Aglomeracja częstochowska

Autor: dr hab. Robert Krzysztofik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Aglomeracja częstochowska zlokalizowana jest w północnej części województwa śląskiego. Administracyjnie obejmuje ona miasto na prawach powiatu Częstochowę oraz część powiatu częstochowskiego (gminy: Janów, Kamienica Polska, Kłomnice, Konopiska, Kruszyna, Mstów, Mykanów, Olsztyn, Poczesna, Rędziny, Starcza) i część powiatu kłobuckiego obejmującego miasto i gminę Kłobuck, gmina Wręczyca Wielka (ryc. 1). W niektórych opracowaniach obszar aglomeracji częstochowskiej poszerzony jest o powiat myszkowski lub jego część, a także obszar całego powiatu częstochowskiego i kłobuckiego. Ponieważ priorytetem w badaniach form osadniczych są atrybuty przestrzenno-funkcjonalne i terytorialno-administracyjne, rozszerzoną delimitację regionu należy widzieć bardziej w ramach obszaru funkcjonalnego Częstochowy niż jej aglomeracji. Ogólna powierzchnia całej formy osadniczej wynosi 1509 km², a liczba ludności w 2012 r. wynosiła 391,5 tys. mieszkańców. Aglomeracja częstochowska w całości zlokalizowana jest w obrębie historycznej Małopolski. Region miejski Częstochowy nie ma charakteru stricte metropolitalnego, niemniej jednak w granicach samej Częstochowy istnieją instytucje, które częściowo pełnią funkcje o charakterze metropolitalnym w skali regionalnej i krajowej.

Powstanie i rozwój aglomeracji częstochowskiej

Ryc. 1. Struktura przestrzenna aglomeracji częstochowskiej.Oznaczenia: 1 – miasta rdzenia aglomeracji częstochowskiej, 2 – miasta strefy wewnętrznej aglomeracji częstochowskiej, 3 – gminy strefy zewnętrznej aglomeracji częstochowskiej, 4 granice gmin lub obszarów miejskich i wiejskich w gminach, 5 – granice powiatów, 6 – granica województwa śląskiego, 7 – zasięg terytorialno-administracyjny aglomeracji częstochowskiej. Źródło: Opracowanie własne.

Dziedzictwo form zaglomerowanych na obszarze dzisiejszej aglomeracji częstochowskiej sięga okresu feudalnego. Jako pierwszy należy odnotować przypadek prawdopodobnej translokacji Kłobucka. Przeniesienie tego miasta na nowe miejsce wiązało się z istnieniem tzw. starego miasta i nowego miasta, które w krótkim czasie mogły współistnieć ze sobą. Miejskie dzieje Kłobucka kontynuuje XIV-wieczne nowe miasto. Do początków XVIII wieku na obszarze współczesnej aglomeracji częstochowskiej powstały jeszcze Częstochowa, Mstów, Olsztyn i Janów. Jakkolwiek najstarszym ośrodkiem w wymienionej grupie był Mstów to pewną przewagę w średniowiecznej sieci osadniczej uzyskała lokowana w II połowie XIV wieku Częstochowa. Atrybutem, który o z tym zadecydował była niewątpliwie bliskość kościoła i klasztoru Paulinów na Jasnej Górze. Sąsiedztwo klasztoru i miasta skutkowało wytworzeniem się specyficznej relacji, z której pomimo licznych konfliktów, korzystały oba elementy tego zespołu. Swoiste sprzężenie zwrotne zaczęło się szczególnie rozwijać w epoce wczesnonowożytnej, kiedy to Częstochowa uzyskała już zdecydowaną przewagę potencjału ludnościowego i gospodarczego w tej części zachodniej Małopolski. Wzajemna siła oddziaływania oraz zdynamizowanie ruchu pątniczego doprowadziło ostatecznie do powstania w 1717 r. duchownego miasta bliźniaczego Nowej Częstochowy (inne nazwy: Częstochówka, Jasna Góra). Powstanie zespołu Częstochowa-Nowa Częstochowa na ponad 100 lat utrwaliło istnienie zespołu miejskiego o charakterze tzw. interurbacji, gdzie jeden z ośrodków pełni funkcje centralne, a drugi skrajnie wyspecjalizowane. Nadmienić jednak należy, że rozwój funkcji skrajnie wyspecjalizowanych Częstochówki odbywał się, zwłaszcza w pierwszych dekadach jej istnienia kosztem Częstochowy. Kres układowi miast bliźniaczych: Częstochowa – Częstochówka przyniosła integracja obu ośrodków w roku 1826. Połączenie obu miast w istotny sposób wzmocniło pozycję Częstochowy w stosunku do innych miast regionu. Kres miejskim dziejom Janowa, Mstowa i Olsztyna przyniosły dodatkowo reformy zaborcy rosyjskiego pozbawiające te miasta praw miejskich w roku 1870. W tym czasie prawa miejskie stracił także Kłobuck; odzyskał je jednak już w 1919 r.Powstanie aglomeracji częstochowskiej należy wiązać przede wszystkim z rozwojem przestrzennym, demograficznym i gospodarczym Częstochowy. W pewnym stopniu także jej strefy podmiejskiej. Ograniczone znaczenie miało w tym kontekście miejscowe górnictwo rud żelaza. W przeciwieństwie do regionu konurbacji katowickiej nie wykształciło sieci silnych ośrodków miejskich. Jego wpływ należy widzieć natomiast na urbanizacji ekonomicznej i społecznej wsi zlokalizowanych wokół Częstochowy. Wyjątek stanowi jedynie miasto Blachownia, które prawa miejskie uzyskało w 1967 r., a od 1956 r. miało status osiedla miejskiego. Jego rozwój wiąże się ściśle z tradycjami górniczo-hutniczymi rud żelaza sięgającymi co najmniej wieku XVII.

Rozwój terytorialny Częstochowy, szczególnie po aneksji wsi podmiejskich w 1977 roku spowodował, że miasto „zbliżyło się” do sąsiednich miast na odległość kilku, kilkunastu kilometrów. Należy jednak zaznaczyć, że w żadnym przypadku nie uzyskano bezpośredniego sąsiedztwa dwóch miast. Częstochowę od Blachowni oddziela terytorium gminy wiejskiej Blachownia, a konkretnie teren zurbanizowanej wsi Wyrazów.

Struktura aglomeracji częstochowskiej

Tab. 1. Powierzchnia i ludność aglomeracji częstochowskiej. Opracowanie własne.

Monocentryczna aglomeracja częstochowska składa się z trzech stref: rdzenia obejmującego miasto Częstochowę, strefy wewnętrznej obejmującej miasto Blachownię bez obszaru wiejskiego otaczającego tą miejscowość oraz strefy zewnętrznej w skład której wchodzą gmina miejsko-wiejska Kłobuck oraz obszar wiejski gminy Blachownia, a ponadto 10 gmin wiejskich z powiatu częstochowskiego i jedna gmina wiejska z powiatu kłobuckiego. Monocentryczny rdzeń Częstochowy wyraźnie dominuje nad wszystkimi pozostałymi strefami, zarówno pod kątem demograficznym, gospodarczym, jak i instytucjonalnym. Dominacja ta jest tym bardziej wyrazista, że stanowi on niespełna 10% obszaru powierzchni ogółu formy osadniczej aglomeracji częstochowskiej (tab. 1). Z innej perspektywy należy wspomnieć, że aglomeracja częstochowska jest przykładem aglomeracji nie-metropolitalnej, gdzie udział potencjału demograficznego rdzenia w stosunku do strefy peryferyjnej jest największy spośród wszystkich tego typu zespołów miejskich zlokalizowanych w południowej Polsce i wynosi ponad 90%.

Strefa wewnętrzna aglomeracji częstochowskiej jest najsłabiej rozwiniętą ze spośród wszystkich zespołów osadniczych województwa śląskiego. Obejmuje tylko jedno, niespełna 10-tysięczne miasto Blachownię. Sytuacja ta wskazuje na fakt, że aglomeracja częstochowska jest w swej trajektorii rozwojowej dopiero we wstępnej fazie ewolucji. Można ja określić jako aglomerację zalążkową. Istotne jest jednak to, że analiza systemu osadniczego otoczenia Częstochowy nie wskazuje na to, aby stan ten zmieniał się w ciągu najbliższych dwóch dekad. Dekoncentracja funkcji mieszkaniowych oraz niektórych usługowych i produkcyjnych poza granice Częstochowy nie jest jeszcze w stanie doprowadzić do emergencji nowego prężnego ośrodka miejskiego w jej najbliższym sąsiedztwie – strefie wewnętrznej. Znaczący jest natomiast udział powierzchniowy i demograficzny strefy zewnętrznej. Zajmuje ona ponad 80% terytorium aglomeracji częstochowskiej i skupia blisko 40% mieszkańców. W strukturze osadniczej strefy zewnętrznej aglomeracji częstochowskiej uwagę zwracają 4 typy osiedli nierolniczych:

• miasto powiatowe Kłobuck jako jeden z kluczowych ośrodków demograficzno-gospodarczych tego regionu,
• osiedla silnie zurbanizowane i zindustrializowane, wśród których miejsce szczególnie zajmują Rędziny,
• osiedla podmiejskie cechujące się dobrą dostępnością komunikacyjną, w których wyraźnie zaznacza się (1990-2012) napływ nowych mieszkańców, a co widoczne jest także w strukturze przestrzennej wsi (urbanizacja przestrzenna) oraz
• miejscowości zatracające funkcje rolnicze o istotnym stopniu dojazdów do pracy w sąsiednich ośrodkach. W miejscowościach tych funkcje pozarolnicze są współdecydującymi, niejednokrotnie uwidacznia się także napływ migracyjny z Częstochowy, co znamionuje zalążkowy etap suburbanizacji.

W strefie zewnętrznej aglomeracji częstochowskiej na skutek jej urbanizacji oczekiwane są zjawiska związane z jej punktowym umiastowieniem. Uwaga ta przede wszystkim dotyczy dawnych miast (Mstów, Olsztyn), jak również najbardziej zaludnionych wsi nie posiadających tradycji miejskich (Kłomnice, Konopiska, Rędziny). Spośród wymienionych największe szanse na umiastowienie posiada Olsztyn, w dalszym rzędzie Rędziny i Mstów.

Bibliografia

1. Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., Rozwój demograficzny miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI wieku, Sosnowiec 2009.
2. Krzysztofik R., Lokacje miejskie na obszarze Polski, Katowice 2007.
3. Krzysztofik R., Interurbacje na terenie Polski w ujęciu geograficzno-historycznym, "Geographia. Studia et Dissertationes" 2009, t. 31, s. 105-124.
4. Krzysztofik R., Szmytkie R., Studia nad procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej, Sosnowiec 2011.
5. Spórna T., Modele przemian urbanizacyjnych w województwie śląskim, Sosnowiec 2012.
6. Województwo Śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, Sosnowiec 2008.