Narodowość śląska

Naród i narodowość sprawiają duży kłopot na polu nauk społecznych. Jerzy Szacki pisze wręcz, że pojęcie narodu należy w naukach społecznych do najsłabiej teoretycznie opracowanych. Jeszcze gorzej, gdy termin narodowość połączy się z przymiotnikiem śląska. Niejednokrotnie wtedy przedstawicielom lokalnych organizacji zarzuca się żerowanie na zbiorowych uczuciach związanych z ideą narodu. Według Michała Smolorza najbardziej prawdopodobną hipotezą odnośnie dzisiejszych deklaracji narodowości śląskiej jest tradycyjny w tym regionie górnośląski indyferentyzm i utrwalona mentalna odrębność od polskiej większości pozbawionej regionalnych korzeni. Faktycznie trudno nauce zdeterminować, czy śląskie deklaracje narodowościowe w historii najnowszej to rzeczywisty „separatyzm” od pozostałych narodów, czy przejaw tożsamości regionalnej lub próba uniknięcia opowiedzenia się za którymś z narodów państwowotwórczych.

Charakterystyka

Industrializacja rozpoczęta z końcem XVIII wieku spowodowała rozrastanie się przemysłowych terenów miejskich na dotychczasowe tereny wiejskie, co pociągało za sobą tworzenie się specyficznego społeczeństwa proletariackiego, które przenosiło się ze wsi do miast nie zmieniając miejsca zamieszkania5. Proletariat ten kształtował się jednocześnie w niemieckiej etyce pracy bądź to na miejscu, bądź pracując sezonowo w innych częściach Niemiec.

Według badań [[Ślązacy to ludzie szanujący rodzinę, religię i pracę, posługujący się dialektem śląskim, ich cechy osobowościowe wyznacza fizycznie ciężka i odpowiedzialna praca. Jednocześnie potrafią pielęgnować tradycję zarówno w sytuacjach odświętnych jak i codziennych. Dzieci nie aspirowały do zdobycia wykształcenia ani zajmowania wysokich stanowisk. Nie wymagali też tego od nich rodzice. Synowie powinni iść w ślady ojca lub zdobyć konkretny zawód wymagający pracy fizycznej. Zmiany na przełomie stuleci, m.in. zamknięcie części kopalń i hut, a także szeroka oferta szkół wyższych, powodują jednak przemiany w społeczności śląskiej.

Język

Jednym z najważniejszych problemów dotyczących identyfikacji narodowej jest używany język. Choć w dzisiejszych czasach nie jest on już uznawany za wyłączny czy też najważniejszy wyznacznik przynależności do wspólnoty, to wciąż odgrywa on ważną rolę w kreowaniu tożsamości etnicznej bądź narodowej. Choć w Europie mamy przykład Szwajcarów, którzy pomimo posługiwania się czterema językami – co powoduje niemałe problemy w porozumiewaniu się wewnątrz własnego kraju – wciąż czują się Szwajcarami, to w ciągu ostatnich dwudziestu lat byliśmy świadkami tego, jak ważny jest język dla samookreślenia. Po rozpadzie państw federacyjnych Wschodniej Europy nastąpił szybki powrót do własnego języka (Litwa) lub budowanie własnego, jak najbardziej odrębnego od sąsiadów (była Jugosławia).

Dzisiejsi Ślązacy zdają się stać pośrodku między tymi dwoma nurtami. Z jednej strony częste jest podkreślanie swojej odrębności poprzez akcentowanie różnic językowych, a jednocześnie – szczególnie wśród śląskich organizacji – uważa się, że jedynym wyznacznikiem bycia narodowości śląskiej jest fakt jej odczuwania.Być może wynika to z sytuacji po 1922 i 1945 roku, w której mentalność Ślązaków była zbliżona do mentalności imigrantów, przez którą – licząc na szybką asymilację w nowym kraju – zwracali się oni do swoich potomków wyłącznie w języku urzędowym. Po upadku PRL-u nastąpiło jednak zwiększenie zainteresowania śląską mową i średnie pokolenie często niepotrafiące się nią posługiwać próbuje sobie ją przyswoić biernie oraz zezwala na domową edukację regionalną najmłodszych przez dziadków. W ten sposób statystycznie najwięcej osób posługujących się śląszczyzną notuje się obecnie w najstarszym i najmłodszym pokoleniu. Ślązacy znaleźli się więc w sytuacji, w której część rodziny „godo”, część nie, a jednak wszyscy odczuwają przynależność do tej samej wspólnoty i jest to zapewne jedno ze źródeł przyjęcia formuły, że Ślązakiem wystarczy się czuć.

Organizacje

Dziennik Górno-Szlązki

Odezwa Wojciecha Korfantego do ludu śląskiego

Idee nacjonalizmu spopularyzowane przez wydarzenia Wiosny Ludów nie pozostały bez echa wśród Ślązaków, jednak wszelkie inicjatywy zawiązywane w tamtym czasie nie przełożyły się na rozbudzenie powszechnej śląskiej świadomości narodowej i większy posłuch wzbudzały hasła o polskości Śląska i Ślązaków. W XIX wieku nieliczne były sytuacje, gdy tutejszych określano mianem narodu. Ciekawszym przykładem tegoż jest wydana w 1844 roku książka Zaraza gorzałki. Smęntna przygoda dla przestrogi Szlązaka i pobratymczych Sławian s pod Tater a od nich szerzących się błóni Jana Winklera, pastora z Zaolzia. Autor w swoim dziełku nazywa Śląsk ojczyzną oraz rozdziela germańskich i słowiańskich Ślązaków nazywając tych ostatnich narodem słowiańsko-śląskim. Innym przykładem rozdzielania identyfikacji śląskiej od polskiej tego okresu jest opublikowana przez Dziennik Górno-Szlązki w kwietniu 1849 roku Odezwa do ludu Górno-Szlązkiego autorstwa malarza Jana Gajdy. Autor pisał w niej, że wydarzenia 1848 roku doprowadzą do tego, iż Ślązacy wkrótce przyłączą się do „narodów oświeconych” oraz argumentował, że lud może przetrwać tylko pracując wspólnie dla własnego dobra i wzywał do stworzenia – na wzór Ligi Polskiej – Ligi Śląskiej, która starałaby się wyłącznie o sprawy śląskie i popierałaby narodowość śląską.

Redakcja w komentarzu do odezwy odcięła się od twierdzeń Gajdy wskazując, że choć cel jego jest pożyteczny, to charakter Ligi na Śląsku musi być polski ze względu na to, iż Ślązacy w ramach Ligi Polskiej będą mieć autonomiczne władze, a jednocześnie, będąc częścią większej organizacji, łatwiej im będzie walczyć o swoje prawa.

Co interesujące, na polskich zgromadzeniach organizowanych przez wymieniony dziennik często ich uczestnicy wołali: „Niech żyje narodowość śląska!”.

W drugiej połowie XIX wieku część ludności upatrywała swoją tożsamość w śląskości odmiennej od tożsamości narodowych, przez co Polacy, Czesi i Niemcy często traktowali ich jak ludzi niższej kategorii. Najbardziej nieprzychylnie odnosili się do takich osób Polacy, ponieważ chodziło o grupę ludzi mówiących w zasadzie po polsku, ale przeciwnych celom polskiego ruchu narodowego. Bardziej udane próby zawiązania ruchów postulujących odrębność narodową Ślązaków, a także utworzenie niepodległego państwa na terenie Górnego Śląska oraz Śląska Cieszyńskiego zrodziły się w pierwszych dekadach XX wieku.

Na terenie Śląska Cieszyńskiego od 1908 roku działała Śląska Partia Ludowa pod przewodnictwem Józefa Kożdonia, która postulowała odrębność społeczną i kulturalną Ślązaków i Polaków. Szeroko kwestię tę opisał Ślązak, organ partii, w tekście opublikowanym pod koniec 1909 roku, gdzie między innymi argumentował, że choć mowa Ślązaków jest podobna lub zbliżona do polskiej, to nie determinuje to faktu przynależności ich do wspólnoty polskiej, tak jak niemieckojęzyczni Szwajcarzy nie należą do narodu niemieckiego15. Kożdoń deklarował lojalność wobec Wiednia, jednak rozpad Monarchii Austro-Węgierskiej wymógł zmianę stanowiska i stało się ono niejednoznaczne między niezależnością Śląska Cieszyńskiego a przyłączeniem go do Czechosłowacji. Po podziale Śląska Cieszyńskiego między Polskę i Czechosłowację Kożdoń był burmistrzem Czeskiego Cieszyna.

Również na pruskim Śląsku po zakończeniu I wojny światowej żywa była idea Ślązaków jako odrębnej narodowości oraz utworzenia niezależnego państwa górnośląskiego. W styczniu 1919 roku w Bytomiu powstał Związek Górnoślązaków – Bund der Oberschlesier z inicjatywy Ewalda Latacza oraz braci Jana i Tomasza Reginków. Ze względu na to, że Związek nie prowadził dokładnych spisów członków, ponieważ nie musieli oni płacić składek, oszacowanie jego liczebności i popularności jest niemożliwe, choć jego organ prasowy Bund–Związek przedstawiał liczebność organizacji w 1921 roku na poziomie 400 tys. osób. Latacz w tekstach publikowanych na łamach Bund–Związek pisał niejednokrotnie o Górnoślązakach jako o narodzie, sugerował analogię między Górnoślązakami i Amerykanami przez mieszankę kultur oraz jedność Górnoślązaków pomimo ich dwujęzyczności. W programie Związku przedstawiano wizję utworzenia niezależnego państwa górnośląskiego pod ochroną Ligi Narodów, pojednania „mówiących po polsku i po niemiecku Górnoślązaków”, zagwarantowania równych praw wszystkim narodowościom i swobody wyznania. Dążono do tego, aby w plebiscycie na Górnym Śląsku oprócz możliwości głosowania za Polską lub Niemcami, dodano też opcję utworzenia samodzielnego państwa górnośląskiego. Po plebiscycie i fiasku wszystkich dotychczasowych starań organizacja działała jeszcze do 1923 roku.

Od 1921 roku do podziału Górnego Śląska funkcjonowała też w Bytomiu Jedność Górnośląska, która w programie odwoływała się do istnienia odrębnego narodu górnośląskiego i miała dążyć do rozbudzenia górnośląskiej świadomości narodowej. Nie była ona jednak organizacją na miarę Związku Górnoślązaków.

Tendencje separatystyczne we wszystkich trzech częściach Górnego Śląska znacznie osłabły po jego podziale, ale bardzo mocne były skłonności regionalistyczne i autonomiczne.W województwie śląskim identyfikacja Górnoślązaków kształtowała się w opozycji do imigrantów z innych części Polski, czego chyba najbardziej jaskrawym przejawem była Odezwa do ludu śląskiego Wojciecha Korfantego z 1927 roku, w której przedstawia on swój zawód tym, jak Śląsk jest traktowany przez Polaków jednocześnie jednak deklarując swoje oddanie Polsce.Po niemieckiej stronie demonstrowano swoją odmienność etniczną raczej w życiu kościelnym niż w wyborach czy spisach ludności.

Przewrót majowy i rządy sanacji w Polsce oraz przejęcie władzy przez nazistów w Niemczech znacznie skomplikowały położenie osób przedkładających swoją tożsamość regionalną nad państwową lub całkowicie indyferentnych narodowościowo. Późniejsze przejęcie władzy w Polsce przez komunistów po II wojnie światowej uniemożliwiło całkowicie otwarte przedstawianie się jako odrębna grupa etniczna lub narodowościowa. Dopiero demokratyzacja po 1989 roku pozwoliła na tworzenie organizacji odwołujących się do regionalnej tożsamości w charakterze części większej grupy narodowej lub oddzielnej narodowości.

Po 1989 roku w związku z rewitalizacją tożsamości śląskiej nastąpił wysyp organizacji promujących odrębność narodową lub etniczną Ślązaków, jednak trzy z nich wprowadziły właściwie pojęcie narodowość śląska do dyskursu ogólnopolskiego. Najwcześniej założony Ruch Autonomii Śląska w swoich celach statutowych wymieniał (…) rozbudzenie i ugruntowywanie śląskiej tożsamości narodowej bądź regionalnej wśród mieszkańców Śląska, jednak statut z 16 kwietnia 2011 roku mówi już tylko o tożsamości regionalnej, ale odwołuje się do wszystkich regionów Polski.Oprócz tego, odwołując się do tradycji przedwojennego autonomicznego województwa śląskiego, Ruch postuluje utworzenie podobnej struktury w ramach III RP. Domaga się również uznania śląskiej mowy za język regionalny oraz uznania Ślązaków za mniejszość etniczną. W grudniu 1996 roku powołano Związek Ludności Narodowości Śląskiej – organizację spokrewnioną ze środowiskiem autonomistów. O ile Sąd Wojewódzki w Katowicach zarejestrował organizację, to na wniosek wojewody katowickiego Sąd Apelacyjny tę rejestrację cofnął. Rozpoczęło to kilkuletnią batalię sądową zakończoną dwukrotnie niekorzystnym dla ZLNŚ wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.

Ostatnią ze śląskich organizacji postulujących narodowość śląską jest Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej założone w 2011 roku. Wśród celów statutowych wymienia m.in. rozbudzanie i ugruntowywanie świadomości narodowej Ślązaków.Po zakwestionowaniu legalności rejestracji Stowarzyszenia przez Sąd Najwyższy, ostateczny wynik procesu rejestracyjnego pozostaje nierozstrzygnięty.

Narodowość śląska według spisów powszechnych w XXI wieku

Wyniki Narodowych Spisów Powszechnych Ludności i Mieszkań z 2002 oraz 2011 roku wywołały szeroką dyskusję na temat narodowości śląskiej. W 2002 roku deklaracji odczuwania narodowości śląskiej w skali całego kraju było 173,2 tys., z tego w województwie śląskim 148,5 tys. Spis Powszechny z roku 2011 umożliwiał deklarację podwójną, w wyniku czego do odczuwania narodowości śląskiej jako jedynej przyznało się 362 tys. osób, a łącznie z narodowością polską – 423 tys. Na terenie województwa śląskiego liczby te wynosiły odpowiednio 318 i 370 tys. .

Autor: Grzegorz Kulik

Bibiliografia

1. Roman Baron, Andrzej Michalczyk, Michał J. Witkowski Kim jest Górnoślązak? [w:] Historia Górnego Śląska: Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2011.
2. Dan Gawrecki W poszukiwaniu górnośląskich tożsamości [w:] Historia Górnego Śląska: Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2011.
3. Piotr Dobrowolski Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem w latach 1918-1939, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków 1972.
4. Zbigniew Kurcz Naród śląski w świetle ideologii przodowników i w świadomości uczestników wyobrażonej wspólnoty [w:] Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy - między polskością a niemieckością, red. Andrzej Sakson, Instytut Zachodni, Poznań 2008.
5. Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość śląska?, red. Lech M. Nijakowski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
6. Lech M. Nijakowski Dyskursy o Śląsku ,Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2002.
7. Elżbieta Anna Sekuła, Bohdan Jałowiecki, Piotr Majewski, Walter Żelazny Być narodem? Ślązacy o Śląsku, Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej, Warszawa 2012.
8. Elżbieta Anna Sekuła Po co Ślązakom potrzebny jest naród? Niebezpieczne związki między autonomią i nacjonalizmem, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
9. Wokół Śląskiej Tożsamości, red. Kazimiera Wódz, Ośrodek Badań Społeczno-Kulturowych Towarzystwa Zachęty Kultury, Katowice 1995.
10. Michał Smolorz Śląsk Wymyślony, Antena Górnośląska, Katowice 2012.
11. Urszula Swadźba Śląski etos pracy: Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001.

Źródła on-line

1. Korfanty Wojciech, Odezwa Wojciecha Korfantego do ludu śląskiego, Katowice 1927.
2. Jolanta Tambor Mowa Górnoślązaków oraz ich świadomość językowa i etniczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008.
3. Dziennik Górno-Szlązki, 1849, nr 86