Karpaty Zewnętrzne

Karpaty stanowią najdalej na północ wysunięty fragment wielkiego pasma alpidów europejskich. Są orogenem powstałym w pobliżu lub na krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej w wyniku zamknięcia fragmentu basenu Tetydy. Mają kształt łuku łączącego się z Alpami Wschodnimi na zachodzie i Bałkanami na wschodzie (Rys. 1). Tradycyjnie Karpaty dzieli się na starsze (późnokredowe) pasmo fałdowe nazywane Karpatami wewnętrznymi i młodsze (oligoceńsko-środkowomioceńskie), znane jako Karpaty zewnętrzne (fliszowe). Karpaty zewnętrzne ciągną się od okolic Wiednia do rzeki Dymbowicy w Rumunii. Na obszarze Polski znajduje się zachodnia część Karpat zewnętrznych (Zewnętrzne Karpaty Zachodnie). Należą do nich Beskidy, Gorce oraz Bieszczady. Granicą południową Karpat zewnętrznych jest pieniński pas skałkowy, zbudowany z wapienno-krzemionkowych skał mezozoicznych, fliszowych skał górnokredowych i paleogenu (Golonka i in., 2007).

Północną granicę Zachodnich Karpat Zewnętrznych stanowią autochtoniczne osady miocenu zapadliska przedkarpackiego, przykrywające paleozoiczne struktury bloków małopolskiego i górnośląskiego.

Karpaty zewnętrzne zbudowane są głównie z górnojurajskich, kredowych i paleogeńskich skał fliszowych, ponasuwanych w postaci płaszczowin na osady miocenu, wypełniające zapadlisko przedkarpackie. Flisz karpacki powstał w głębokim zbiorniku morskim (ocean Tetydy). Składa się z rytmicznie wykształconych, różnej grubości warstw piaskowców i łupków, rzadziej zlepieńców i piaskowców albo wapieni i margli. Skały te osadzały się na znacznych głębokościach sięgających nawet kilku tysięcy metrów, z tak zwanych prądów zawiesinowych. Nagromadzone na obrzeżach basenu osady (iły, muły, piaski, żwiry), osuwając się ze skłonu, mieszały się z wodą morską, tworząc zawiesinę spływającą dynamicznie w głąb basenu. Ławice osadów powstałych z prądów zawiesinowych noszą nazwę turbidytów.

Rys.1. Szkic tektoniczny polskich Karpat (Żytko i in., 1989; Oszczypko i in. 2008).

Ocean Tetydy podzielony był grzbietami podwodnymi na mniejsze baseny. Główne serie osadowe powstałe w obrębie poszczególnych basenów dały początek dużym jednostkom tektonicznym – płaszczowinom. Najsilniejsze ruchy tektoniczne w Karpatach zewnętrznych zachodziły w fazie sawskiej, na granicy paleogenu i neogenu i w fazie styryjskiej w miocenie. Ruchy te były związane z subdukcją podłoża płaszczowin w rejonie pienińskiego pasa skałkowego. Utwory fliszowe Karpat zewnętrznych zostały wtedy sfałdowane, a następnie odkute od swego podłoża i przemieszczone ku północy (o co najmniej 70 km) w postaci odrębnych płaszczowin. Na południu Karpat zewnętrznych występuje płaszczowina magurska. Na północ od niej rozciągają się kolejno: płaszczowina śląska, podśląska, skolska i płaszczowina stebnicka.

Pomiędzy płaszczowinami magurską i śląską wyróżniono jednostki tektoniczne przejściowe, których profile litostratygraficzne wskazują na okresowe powiązanie z basenami jednostek sąsiadujących. Na zachodzie są to łuski przedmagurskie, w części centralnej polskich Karpat – płaszczowina grybowska, a na wschodzie – płaszczowina dukielska.

W okresach późniejszych miały miejsce jedynie ruchy pionowe, spowodowane izostazją. Szacuje się, że współczesne ruchy pionowe w Karpatach wynoszą do 1-2 mm/rok.