1795) Prusom przypadł teren powiatów: siewierskiego i pilickiego, leżących dotychczas w granicach I Rzeczypospolitej. Zostały one włączone do Prowincji Śląskiej jako tzw. Nowy Śląsk (Neu-Schlesien) i pozostały w Prusach do 1807 roku, kiedy to na mocy pokoju w Tylży, kończącego wojnę pomiędzy Napoleonem a IV koalicją antynapoleońską, przeszły do nowo utworzonego Księstwa Warszawskiego, a następnie po 1815 roku do Królestwa Polskiego i dały początek późniejszemu Zagłębiu Dąbrowskiemu. Kamery także istniały tylko do 1808 roku, kiedy to zostały zlikwidowane wskutek reform Steina-Hardenberga.

Źródło: D. Gawrecki, J. Grudniewski, R. Kaczmarek, A. Kuzio – Podrucki, J. Sperka, Książęta, starostowie, prezydenci, gubernatorzy, namiestnicy, wojewodowie, marszałkowie na Górnym Śląsku, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 524.

Śląsk w czasach ministra Hoyma

W 1770 roku ministrem Śląska został hrabia Karl Georg von Hoym (1739-1807), który był stale obecny na terenie prowincji śląskiej jako reprezentant władzy królewskiej, mimo że pełnił także przejściowo urzędy ministra w Prusach Południowych (1794-1798) oraz na Nowym Ślasku (1795-1807). Próbował przypodobać się zarówno szlachcie śląskiej, jak i królowi, któremu wysyłał raporty dotyczące stanu gospodarki i społeczeństwa na Śląsku. Były one pełne nadużyć słownych i przedstawiały obie te kwestie w znacznie lepszym niż rzeczywisty stannie. W 1787 roku Hoym pisał, że Śląsk „jest w stanie być dzięki swojej ludności, przemysłowi i rolnictwu jednym z najszczęśliwszym krajów na Ziemi” zachęcając jednocześnie do zrewidowania poglądów na temat gospodarki merkantylistyczno-kapitalistycznej. Równie optymistycznie pobrzmiewała wizja Śląska zawarta w opublikowanym dziesięć lat później „Tableau über den Zustand des Herzogthums Schlesien” .

W latach 90. XVIII wieku echa rewolucji francuskiej dotarły na Śląsk. Miały wtedy miejsce okresowe powstania ludności chłopskiej oraz rzemieślników (np. w 1793 roku we Wrocławiu). Hoym wtedy po raz pierwszy zaproponował utworzenie odrębnej jednostki administracyjnej dla Górnego Śląska z siedzibą w Gliwicach, co zapowiadało nadejście okresu reform administracyjnych . W wyniku klęski Prus w 1806 roku i wkroczenia Napoleona I na teren Śląska 22 grudnia 1806 roku król Prus zawiesił Hoyma w obowiązkach, a 30 sierpnia 1807 roku definitywnie zwolnił go ze stanowiska ministra . Przejściowo prowincja, mimo że stopniowo zostałą zajętaprzez wojska napoleońskie (wojna twierdz 1807 roku), była zarządzana nadal przez pruskiego gubernatora wojskowego i cywilnego zarazem, hrabiego Friedricha Wilhelma von Götzena. Próbował on zorganizować opór zbrojny przeciwko Napoleonowi. Musiał jednak zrezygnować ze stanowiska po podpisaniu traktatu w Tylży 9 lipca 1807 roku.

Upadek finansowy Śląska spowodowany nałożoną przez Napoleona kontrybucją chciał powstrzymać powołany na stanowisko kanclerza Prus w czerwcu 1810 roku Karl August von Hardenberg. Zamierzał szybko spłacić nałożone na Prusy kontrybucje wojenne, by uwolnić się spod napoleońskiego systemu politycznego. 30 października 1810 roku wydał edykt sekularyzacyjny pozbawiający własności katolickie klasztory (za wyjątkiem zakonów zajmujących się opieką nad chorymi i oświatą – urszulanki, elżbietanki i bonifratrzy). Wraz z wprowadzeniem w życie tego edyktu została powołana specjalna komisja sekularyzacyjna, której przewodził jeden z najbliższych współpracowników Hardenberga, powołany w 1809 roku na wiceprezydenta rejencji wrocławskiej, Theodor von Merckel. Zawieszono wówczas 78 klasztorów, skonfiskowano należące do nich metale szlachetne, pieniądze oraz ozdoby o wartości około 320 tysięcy talarów oraz przejęto nieruchomości. Jeden z takich byłych majątków kościelnych posłużyć miał utworzeniu wrocławskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w 1811 roku i połączeniu go z uniwersytetem we Frankfurcie nad Odrą. Niektóre majątki kościelne zostały natomiast przez króla podarowane szczególnie zasłużonym dowódcom z okresu wojen napoleońskich, a także przekazane w niektórych wypadkach gminom ewangelickim (Gebhard Leberecht von Blücher, Johann Ludwig Yorck von Wartenburg, Wilhelm von Humboldt).

Pruskie zmiany administracyjne na początku XIX wieku

Prowincja śląska

Po klęsce Prus w 1806 roku nastąpiła także głęboka reorganizacja administracji państwowej. Jasna stałą się wówczas archaiczność ustrojowa państwa pruskiego w konfrontacji modelem francuskim, opartym na sprawnej, nie obciążonych feudalnymi przywilejami armii i biurokracji państwowej. Na szczeblu ogólnopruskim zlikwidowano Tajną Radę oraz Generalne Dyrektorium. W ich miejsce utworzono ministerstwa (resorty): spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, finansów, wojny i sprawiedliwości. Kraj podzielono na dziesięć prowincji, a te na rejencje. Na czele prowincji stanęli nowi urzędnicy - nadprezydenci.

Urząd nadprezydenta utworzono zarządzeniem królewskim z 16 lutego 1808 roku, ostateczne jednak uregulowanie jego władzy nastąpiło zarządzeniem z 30 kwietnia 1815 roku. W tym drugim akcie prawnym określono jego zakres działania, a uzupełniono to w rozporządzeniu z 31 grudnia 1825 roku. Instrukcja wykonawcza z 23 grudnia 1808 roku charakteryzowała główne kompetencje urzędu nadprezydenta. Nadprezydent był władzą wykonawczą w stosunku do władz centralnych oraz nadzorczą i doradczą w stosunku do rejencji. Należy jednak stwierdzić, że nie stanowił ogniwa pośredniego pomiędzy tymi szczeblami (prezycdenci rejencji podlegali ministerstwu spraw wewnętrznych). Zajmował się na przykład nadzorem nad samorządem miejskim, zakładami użyteczności publicznej oraz nad więzieniami. Posiadał również inicjatywę pod względem inwestycji budowlanych, w tym melioracyjnych, wychodzących poza granice jednej rejencji. Rejencje podlegały bezpośrednio ministerstwom. Nadprezydent był zatem kimś w rodzaju komisarza rządowego.

W latach 1808/1809 zostały zlikwidowane fryderycjańskie Kamery oraz zarządzane przez nie okręgi. Na ich miejsce funkcjonować zaczęły w ramach Prowincji Śląskiej rejencje: legnicka i wrocławska, które rozpoczęły swoje urzędowanie w kwietniu 1809 roku.

W tym kształcie ustrojowym Prowincja Ślaska przetrwałą do końca II wojny światowej, kiedy przestałą istnieć.

Bibliografia

1. Acta Borussica. Denkmäler der Preußischen Staatsverwaltung im 18. Jahrhundert. Herausgegeben von der Königlichen Akademie der Wissenschaften. Behördenorganisation und allgemeine Staatsverwaltung. Sechster Band, Berlin 1901.
2. Actenstücke, Berichte und andere Beiträge zur Geschichte Schlesiens seit dem Jahre 1740, hrsg. von Gustav Adolf Stenzel, „ScriptoresRerumSilesiacarum“ 5, Breslau 1851.
3. Die Instruktion für die Oberpräsidenten vom 31. Dezember 1825 und die Instruktion zur Geschäftsführung der Regierungen in den Königlich Preußischen Staaten vom 23. October 1817. Zusammengestellt und mit Erläuterungen versehen, Hannover 1884.
4. Fechner H., Hoym, Karl Georg Heinrich von, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie 13 (1881), s. 219-225.
5. Gesamelte Nachrichten und Documente der gegenwärtigen Zustand des Herzothums Schlesiens, Königreich Böhmens, und Erb-HerzogthumOesterreichs betreffend, [bmw] 1742.
6. Grünhagen C., AusHoyms Berichten von der schlesischen Grenze in den Jahren 1787-1791 und 1795, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 34 (1900), s. 325‒338.
7. Grünhagen C., Biographie Hoyms, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens ” 46 (1912), s. 66‒89.
8. Grünhagen C., Schlesien im Jahre 1797. Bericht des Ministers Grafen Hoym, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 33 (1899), s. 355‒368.
9. Grünhagen C., Schlesien unmittelbar nach dem Hubertusburger Frieden, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 25 (1891).
10. Grünhagen C., Schlesien unter Friedrich dem Großen. Band 1: 1740-1756 Band 2: 1756-1786, Breslau 1890, 1892.
11. Henning H., Der Zustand der schlesischen Festungen im Jahre 1756 und ihre Bedeutung für die Frage des Ursprungs des Siebenjährigen Krieges, Jena 1899.
12. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
13. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R.Kaczmarek, Gliwice 2011.
14. Historia Śląska Tom I do 1763, Część III od końca XVI wieku do 1763 roku, red. K. Maleczyński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.
15. Historia Śląska Tom II 1763-1850, Część I 1763-1807, red. W. Długoborski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
16. Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2007.
17. Instruktion für die Oberpräsidenten in den Provinzen v. 23. Dezember 1808, [w:] Sammlung der für die Königlichen Preußischen Staaten erschienenen Gesetze und Verordnungen von 1806 bis zum 27ten Oktober 1810, s. 373‒377.
18. Linke O., Friedrich Theodor von Merckel im Dienste fürs Vaterland. Teil II. Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, Breslau 1910.
19. Loewe V., Oberschlesien und der preussische Staat. T. 1: 1740-1815, Breslau 1930.
20. Schädrich F., Das Generalfeldkriegskommissariat in Schlesien 1741, „Historische Untersuchungen“ 2, Breslau 1913, s. 38-52.
21. Skalweit S., Hoym, Karl Georg Heinrich von, [w:] Neue Deutsche Biographie 9 (1972), s. 671-672.
22. Straubel R., Biographisches Handbuch der preußischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740-1806/15, München 2009.
23. Verwaltungsgeschichte Ostdeutschland. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1992.
24. Ziekursch J., Das Ergebnis der friderizianischen Städteverwaltung und die Städteordnung Steins, Jena 1908.
25. Ziekursch J., Hundert Jahre schlesischer Agrargeschichte. Vom Hubertusburger Frieden bis zum Abschluss der Bauernbefreiung, Breslau 1927.

Źródła on-line

Schlesische Provinzialblätter

Sammlung aller in dem souverainenHerzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Grafschaft Glatz in Finanz-, Policey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Ordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte etc. welche währender Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrichs II. Königs von Preußen als souverainen Obristen Herzogs von Schlesien herausgekommen sind, Breslau 1759-1790

Neue Sammlung aller in dem souverainenHerzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Grafschaft Glatz in Finanz-, Policey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Verordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte etc. welche währender Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrich Wilhelms II(I). König von Preußen als souverainen Obersten Herzogs von Schlesien herausgekommen sin,. Breslau: 1792–1824