Tradycyjny region społeczno-gospodarczy

Autor: prof. dr hab. Jerzy Runge

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Region to najogólniej obszar wykazujący możliwie wiele cech wspólnych, różniących go od otoczenia. W zależności od kryterium rodzajowego można wydzielić regiony fizyczno-geograficzne, ludnościowe, gospodarcze, społeczno-ekonomiczne, administracyjne, czy też historyczne.

Rozwój gospodarczy a rozwój regionów

Z uwagi na fakt, iż regiony są odzwierciedleniem terytorialnego podziału pracy, istnieje ścisły związek między rozwojem cywilizacyjnym człowieka a pojawianiem się kolejnych typów regionów. Przejście z feudalizmu do kapitalizmu zaowocowało nie tylko spadkiem znaczenia dominujących do tej pory regionów rolniczych, ale przede wszystkim pojawieniem się nowego typu – regionu przemysłowego i jego różnicowaniem w czasie. I tak, w trakcie:

• pierwszej rewolucji przemysłowej (koniec XVIII wieku) związanej z pojawieniem się maszyny parowej, mechanizacji włókiennictwa, jak i unowocześniania metalurgii, pojawiły się regiony surowcowo-hutnicze;
• drugiej rewolucji przemysłowej (koniec XIX wieku) oznaczającej pojawienie się metod destylacji ropy naftowej, eksploatacji gazu ziemnego, upowszechnienie elektryczności i wynalezienie silnika wysokoprężnego, formują się regiony przemysłu maszynowego o różnych specjalnościach;
• trzeciej rewolucji przemysłowej (koniec XX wieku) związanej z rozwojem elektroniki i informatyki zasadniczo odnotowujemy dwie tendencje. Pierwsza to restrukturyzacja regionów powstałych wcześniej, zwłaszcza regionów surowcowych (m. in. brytyjskie zagłębia węglowe, Zagłębie Ruhry) oraz druga tendencja to powstanie technopolii. Te ostatnie to obszary koncentracji nowoczesnych , wyspecjalizowanych działalności gospodarczych powiązanych z działalnością naukowo-badawczą i wdrożeniową.

Rejestrowane przemiany nie występowały cały czas z tym samym natężeniem. Odnotowywano okresy inicjacji zmian, przyspieszenia, stagnacji, jak i regresu. Czynnikiem decydującym w większości przypadków o przyspieszeniu rozwoju była nowa technologia, zaś spowolnienie lub regres stanowiły wynik wyczerpywania się możliwości dalszej ekspansji gospodarczej, czy też bieżąca sytuacja polityczna. Można zatem na owe przemiany spojrzeć z punktu widzenia cykli gospodarczych.

Koncepcja cykli gospodarczych Nikołaja D. Kondratiewa (1925)

Zdaniem N. D. Kondratiewa (1925) w przemianach społeczno-gospodarczych świata dają się zauważyć pewne prawidłowości, występujące w postaci cykli koniunkturalnych. Średnio co 50 lat pojawiają się nowe technologie rewolucjonizujące nie tylko gospodarkę, ale także życie społeczne człowieka. Inicjatorem każdego cyklu jest nowa technologia wywołująca nową działalność ekonomiczną, a zarazem nowe potrzeby społeczne. Zdaniem Autora historycznie pierwszy cykl rozpoczyna maszyna parowa, która przyczyniła się do intensyfikacji wydobycia węgla kamiennego i mechanizacji produkcji włókienniczej. Umownie cykl ten rozpoczął się w 1793 r., osiągając swoje apogeum w 1815 r., zaś jego schyłek to 1849 r. W drugim cyklu głównymi innowacjami były: rozwój kolejnictwa, nowa technologia wytopu stali i ekspansja hutnictwa. Cykl ten został zainicjowany w 1849 r., osiągając maksimum rozwoju w 1875 r., natomiast schyłek przypadł na 1896 r. W trzecim cyklu rozwinął się przemysł maszynowy, elektrotechniczny oraz chemia. Umownie przyjmuje się, iż początek zmian w tym cyklu to 1896 r, punkt kulminacyjny to 1920 r, zaś koniec cyklu przypadł na 1938 r. Następcy N. D. Kondratiewa wskazali na wystąpienie kolejnych cykli w latach powojennych. I tak, czwarty cykl ujawnił się w połowie XX wieku, cechując się zastąpieniem w skali światowej podstawowego dotąd surowca energetycznego jakim był węgiel kamienny ropą naftową i gazem ziemnym. Jednocześnie do końca lat 70. XX wieku widoczny był proces umasowienia produkcji przemysłowej, rozwoju wielkich korporacji gospodarczych o znaczeniu globalnym, ekspansji petrochemii i formowania podwalin informatyki. Pojawienie się w 1982 r. pierwszego mikroprocesora formy IBM jest zdaniem wielu początkiem kolejnego, piątego cyklu gospodarczego opartego głównie na informatyce, nowoczesnej elektronice, globalnej telekomunikacji. Wzrost powiązań w skali światowej powoduje ujawnianie się różnego typu konsekwencji globalizacji.

Z uwagi na fakt, iż koncepcja N. D. Kondratiewa zakładała odradzanie się gospodarki w kolejnych cyklach wraz z postępem technologicznym, była ona tym samym doktrynalnie niewygodna we właśnie nowo powstałym w 1922 r. Związku Radzieckim. Jej rozpowszechnienie nastąpiło natomiast w krajach zachodnich.

Obok długookresowych cykli gospodarczych w literaturze wskazuje się także na występowanie cykli średnioterminowych (9-11 letnich) oraz krótkoterminowych (około 40 miesięcznych). Niezależnie od cykli ogólnogospodarczych występują także cykle określonych produktów przemysłowych (innowacja, wzrost produkcji, standaryzacja, substytucja), cykle surowcowe, czy tez cykle regionalne.

W przypadku Górnego Śląska historycznie pojawiające się wynalazki umożliwiały dynamiczny rozwój kolejno:

• górnictwa ołowiu – dzięki zastosowaniu po raz pierwszy w 1788 r. maszyny parowej do odwadniania kopalń ołowiu w Strzybnicy koło Tarnowskich Gór;
• koksownictwa – dzięki wybudowaniu w 1796 r. pierwszego na kontynencie europejskim wielkiego pieca hutniczego opartego na koksie;
• hutnictwie cynku – w 1792 r. po raz pierwszy na świecie dokonano wytopu cynku w hucie szkła w Mysłowicach.

Działania te inicjowały zarówno kolejne cykle przemysłowe rzutując jednocześnie na kształtowanie się cykli węglowych, jak i ogólnogospodarczy cykl przemian całego Górnego Śląska (Pukowska-Mitka, 2002).

Tradycyjny region społeczno-gospodarczy sensu stricte oraz sensu largo

Przynależność danego obszaru do kategorii tradycyjnych regionów społeczno-gospodarczych pozwala przypisać jego genezę do określonego etapu rozwoju kapitalizmu, bądź do określonego cyklu w myśl koncepcji N.D. Kondratiewa. Wskazywanie zatem na genezę jest rozpatrywaniem w węższym ujęciu (sensu stricte).

Tradycyjny region społeczno-ekonomiczny może być także traktowany w szerszym ujęciu (sensu largo), co oznacza zwracanie uwagi na jego cechy funkcjonalno-przestrzenne. Aby porównać oba ujęcia (węższe i szersze), wystarczy zestawić tradycyjne regiony Europy obok siebie. Jeśli przedmiotem badania są: Zagłębie Ruhry, Górny Śląsk i aglomeracja ostrawsko-karwińska, to pomimo tej samej genezy, poziom rozwoju oraz jego cechy są w nich w znacznym stopniu zróżnicowane. Proces modernizacji gospodarki, dostosowania jej do nowoczesnych wymagań rynku światowego najszybciej przebiegał po II wojnie światowej w Zagłębiu Ruhry, zaś relatywnie najpóźniej rozpoczął się w ośrodkach przemysłowych konurbacji katowickiej. Wraz z transformacją ustrojową 1989 r. rozpoczęto proces restrukturyzacji nie tylko górnictwa węglowego, ale także innych branż.(Klasik, 1993; Tkocz, 2005). Dla porównania proces ograniczania działalności i zamykania kopalń węgla kamiennego w centrum aglomeracji ostrawsko-karwińskiej rozpoczął się już w latach 70. XX w.

W ujęciu modelowym możemy mieć do czynienia z w miarę systematyczną modernizacją struktury gospodarczej prowadzącą do unowocześniania regionu tradycyjnego, który jest tradycyjny tylko z uwagi na swoją genezę, a nie stan współczesny, bądź też z narastaniem problemowości (Kuciński, 1990). Owa problemowość stanowi na ogół konsekwencję:

• utraty znaczenia przez podstawowy sektor gospodarki w regionie,
• zbyt wolne tempo restrukturyzacji,
• przekroczenie optymalnej wielkości koncentracji produkcji, co wpływa niekorzystnie na środowisko geograficzne,
• niedostosowanie infrastruktury do zmieniającego się sposobu wytwarzania i skali potrzeb w zakresie rynku pracy,
• dekapitalizacji majatku trwałego, zwłaszcza w zakresie infrastruktury.

Pochodną problemów gospodarczych są określone konsekwencje demograficzno-społeczne (Klasik, 1987; Runge, 1996), w tym:

• przekroczenie optymalnego pułapu zaludnienia i zatrudnienia,
• niski udział pracujących w usługach przy jednoczesnych przerostach zatrudnienia w przemyśle,
• trwała nierównowaga między podażą własnych zasobów pracy a zapotrzebowaniem gospodarki.

Długotrwałe utrzymywanie się niekorzystnych tendencji społeczno-gospodarczych może doprowadzić do sytuacji, iż dany region przybiera formę strukturalnie niedostosowanego, wymagającego znaczących zewnętrznych środków finansowych, jak i kompleksowego programu naprawczego na jego restrukturyzację.

Bibliografia

1. Klasik A, Mechanizmy kształtujące tradycyjny region przemysłowy, Studia Nad Ekonomiką Regionu, Śląski Instytut Naukowy, Katowice, t. 16, s. 7-37, 1987.
2. Klasik A, Restrukturyzacja gospodarcza Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego – założenia wstępne, [w:] Red. A. Klasik, Z. Mikołajewicz, Społeczno-gospodarcze i przestrzenne problemy Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i Śląska Opolskiego, Biuletyn KPZK PAN, Warszawa, z. 162, s. 9-24, 1993.
3. Kłosowski F, Runge J, Prokop R, Cechy struktury przestrzenno-funkcjonalnej województwa katowickiego i ostrawsko-karwińskiego okręgu przemysłowego, Czasopismo Geograficzne, Wrocław, z. 3-4, s. 345-364.
4. Kondratiew N.D, Bolszyje cikły koniunktury – cikły koniunktury, Mysl, Moskwa, t. I, 1925.
5. Kuciński K, Podstawy teorii regionu, PWN, Warszawa, 1990.
6. Pukowska-Mitka M, Cykle węglowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, Prace Naukowe UŚ, Katowice, nr 2061, 2002.
7. Runge J, Struktura rynku pracy regionu tradycyjnego i jego otoczenia na przykładzie województwa śląskiego, Prace Naukowe UŚ, Katowice, nr 1592, 1996.
8. Tkocz M, Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, Prace Naukowe UŚ, Katowice, nr 1998, 2005.