Sejm Śląski

Sejm Śląski (zwany także Śląskim Sejmem Wojewódzkim) był lokalnym parlamentem, formalnie funkcjonującym w latach 1922–1945 (a w praktyce jedynie do wybuchu II wojny światowej) i obejmującym swymi kompetencjami ówczesne województwo śląskie. Powołanie go do życia stanowiło konsekwencję nadania województwu śląskiemu autonomii. Wyrażała się ona m.in. możliwością ustanawiania w niektórych dziedzinach życia publicznego odrębnych praw oraz decydowania o ewentualnym zastosowaniu w województwie śląskim ustawodawstwa ogólnopolskiego. Rozstrzygnięcia w tych sprawach podejmował właśnie Sejm Śląski.

Sejm Śląski

Geneza

Po zakończeniu I wojny światowej uległ intensyfikacji polsko-niemiecki spór o Górny Śląsk. Konflikt miał zarówno swój wymiar militarny (patrz: powstania śląskie), jak i dyplomatyczny. Na mocy art. 88 traktatu wersalskiego (z 28.VI.1919 r.), o przynależności państwowej Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt. W celu uzyskania w nim jak najkorzystniejszego rezultatu, obie rywalizujące strony utworzyły swe komisariaty plebiscytowe, a te zainicjowały działania propagandowe, wśród których dominowała obietnica zapewnienia Górnemu Śląskowi prawnej samodzielności. Sięgnięcie po ten argument było zrozumiałe. Polska i Niemcy bowiem nie koncentrowały się na eksponowaniu własnych zalet, lecz na podkreślaniu wad przeciwnika. W takich warunkach, zwłaszcza wśród osób o nieskrystalizowanej świadomości narodowej, wzrastało przekonanie, że niezależnie od wyniku plebiscytu przyszłość ich dzielnicy nie rysuje się optymistycznie. Jedyną ochroną wydawała się gwarancja niezależności prawnej. Taki sposób myślenia przyczyniał się w tym czasie również do wzrostu popularności ruchu separatystycznego, co także przyspieszyło decyzję o zaproponowaniu Górnemu Śląskowi autonomii. Trzeba wreszcie pamiętać, że w całej dzielnicy pruskiej, wśród miejscowej ludności polskiej panowało przekonanie, że w procesie integracji z II Rzecząpospolitą trzeba zapewnić sobie gwarancje prawnej separacji, by utrzymać wyższy na tym terenie poziom życia. W splocie omawianych czynników poszukiwać należy genezy autonomii województwa śląskiego, a co za tym idzie także funkcjonowania w jej ramach Sejmu Śląskiego. Nim doszło do ogłoszenia polskich przepisów o autonomii, 14.X.1919 r. Pruskie Zgromadzenie Krajowe uchwaliło ustawę, na mocy której Górny Śląsk stał się odrębną prowincją, tym samym uzyskując znacznie szerszy zakres samodzielności. Władze polskie chcąc osłabić propagandowy efekt tej decyzji, zaproponowały własne rozwiązanie. 15.VII.1920 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę konstytucyjną zawierającą tzw. statut organiczny województwa śląskiego (Dz.U. z 1920 r. Nr 73, poz. 497). Przesądzono w nim, iż ta część Górnego Śląska, która w wyniku plebiscytu przypadnie Polsce, stanie się wraz ze Śląskiem Cieszyńskim odrębnym województwem (śląskim). Ono zaś otrzyma autonomię, a podstawowym organem władzy ustawodawczej stanie się tu Sejm Śląski. W chwili uchwalenia statutu organicznego, kwestia przynależności do Polski jakiegokolwiek fragmentu górnośląskiego obszaru plebiscytowego nie była przesądzona, toteż sama ustawa początkowo miała charakter czysto teoretyczny. Dopiero w 1922 r. powstało województwo śląskie, a autonomia tego obszaru mogła zaistnieć w praktyce. Wówczas zaczął także funkcjonować Sejm Śląski. Początkowo obradował w gmachu niemieckiej szkoły zawodowej (późniejszej Akademii Muzycznej), a od 1929 r. w nowo wybudowanym obiekcie, o największej na owe czasy kubaturze w Polsce.

Zasady procedowania i technika legislacyjna

Sejm Śląski pochodził z wyborów powszechnych, bezpośrednich, równych, tajnych i stosunkowych, które formalnie miały być ogłaszane co 5 lat (art. 22 statutu organicznego). W rzeczywistości długość kolejnych kadencji mocno różniła się od siebie. Pierwszy Sejm Śląski zebrał się na swe inauguracyjne posiedzenie 10.X.1922 r. Jego kadencja trwała aż do lutego 1929 r. Kolejne wybory miały miejsce dopiero 11.V.1930 r. (sanacja z powodów politycznych odwlekała moment głosowania) mimo, iż statut organiczny wymagał przeprowadzenia wyborów nie później niż w 75 dni od rozwiązania poprzedniego. Sejm II kadencji przetrwał zaledwie do 25.IX.1930 r., gdy został rozwiązany przez prezydenta (Sejm Śląski nie miał prawa do samorozwiązania). 23.XI.1930 r. wybrano Sejm Śląski III kadencji, pracujący do 1935 r., a 8.IX.1935 r. – IV kadencji, jak się okazało ostatniej w dziejach Sejmu Śląskiego. W tej kadencji, jako jedynej, liczył on 24 posłów, a po przyłączeniu do województwa śląskiego Zaolzia – 28. Wszystkie poprzednie składy Sejmu Śląskiego liczyły po 48 posłów, zgodnie z zawartą w statucie organicznym zasadą, iż jeden poseł powinien reprezentować 25 tys. mieszkańców. Elekcja posłów następowała według zasad ogólnopolskiej ordynacji wyborczej, początkowo zmienionej jedynie w odniesieniu do tzw. cenzusu domicylu. Posłów nie ograniczała zasada incompatibilitas, toteż mogli równocześnie zasiadać w parlamencie ogólnokrajowym oraz śląskim (np. Wojciech Korfanty). Przysługiwał im immunitet, analogicznie do uprawnień, jakimi dysponowali parlamentarzyści ogólnokrajowego ciała legislacyjnego. Również proces legislacyjny odbywał się według metody wypracowanej w Sejmie RP, oczywiście z uwzględnieniem faktu istnienia w autonomicznym województwie parlamentu jednoizbowego. Inicjatywa ustawodawcza należała do wojewody, a dalej do Śląskiej Rady Wojewódzkiej, w przypadku ustaw skarbowych do Rady Ministrów, a także do grupy posłów (liczącej co najmniej 5, a od 1936 r. 3 osoby). Projekt ustawy dyskutowany był w trzech czytaniach, po czym poddawany głosowaniu. Akt prawny przyjęty przez Sejm Śląski podpisywał marszałek, koordynujący pracę lokalnego parlamentu. Następnie podlegał opublikowaniu w Dzienniku Ustaw Śląskich.

Kompetencje

Tworząc zasady autonomii województwa śląskiego wybrano jego węższą formę, w ramach której uprawnienia władzy autonomicznej, czyli w praktyce Sejmu Śląskiego, zostały enumeratywnie wyliczone (w art. 4 statutu organicznego). W rezultacie, wszystko co nie było zastrzeżone dla Sejmu Śląskiego należało do kompetencji władzy ogólnopolskiej. Niezależnie od tego ograniczenia komentatorzy statutu organicznego zgodnie przyznawali, że zawarty w nim katalog dziedzin oddanych pod legislacyjny nadzór Sejmu Śląskiego był obszerny.

Należało do niego ustawodawstwo:

• o używaniu języka polskiego i niemieckiego w służbie zewnętrznej wszelkich cywilnych władz i urzędów,
• o ustroju śląskich władz administracyjnych i o samorządzie powiatowym i gminnym, a także sprawy dotyczące podziału administracyjnego Śląska,
• sanitarne, w zakresie zdrowia publicznego i samorządowych urządzeń sanitarnych, z wyjątkiem przepisów o zwalczaniu chorób zakaźnych i zaraz zwierzęcych,
• o organizacji sił policyjnych i żandarmerii,
• o policji budowlanej, ogniowej, drogowej i o utrzymaniu dróg lądowych,
• w zakresie szkolnictwa ogólnokształcącego oraz zawodowego wszelkich typów i stopni,
• w sprawach wyznaniowych z wykluczeniem spraw kościelnych wchodzących w zakres polityki zagranicznej i kształtowanych w drodze konkordatu,
• o pomocy socjalnej, o zwalczaniu żebractwa i włóczęgostwa,
• we wszystkich sprawach, których przedmiotem była ustawowa organizacja zawodowa rolnicza, organizacja kredytu rolniczego, komasacja gruntów, wytwórczość rolnicza i leśna oraz uprawianie i używanie przeznaczonych na nie obszarów, takich jak: leśnictwo, polowanie, rybołówstwo, chów bydła, ochrona pól (policja polowa), tępienie szkodników rolnych i leśnych,
• dotyczące melioracji,
• dotyczące prawa wodnego, z wyjątkiem ustawodawstwa o sztucznych drogach wodnych, a także regulacji rzek żeglownych i granicznych,
• o zaopatrzeniu ludności śląskiej w energię elektryczną dla celów prywatnych i publicznych,
• o kolejach lokalnych oraz o komunikacji elektrycznej i motorowej,
• przeciwko lichwie, a także ustawodawstwo przeciwdziałające spekulacji,
• dotyczące zakładów użyteczności publicznej, wydawane w sprawie robót publicznych dokonywanych na koszt skarbu śląskiego oraz w sprawie dotowanych ze skarbu śląskiego spółek akcyjnych lub kooperatyw,
• ustalanie dorocznego budżetu śląskiego i zatwierdzanie zamknięć rachunkowych, zaciąganie pożyczek wojewódzkich, zbywanie, zamiana i obciążanie nieruchomego majątku wojewódzkiego i przyjmowanie gwarancji finansowej przez skarb śląski.

Zakres kompetencji Sejmu Śląskiego obejmował możliwość kształtowania przepisów cywilnych i karnych w dziedzinach oddanych mu pod legislacyjny wpływ. Sejm Śląski dysponował również uprawnieniami kontrolnymi (służyły temu interpelacje poselskie) oraz elekcyjnymi (wybierał 5 członków Śląskiej Rady Wojewódzkiej). Najważniejszym jego zadaniem było jednak tworzenie śląskich ustaw. Jak z powyższego zestawienia widać, mógł kształtować stan prawny zarówno w kwestiach rzutujących na codzienną egzystencję mieszkańców województwa śląskiego (np. problematyka języka urzędowego, szkolnictwa, życia religijnego), jak i czysto technicznych, nie wywołujących istotnego rezonansu społecznego (np. polowania, zwalczanie żebractwa). Nawet w dziedzinach oddanych pod jego ustawodawstwo, Sejm Śląski musiał liczyć się z obowiązującą w Rzeczypospolitej konstytucją, ponieważ bez żadnych ograniczeń obowiązywała ona, jako najwyższej mocy akt prawny, także w województwie śląskim. Pamiętając o tym zastrzeżeniu posłowie śląscy mogli w zakresie im podlegającym wprowadzać własne ustawodawstwo, względnie akceptować rozwiązania ogólnopolskie. Tym samym zyskali ogromny wpływ na kształtowanie tempa integracji prawnej województwa z pozostałą częścią ziem polskich. Każda własna, odrębna w swej treści ustawa śląska spowalniała ten proces, z kolei przyjęcie rozwiązań ogólnopolskich przyspieszało go. Dotychczasowe badania, mimo ciągle braku kompletnych wyników, zdają się potwierdzać chęć integracji z państwem polskim, jako dominującą w pracach Sejmu Śląskiego.

Często wykorzystywaną przez posłów Sejmu Śląskiego metodą wpływania na obowiązujący w województwie śląskim stan prawny była bierność skutkująca pozostawieniem dotychczasowych przepisów: pruskich w części górnośląskiej oraz austriackich na Śląsku Cieszyńskim. Mankamentem tego rozwiązania było utrzymywanie się zróżnicowania prawnego wewnątrz województwa, tym niemniej wielu posłów (zwłaszcza reprezentantów chadecji oraz mniejszości niemieckiej) stało na stanowisku, że dotychczas obowiązujące na tym terenie przepisy prawne są jakościowo lepsze od analogicznych ogólnopolskich, a ponadto dobrze już znane miejscowej ludności. Warto je więc pozostawić nawet za cenę utrzymania odmienności prawnych w cieszyńskiej i górnośląskiej części. Tak oceniano np. przepisy kształtujące pruski i austriacki system szkolny. Co ciekawe, właśnie w tej dziedzinie odnotować można zmiany prawne najbardziej odróżniające województwo śląskie od reszty Polski. Chodzi tu przede wszystkim o tzw. ustawę o celibacie nauczycielek, uchwaloną 26.III.1926 r. Zgodnie z jej brzmieniem nauczycielka wychodząc za mąż traciła prawo wykonywania zawodu na terenie autonomicznego województwa. Nigdzie poza tym terenem przepis taki nie obowiązywał.

Jedno z najważniejszych uprawnień Sejmu Śląskiego wiązało się z istnieniem odrębnego od ogólnopolskiego skarbu śląskiego. Tworzyły go podatki płacone przez podmioty gospodarcze oraz osoby fizyczne zamieszkujące bądź prowadzące swe przedsiębiorstwa na terenie województwa śląskiego. Część uzyskanych w ten sposób dochodów w postaci tzw. tangenty oddawano władzom centralnym. Niemal corocznie na tym tle wybuchały spory między urzędnikami autonomicznymi i państwowymi, gdyż każda ze stron uważała się za pokrzywdzoną sposobem podziału dochodów skarbowych. W dziedzinie pozafinansowej najważniejszym wyzwaniem stojącym przed posłami Sejmu Śląskiego było uchwalenie ustawy o wewnętrznym ustroju województwa śląskiego. Nieprzypadkowo ów akt prawny potocznie nazywano „konstytucją śląską”, gdyż miały znaleźć się w nim fundamentalne rozstrzygnięcia, decydujące o funkcjonowaniu autonomicznego województwa. Ustawa taka w okresie międzywojennym jednak nie powstała.

Statut organiczny nie tylko dał Sejmowi Śląskiemu możliwość uchwalania ustaw, lecz również zagwarantował trwałość jego istnienia. Zapewniał to art. 44, na mocy którego jakiekolwiek zmiany prawne ograniczające zakres autonomii, wymagały zgody Sejmu Śląskiego. Urzeczywistniono w ten sposób zasadę: „nic o nas bez nas”, co sprawiło, iż miejscowi zwolennicy autonomii nie musieli obawiać się zamachu na nią ze strony czynników centralnych. Dopiero po uchwaleniu konstytucji kwietniowej w 1935 r., powyższą gwarancję skreślono i odtąd statut organiczny mógł zostać zmieniony wyłącznie decyzją Sejmu RP. Takiej inicjatywy jednak nie podjęto. W drugiej połowie lat trzydziestych bowiem wśród rządzących elity sanacyjnej nie było woli politycznej, by likwidować autonomię.

Płaszczyzna sporów politycznych

Sejm Śląski już w 1922 roku stał się widownią ostrej walki politycznej, która odtąd towarzyszyła mu aż do końca jego istnienia. Trudno byłoby wyobrazić sobie inne rozwiązanie, pamiętając o dużym rozdrobnieniu i skłóceniu górnośląskiej sceny politycznej. Wpływało na to, oprócz typowej także dla innych regionów walki partyjnej, zróżnicowanie narodowościowe. Spośród partii, które miały swych przedstawicieli w Sejmie Śląskim wymieńmy: Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (posłami byli m.in. Wojciech Korfanty, Paweł Kempka, Edward Rybarz), Narodową Partię Robotniczą (m.in. Michał Grajek, Ignacy Sikora), Polską Partię Socjalistyczną (m.in. Józef Biniszkiewicz, Wiktor Rumpfelt), a po przewrocie majowym Narodowo Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy czyli miejscową ekspozyturę ruchu sanacyjnego (m.in. Włodzimierz Dąbrowski, Józef Witczak). Na Śląsku cieszyńskim niemałą popularnością cieszyło się Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, którego przedstawicielem w Sejmie Śląskim był Jan Szuścik. Swoje partie mieli także miejscowi Niemcy. W Sejmie Śląskim reprezentowane były: Deutsche Katholische Volkspartei, później pod nazwą Deutsche Christliche Volkspartei (m.in. Eduard Pant, Thomas Szczeponik), Deutsche Partei (m.in. Otto Ulitz, Max Sabass), Deutsche Sozialistische Arbeiterpartei Polens (m.in. Johann Kowoll), a po dojściu do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera także tzw. Jungdeutsche Partei für Polen. Najczęściej pojawiającymi się tematami, wokół których na forum Sejmu Śląskiego toczyły się partyjne spory były:

• autonomia

Wśród obrońców tego rozwiązania były partie niemieckie. Chadecja, początkowo sceptyczna, do grona obrońców autonomii przystąpiła po przewrocie majowym. Przeciwnikami autonomii byli posłowie reprezentujący śląską sanację, a także miejscowa PPS. NPR nie zajmował w tej sprawie jednolitego stanowiska.

• kwestia narodowościowa

Siłą rzeczy to partie niemieckie najgłośniej domagały się szerokich praw mniejszościowych, zgodnie z literą i duchem konwencji genewskiej. O przestrzeganie praw mniejszościowych apelowała także PPS. Chadecja, przed przewrotem majowym popierająca program „łagodnej” polonizacji, po 1926 r. mocniej zaangażowała się w obronę praw narodowych, wkraczając na tej płaszczyźnie w ostry spór polityczny ze śląską sanacją. Ta ostatnia, pod wpływem swego lidera, wojewody Michała Grażyńskiego, prezentowała zdecydowanie antyniemieckie poglądy. Podzielała je także NPR.

• stosunek do napływowych i tempa upodabniania miejscowych stosunków społecznych do wzorców ogólnopolskich

Występujących na różnych płaszczyznach odrębności górnośląskich urządzeń społecznych broniły zarówno partie niemieckie, jak i chadecja oraz, w mniej jednoznaczny sposób, NPR. Z tego powodu niechętnie odnosiły się np. do zjawiska napływu na Górny Śląsk osób z innych dzielnic. Za jak najszybszą integracją z Polską opowiadała się natomiast PPS oraz sanacja, jakkolwiek ta ostatnia dostrzegała wartość regionalnej specyfiki śląskiej i taką gotowa była pielęgnować.

• miejsce Kościoła katolickiego w miejscowym życiu publicznym

Zwolennikami zdecydowanego ograniczenia roli Kościoła byli socjaliści, zarówno polscy jak i niemieccy. Sanacja zajmowała w tej sprawie stanowisko nacechowane pragmatyzmem, podobnie jak DP. Obrońcami tradycyjnie silnej pozycji Kościoła w życiu publicznym była natomiast chadecja, DKVP oraz, w nieco mniejszym zakresie, NPR.

Na forum Sejmu Śląskiego dawały o sobie znać także echa ogólnokrajowych sporów. Wśród nich, po przewrocie majowym, przede wszystkim walka o kształt ustrojowy państwa i o zakres ochrony praw obywatelskich, a przez cały okres międzywojenny m.in. o właściwy kierunek polityki gospodarczej. Aż do 1935 r. najsilniejszy klub parlamentarny w Sejmie Śląskim tworzyli posłowie chadeccy. Z ich grona wywodził się więc marszałek, którym był Konstanty Wolny. W Sejmie Śląskim IV kadencji przewagę uzyskali posłowie sanacyjni, a marszałkiem wybrano Karola Grzesika z tego ugrupowania. Po wybuchu II wojny światowej, mimo, iż formalnie autonomia śląska nie została uchylona, Sejmu Śląskiego oczywiście nie zwoływano. Oficjalnie uchylenie autonomii, a tym samym zakończenie bytu Sejmu Śląskiego dokonało się 6 maja 1945 roku po wydaniu ustawy konstytucyjnej Krajowej Rady Narodowej o zniesieniu statutu organicznego województwa śląskiego (Dz.U. Nr 17, poz. 92). Jej zgodność z prawem jest współcześnie kwestionowana.

Autor: dr hab. Lech Krzyżanowski

Bibliografia

1. Ciągwa J., Autonomia Śląska (1922-1939). Katowice 1988
2. Ciągwa J., Wpływ centralnych organów Drugiej Rzeczypospolitej na ustawodawstwo śląskie w latach 1922-1939. Katowice 1979.
3. Dąbrowski W., Autonomia województwa śląskiego. Studium prawnicze. Warszawa 1927.
4. Dąbrowski W., Zbiór praw konstytucyjnych i administracyjnych województwa śląskiego. T. I-II. Katowice 1922, 1923.
5. Kokot J., Zakres działania województwa śląskiego jako jednostki samorządu terytorialnego. Katowice 1939.
6. Komarnicki W., Polskie prawo polityczne (geneza i system). Warszawa 2008.
7. Lipońska-Sajdak J., Konstanty Wolny – marszałek Sejmu Śląskiego. Katowice 1998.
8. Marcoń W., Unifikacja województwa śląskiego z II Rzecząpospolitą. Toruń 2007.
9. Marcoń W., Wierni a zapomniani. Posłowie do Sejmu Śląskiego z dawnego powiatu rybnickiego. Bielsko-Biała 2013.
10. Marcoń W., Włodzimierz Dąbrowski 1892-1942. Biografia polityczna. Kraków 2013.
11. Ordynacja wyborcza do Sejmu Śląskiego. Katowice 1930.
12. Rechowicz H., Sejm Śląski 1922-1939. Katowice 1965.
13. Renik J., Sejm Śląski. Ze wspomnień sprawozdawcy sejmowego, „Zaranie Śląskie” 1962, z.1.
14. Sejm Śląski. Skład Sejmu i jego dotychczasowa działalność. Katowice b.r.w.
15. Trąba M., Posłowie IV Sejmu Śląskiego (1935-1939), „Studia i materiały z dziejów Śląska” 1997, t. 22.
16. Ustawy Sejmu Śląskiego 1922-1932. Katowice 1932.
17. Województwo śląskie (1922-1939). Zarys monograficzny, red. F. Serafin. Katowice 1996.
18. Wolny K., Autonomia Śląska. Ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego w Warszawie z 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego. Mikołów 1920.