Społeczeństwo obywatelskie

Autor: dr hab. Zbigniew Zagała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Wstęp, czyli powrót zapomnianego pojęcia

We współczesnych opisach częściowo zapomnianego w XX wieku pojęcia „społeczeństwo obywatelskie” podkreśla się, że jedną z najważniejszych przyczyn jego odrodzenia były wydarzenia w Europie Środkowej i Wschodniej w latach 70. i 80. XX wieku. Podejmowane wówczas skuteczne próby tworzenia niezależnych od władz państwowych struktur „alternatywnego społeczeństwa” zostały przez teoretyków myśli społecznej zinterpretowane jako budowa społeczeństwa obywatelskiego. Pojęcie to „miało określać to, czego społeczności te zostały pozbawione i co usiłowały odbudować: sieć instytucji niezależnych od państwa, które jednoczą obywateli wokół spraw wspólnej troski i dzięki samemu swemu istnieniu – lub dzięki podejmowanym działaniom – mogą wywierać wpływ na kształt prowadzonej polityki”.

Upowszechnieniu takiej interpretacji sprzyjał fakt, iż podobne do środkowoeuropejskich przypadki samoorganizacji społecznej, będącej reakcją na działania autokratycznych rządów, zachodziły również w innych regionach Europy i Świata (np. w Hiszpanii, Argentynie).

Stopniowo w samoorganizacji społecznej zaczęto dostrzegać szansę na rozwiązanie wielu problemów nie tylko w społeczeństwach podlegających władzom autorytarnym, ale także w państwach demokratycznych, w których mogłaby ona przeciwdziałać między innymi następstwom przerostu opiekuńczych funkcji państwa czy wyobcowaniu władzy państwowej. Sposób rozumienia społeczeństwa obywatelskiego jako zwróconej przeciwko państwu społecznej samoorganizacji stał się punktem wyjścia do ponownego rozwoju zainteresowania tą kategorią pojęciową.

Rodowód idei i jej współczesne znaczenie

W pracach historyków myśli społecznej często podkreślany jest fakt, że idea społeczeństwa obywatelskiego wywodzi się z klasycznej tradycji republikańskiej, której początki sięgają starożytnej Grecji i Rzymu. Wskazuje się w tym kontekście na Arystelesowski termin koinoniapolitike, pojmowany jako wspólnota polityczna czy, odpowiadający mu, Cyceroński – societascivilis oznaczający ład społeczny republiki. W rekonstrukcjach historycznych przemian treści pojęcia przywoływany jest często wkład myślicieli wczesnego włoskiego renesansu, w tym Niccolo Machiavellego, XVI-wiecznych i XVII-wiecznych teoretyków polityki, takich jak Jean Bodin czy James Harrington, których sposoby posługiwania się pojęciem traktowane są jako rodzaj pomostu między tradycją republikańską a liberalną, wkład Thomasa Hobbesa i Johna Locke`a, pojmujących ideę społeczeństwa obywatelskiego jako, rozciągającą się między jednostką a powołanym do ochrony własności i wolności państwem, sferę niezależności – głównie ekonomicznej, dorobek Alexisa de Tocqueville’a, który jako pierwszy zastąpił dychotomię państwo – społeczeństwo trójelementowym modelem porządku społecznego obejmującym: państwo, społeczeństwo obywatelskie (utożsamiane ze sferą realizacji prywatnych interesów i aktywnością gospodarczą) oraz społeczeństwo polityczne (pojmowane jako sfera aktywności obywatelskiej realizowanej w ramach i za pośrednictwem lokalnego samorządu, partii politycznych, gazet, opinii publicznej, a także stowarzyszeń i towarzystw dążących do celów wykraczających poza prywatne interesy jednostek), czy wreszcie, wkład myślicieli XIX-wiecznych i XX-wiecznych, w tym przede wszystkim Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Karola Marksa i Antonio Gramsciego, którzy, utożsamiając społeczeństwo obywatelskie ze sferą konfliktów wynikających z partykularnych jednostkowych interesów, odrzucili w swych pracach jego liberalne wyobrażenie jako chronionej przez państwo sfery indywidualnej wolności i pokojowego współżycia jednostek i grup współdziałających ze sobą, by skuteczniej zaspokajać własne potrzeb, i tym samym wyznaczyli kolejny nurt w sposobach jego opisu.

Przemiany treści pojęcia społeczeństwo obywatelskie można obserwować zarówno w długiej, jak i krótkiej perspektywie czasowej. Spektakularną ilustracją pierwszego z procesów jest stopniowa ewolucja semantyczna, w trakcie której synonim społeczeństwa politycznego przekształcił się w toku dziejów w jego antonim. Przykładem zmiany zawartości treściowej pojęcia w krótkiej perspektywie czasowej jest proces, który dokonał się w latach 80. XX wieku w Polsce, gdy różnie określana przez przedstawicieli środowisk opozycyjnych idea stosowana była do opisu rzeczywistości, bądź rozpatrywana jako postulat wart urzeczywistnienia. Wbrew niemal powszechnym przekonaniom idea ta dopiero w drugiej połowie lat 80. nazwana została społeczeństwem obywatelskim. Wcześniej przybierała między innymi takie nazwy jak: samorządne społeczeństwo, podziemne społeczeństwo czy alternatywne społeczeństwo. Istotne jest jednak to, że o ile w okresie pierwszej Solidarności, a więc na początku lat 80. XX wieku, treść pojęcia bliska była wizji neorepublikańskiej, o tyle pod koniec dekady jego dominująca interpretacja dokonywana była w duchu neoliberalnym.

Dość częste przemiany sposobów pojmowania idei budzą liczne wątpliwości związane z pytaniem – na ile zasadne jest mówienie o tożsamości pojęcia, którego zawartość treściowa cechuje się tak dużą zmiennością. Tym, co może stanowić pewne wspólne jądro sposobów operacjonalizacji idei społeczeństwa obywatelskiego i pozwala dostrzegać pewną analogię między przekonaniami myślicieli szkockiego oświecenia i przedstawicielami demokratycznej opozycji w Polsce w latach 80. XX wieku, jest dążenie do różnorako pojmowanego urzeczywistnienia wolności i podmiotowości społecznej. Jak pisze Grażyna Skąpska:

Wspólnym mianownikiem wszystkich tych tak zróżnicowanych i historycznie zmiennych idei jest to, że pojawiają się one w sytuacjach społecznego przesilenia, wówczas gdy rozwój społeczny i związane z nim zmiany organizacji społecznej, w tym przede wszystkim organizacji władzy, stwarzają zagrożenie dla społecznej suwerenności i podmiotowości. Koncepcje społeczeństwa obywatelskiego powstają zatem w opozycji do osobistej władzy despotycznej, władzy autorytarnej i opiekuńczej „z boskiego nadania”, władzy kapitału czy władzy kompleksowego i wszechogarniającego, zbiurokratyzowanego „systemu” kierującego się przesłankami technokratycznej sprawności i efektywności. Stanowią zatem wyraz kulturowo uwarunkowanego podejścia do kwestii suwerenności i niezależności indywidualnej oraz współistnienia społecznego, „bycia razem”, podejścia, które ma istotny wpływ na poszukiwanie nowych rozwiązań i nowych instytucji mających na nowo chronić podmiotowość i suwerenność obywateli”.

Zawartość treściową omawianego pojęcia tworzą zatem dwa podstawowe elementy: zespół idei związanych z ochroną indywidualnej podmiotowości, suwerenności, tożsamości oraz zbiór różnych form samoorganizacji społecznej (poczynając od pojedynczych stowarzyszeń, a skończywszy na ruchach społecznych) umożliwiających urzeczywistnienie tych idei.

Wymienione elementy znajdują odzwierciedlenie w licznych próbach typologizacji zakresu znaczeniowego omawianego pojęcia. W jednej z nich, oprócz etycznego oraz strukturalnego sposobu pojmowania społeczeństwa obywatelskiego, wyodrębniony został sposób trzeci – formalistyczno-proceduralny. O ile w perspektywie etycznej społeczeństwo obywatelskie wyraża się w realizacji określonych wartości i norm, o tyle strukturalnie pojmowane społeczeństwo obywatelskie tożsame jest z zespołem względnie niezależnych od państwa rozmaitych form samoorganizacji społecznej, których celem jest zaspokajanie potrzeb i aspiracji jednostek, grup i szerszych zbiorowości społecznych. Formy te przybierają najczęściej postać stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych i ruchów społecznych. W ujęciu formalistyczno-proceduralnym społeczeństwo obywatelskie utożsamiane jest z przestrzenią publiczną, współczesną agorą, czyli miejscem, w którym toczą się debaty, negocjacje, podejmowane są mediacje między różnymi podmiotami.

Stosunkowo najczęstszym sposobem definiowania zakresu znaczeniowego pojęcia, zwłaszcza w analizach empirycznych, jest ten, który nazywany jest socjologicznym lub strukturalnym wymiarem społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskiew tym ujęciu to „ogół niepaństwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń cywilnych działających w sferze publicznej. Są to struktury względnie autonomiczne wobec państwa, powstające oddolnie i charakteryzujące się na ogół dobrowolnym uczestnictwem swych członków”. W socjologicznych analizach społeczeństwa obywatelskiego pojęcie to najczęściej utożsamiane jest z trzecim sektorem.

Społeczeństwo obywatelskie jako przedmiot badań socjologicznych

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce

Konsekwencją zróżnicowanych sposobów pojmowania pojęcia „społeczeństwo obywatelskie” są liczne propozycje odzwierciedlenia jego empirycznej treści w formie miar i wskaźników. Najpowszechniej stosowane – dane rejestrujące aktywność stowarzyszeniową, w wielu badaniach uzupełniane są zestawem innych mierników. Do częściej stosowanych należą: deklarowane uczestnictwo w wyborach oraz rzeczywista frekwencja wyborcza, poziom zaufania społecznego, deklarowane poczucie podmiotowości i możliwości wpływania na decyzje władz różnych szczebli, wiedza obywatelska oraz deklarowane przekonania o normatywnym charakterze związane z rolą obywatela we współczesnym państwie demokratycznym.

Reprezentatywnym przykładem diagnozy uwzględniającej wiele wymiarów społeczeństwa obywatelskiego i jego kondycji są badania realizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Ich autorzy w swej diagnozie uwzględniają dane ilustrujące: opinie Polaków o demokracji, aktywność społeczno-polityczną, zaufanie społeczne, gotowość do współpracy, potencjał społecznikowski, zaangażowanie w pracę społeczną, dobroczynność oraz aktywność w organizacjach obywatelskich.

Współczesna wiedza o różnych aspektach funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce została w ostatnich dekadach znacznie wzbogacona. Wyniki wielu badań umożliwiły bardziej dogłębne poznanie uwarunkowań i różnorodności regionalnych tradycji kulturowych, z wpisanymi w nie funkcjami organizacji i stowarzyszeń, wzbogacenie wiedzy o stylach działania organizacji pozarządowych i ich przestrzennym rozmieszczeniu w Polsce, o typach uczestnictwa obywatelskiego i motywacjach, jakie towarzyszą społecznikom czy wreszcie dostarczyły wiedzy o tym, jak różnorodne są sposoby funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego na poziomie lokalnym. Liczne są także badania dostarczające wiedzy o rozmiarach i natężeniu zaangażowania obywatelskiego. Szczególną rolę odgrywają wśród nich takie, które mają charakter cykliczny, jak te realizowane w ramach projektu Diagnoza Społeczna czy badania prowadzone przez CBOS umożliwiające śledzenie przemian w czasie oraz ich trendów.

Wyniki zdecydowanej większości z nich stwarzają podstawę do często formułowanej tezy o słabości społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Wprawdzie organizacji społecznych i fundacji stale przybywa (w 2016 roku ich liczba przekroczyła 138 tys. w Polsce i 12 tys. w województwie śląskim), a działający w nich ludzie podejmują zróżnicowane inicjatywy, obywatelskość mieszkańców kraju, wyrażająca się w zaangażowaniu na rzecz społeczności lokalnej, w wolontariacie czy też przynależności do stowarzyszeń, jest charakterystyczna dla wyraźnej mniejszości. Większość Polaków to osoby bierne społecznie, uczestniczące w życiu publicznym w incydentalny sposób. Jedyną formą aktywności obywatelskiej, w której uczestniczy czasem większość społeczeństwa, są wybory parlamentarne i prezydenckie. Dodać jednak należy, że frekwencja wyborcza w Polsce jest wyraźnie niższa niż w krajach Europy Zachodniej oraz w państwach postkomunistycznych. Niskie, na ogół nie przekraczające 20%, są także odsetki osób, które działają na rzecz społeczności lokalnej, należą do organizacji społecznej czy biorą udział w spotkaniach z politykami.

Społeczeństwo obywatelskie w regionie

Podobne wnioski sformułować można na podstawie wyników badań realizowanych na Górnym Śląsku i w województwie śląskim. Region o bogatych tradycjach aktywności i samoorganizacji społecznej jego mieszkańców, współcześnie opisywany jest jako jeden z najsłabiej nasyconych podmiotami trzeciego sektora, a odsetek jego mieszkańców będących ich członkami (nie przekraczający kilkunastu procent) nie odbiega od średniej krajowej.

Nie odbiegają od danych ogólnopolskich także wskaźniki ilustrujące aktywność społeczną i polityczną mieszkańców województwa. Z badań prowadzonych w górnośląskiej części województwa wynika, że ponad 2/3 jej mieszkańców deklaruje brak jakichkolwiek doświadczeń związanych z aktywnością społeczną podejmowaną na rzecz swego otoczenia, społeczności lokalnej czy też na rzecz osób potrzebujących pomocy lub wsparcia. Społeczeństwo obywatelskie w województwie śląskim ma charakter enklawowy. Cecha ta, wprowadzona do opisu społeczeństwa obywatelskiego w Polsce w latach 90. XX wieku, nadal zachowuje swą aktualność. Poza uczestnictwem w wyborach, w przypadku którego odsetek osób biorących w nich udział jest czasem wyższy od odsetka osób wyborczo biernych, we wszystkich innych formach zaangażowania obywatelskiego przewaga biernych mieszkańców województwa nad aktywnymi, czyli działającymi w organizacjach i stowarzyszeniach, podejmującymi prace na rzecz swego otoczenia, uczestniczącymi w spotkaniach z przedstawicielami władz czy podejmującymi inny rodzaj działalności, jest znacząca. Wyraźną nadreprezentację w tych aktywnych enklawach mają osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, relatywnie lepiej sytuowane materialnie od innych, deklarujące głęboką wiarę w Boga oraz regularnie i często uczestniczące w praktykach religijnych. Oznacza to, że społeczeństwo obywatelskie w województwie śląskim, podobnie jak w innych regionach Polski, ma nie tylko enklawowy, ale także stratyfikacyjny charakter.

Bibliografia

1. Bartkowski J., Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne, Warszawa 2003.
2. Chimiak G., How Individualists Make Solidarity Work.Warszawa 2006.
3. Cnoty i instytucje obywatelskie w społeczności lokalnej, red. M. S. Szczepański M.S., P. Rojek, Tychy 2001.
4. Geisler R., Cnoty obywatelskie jako struktury kognitywne w rozwoju regionalnym. Przypadek województwa śląskiego. Tychy 2008.
5. Gliński P., Typy uczestnictwa obywatelskiego w Polsce.W: Jurajska agora, red. R. Geisler, A. Rosół, M. S. Szczepański, Częstochowa – Katowice 2002.
6. Gliński P., Style działań organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Warszawa 2006.
7. Gliński P., Palska H., Cztery wymiary społecznej aktywności obywatelskiej, W: Elementy nowego ładu, red. H. Domański, A. Rychard: Warszawa 1997.
8. Herbst J., Oblicza społeczeństwa obywatelskiego, Biblioteka Aktywności Lokalnej. Vol. 4, Warszawa 2005.
9. Klekotko M., Rozwój po śląsku. Procesy kapitalizacji kultury w śląskiej społeczności górniczej, Kraków 2012.
10. Lokalne społeczności obywatelskie, red. J. Kurczewski,Warszawa 2003.
11. Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Raporty z badań 1998-2002, red. R. Skrzypiec,Warszawa 2002.
12. Magoska M., Obywatel w procesie zmian, Kraków 2001.
13. Negocjowana demokracja, czyli europejskie governance po polsku, red. K. Wódz, Warszawa 2007.
14. Pater M., Polskie dążenia narodowe na Górnym Śląsku (1891-1914), Wrocław 1998.
15. Pietrzyk-Reeves D., Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, Wrocław 2004.
16. Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: trzeci sektor, red. P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński, Warszawa 2002.
17. Skąpska G., Społeczeństwo obywatelskie, W: Encyklopedia Socjologii. Suplement, Warszawa 2005.
18. Skrzypiec R., Lokalne społeczności obywatelskie w działaniu, W: Lokalne społeczeństwa obywatelskie – mapy aktywności. Raporty z badań, red. P. Frączak, Biblioteka Aktywności Lokalnej. Vol. 3, Warszawa 2004.
19. Społeczeństwo obywatelskie w Polsce A. D. 2016. OpinieiDiagnozynr. 35, red. Boguszewski R., Warszawa 2016.
20. Szacki J., Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, W: Ani książę, ani kupiec: Obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, red. J. Szacki, Kraków-Warszawa 1997.
21. Świątkiewicz W., Więzi sąsiedzkie i życie publiczne, W: Obywatel w lokalnej społeczności. Studia i szkice socjologiczne, red. M.S. Szczepański, A. Śliz, Tychy – Opole 2004.
22. Taylor Ch., Kiedy mówimy: społeczeństwo obywatelskie? W: Europa i społeczeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Kraków 1994.
23. Trutkowski C., Mandes S., Kapitał społeczny w małych miastach, Warszawa 2005.
24. Van Rooy A., Civil Society as Idea: an Analytical Hatstand? W: Civil Society and the Aid Industry, red. A. Van Rooy, London 1998.
25. Wendt J., Wymiar przestrzenny struktur i aktywności społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Warszawa 2007.
26. Wnuk-Lipiński E., Socjologia życia publicznego, Warszawa 2005.
27. Wycisło J., Katolicka i polska działalność społeczna na Górnym Śląsku w XIX wieku, Skoczów – Pszczyna 1989.
28. Zagała Z., Samodzielni, samorządni, gospodarni. Bojszowy i Wyry. Ocena pierwszej dekady, Tychy 2006.
29. Zagała Z., W drodze do dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego? W: Chaos oswojony? Województwo śląskie i jego społeczne metamorfozy, red. M. S. Szczepański, Z. Zagała, Katowice 2009.
30. Zagała Z., Obywatele lokalni i kosmopolityczni. Tradycje i współczesność aktywności stowarzyszeniowej mieszkańców Górnego Śląska, Katowice 2014.
31. Załęski P., Czy Solidarność była społeczeństwem obywatelskim? Jak został zapomniany neorepublikański projekt samorządnej Rzeczypospolitej, „Kultura i Społeczeństwo” nr 4, 2010.
32. Zygmunt A., Moje miasto, moje problemy? Rzecz o zaangażowaniu społecznym mieszkańców miasta, W: Praca, rodzina, obowiązki, czas wolny, czyli o stylu życia mieszkańców Rybnika, red. U. Swadźba, Katowice 2007.

Źródła on-line

• Badora B., Aktywność społeczna Polaków. Komunikat z badań 60/2014. CBOS 2014.
• Diagnoza społeczna 2015.
• Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2015. Raport z badań.
• Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2012. Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2013.
• Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje.