Grupy społeczno-zawodowe

Zawód definiowany socjologicznie oznacza wewnętrznie spójny system czynności wytwórczych podejmowanych przez kwalifikowanego pracownika, posiadającego wiedzę oraz wyspecjalizowane umiejętności nabyte w procesie szkolenia a uprawniające go do pracy w określonej społecznie formie produkcji dóbr, w zamian za wynagrodzenie będące podstawą ekonomicznego bytu jego i ewentualnie rodziny, które łącznie wyznaczają pozycję społeczną owego pracownika oraz prestiż danej kategorii zawodowej w systemie stratyfikacji.

Zawód w sensie "largo" to określenie rodzaju zajęcia jakim trudni się wyspecjalizowana w danym typie czynności jednostka, zdobywając za ich pomocą środki utrzymania. Zawód w sensie operacyjnym, to rodzaj zindywidualizowanej aktywności będącej formą zarobkowej pracy materialnej lub duchowej, której owoce są wymieniane na inne towary na rynku dóbr, zapewniając zatrudniającej się osobie warunki egzystencji społecznej. W sensie społecznym zawód oznacza kategorię specjalistów, wyróżnioną ze społeczeństwa przez swoje kwalifikowane umiejętności i narzędzia pracy oraz wiedzę o technikach wytwarzania dóbr, które ta zbiorowość zawodowa monopolizuje a zarazem wzbogaca i przekazuje je kandydatom do wykonywania danej pracy, w zamian za różne korzyści. W sensie kulturowym zawód, to określona wiedza techniczna i umiejętności operacyjne wytworzone przez specjalistów w danym okresie historii, jako cywilizacyjny dorobek społeczeństwa gospodarującego zasobami dzielonymi pomiędzy twórców i odbiorców różnego typu dóbr. W sensie normatywnym - jako zasada "de jure" - zawód oznacza prawo wykwalifikowanej osoby do dysponowania specjalistyczną wiedzą i stosowania określonych umiejętności technicznych, nabytych poprzez instytucje społeczne w systemie edukacji, jako dyplomowane kompetencje pracownika upoważnionego do świadczenia pracy użytecznej dla społeczeństwa, w zamian za stosowne do uzgodnień z pracodawcą wynagrodzenie.

Zawód obejmuje zespół różnych specjalności i specjalizacji, które powstają wraz z rozwojem technik oraz narzędzi, a także z pogłębianiem się złożoności treści pracy i form czynności, wymaganych dla realizacji zadań wyznaczonych w określonym układzie kooperacji społecznej. Systemy społecznego podziału pracy stanowią różne historyczne formy gospodarowania, w których wyłaniają się jednostki i zbiorowości oferujące swoje usługi lub wykonywanie przedmiotów w ramach jednolitego zakresu czynności, w zamian za inne dobra materialne oraz kulturowe.

Wspólne cechy położenia zawodowego danej kategorii pracowników definiowane są w zależności od stopnia rozdzielenia danej pracy zawodowej na wyspecjalizowane typy zadań roboczych. Opisują je tak zwane społeczne klasyfikacje zawodów, skalowanych ze względu na rozczłonkowanie typów i czynności pracy (określony stopień złożoności konkretnej pracy fizycznej lub umysłowej), oraz poziom organizacyjnej samodzielności stanowiska roboczego i zakres twórczości w kreowaniu końcowego produktu. Badania skal zawodów, prowadzące do porządkowych zestawień oceniających układ ich specyficznych cech, mogą być bardzo szczegółowo rozbudowywane. Np. w USA w latach 70-tych XX w. publikowano klasyfikacje zawierające 12 000 nazw stanowisk pracowniczych a ich szczegółowa identyfikacja sięgała niemal miliona pozycji zawodowych, natomiast w Niemczech już w 1907 roku zestawienie tytułów zawodowych obejmowało 13 500 pozycji. Obowiązująca ustawowo polska klasyfikacja zawodów i specjalności przyjmuje pięciostopniową strukturę ich klasyfikacji obejmującą: 10 grup wielkich, wewnętrznie podzielonych na 43 grupy duże, 132 grupy średnie i 444 grupy elementarne (podział wewnętrzny grup średnich), przy czym grupy elementarne obejmują 2360 zawodów i specjalności.

Powstawanie określonej struktury zawodowej i roli konkretnych zawodów w definiowaniu pozycji (oraz prestiżu) wykonujących je osób zależy od czynników historycznych, a przede wszystkim od systemów kulturowych, technicznych i społecznych, w jakich one funkcjonują.

Zawód jako kategoria historyczna

W ogólnym ujęciu historia rozwoju specjalizacji wytwórczych opisywana jest jako proces różnicowania się społecznego podziału pracy. Z zawodami mamy do czynienia w warunkach utrwalenia się form zawodowego podziału pracy, kiedy naturalny płciowy i pokoleniowy podział czynności i zadań nie wystarczy do zaspakajania potrzeb egzystencjalnych wspólnoty rodowej. Historyczne formy rozwoju specjalizacji wytwórczych rozprzestrzeniały się wraz z wędrownymi wytwórcami, przez obwoźne warsztaty rzemieślnicze i kramy kupieckie, ale także na drodze podbojów lub wymiany międzyplemiennej.

Zawody tworzą się stopniowo, jako profesje będące podstawą egzystencji ekonomicznej ludzi wykonujących pracę cząstkową, czyli podzieloną i koordynowaną przez specjalistów a wynajmowanych przez dysponentów środków pracy. Praca zawodowa wymaga profesjonalnego przygotowania, przestrzegania specyficznej metodyki działania, reguł technicznych oraz zasad organizacji zespołu czynności, ustalonych w ramach określonego przedsiębiorstwa lub instytucji. Zawód jest zespołem czynności podejmowanych w celach zarobkowych, wiąże się on bezpośrednio z użytecznością ekonomiczną pracownika, dysponującego gratyfikowanymi finansowo kompetencjami na rynku zatrudnienia lub funkcjonującego jako prosta i tania siła robocza.

Zawód jest czymś innym niż rzemiosło lub praca artystyczna, ze względu na niesamodzielność pracownika w procesie wytwarzania produktu lub osiągania celu pracy podzielonej pomiędzy różnych specjalistów. Społeczny status pracownika wykonującego dany zawód wynika z jego cząstkowej roli w obsługiwanym cyklu produkcyjnym, który tworzy tak zwany efekt synergiczny, czyli wzrost sprawności pracy zespołowej podzielonej na sekwencje i akty czynności roboczych a powierzanych zawodowym specjalistom oraz nadzorowi przełożonych w strukturze organizacyjnej firmy lub instytucji.

Zatrudnianie specjalistów z danego zawodu w różnego rodzaju zakładach lub organizacjach, oraz zmienne korzyści osiągane z pracy w danych dziedzinach gospodarki, powodują zróżnicowanie dochodów i położenia społeczno-zawodowego osób zaliczanych do tej samej kategorii zawodowej. W związku z różnicami cech środowiska pracy i warunków zatrudnienia osoby zaliczane do określonego zawodu nie mogą być traktowane jako zwarta grupa społeczna. Stanowią one kategorię społeczno-zawodową, wyróżnioną w strukturze typów aktywności pracowniczej, funkcjonujących na rynku pracy zarobkowej Teoretycy analizujący konsekwencje powstawania zawodów i specjalizacji zawodowych wskazują na:

• Uwarunkowanie przez zawodowy podział pracy rozwoju własności prywatnej (Karol Marks);
• Ukształtowanie się rynku wymiany dóbr, poczynając od wymiany towaru za towar po wymianę kapitałową towaru za pieniądz, oraz pieniędzy za usługi i korzyści niematerialne z cudzej pracy (John Lock, Adam Smith, Karol Marks);
• Rozpowszechnienie żądzy posiadania dóbr i wykorzystywania cudzej pracy lub potrzeb posiadania i użytkowania towarów oraz ludzi, jako moralnie destrukcyjny efekt cywilizacji zysku (św. Augustyn, Jan Jakub Rousseau, K. Marks);
• Analizowanie podstaw więzi społecznych, tkwiących w pogłębiającej się specjalizacji zawodowej i rosnącą (w następstwie zawężonej własnej aktywności wytwórczej) zależność ludzi od pracy cudzej i wymiany produktów swojej aktywności na dobra tworzone przez innych. Praca zawodowa i wymiana ekonomiczna dóbr oraz usług łączy ludzi w złożony organizm społeczny. Równocześnie postępująca indywidualizacja wytwórcza pogłębia moralne więzi i funkcjonalne współzależności wymieniających się świadczeniami osób, aktywizując ich twórczą specjalizację, rozwój kompetencji oraz cech osobowości zawodowych (Herbert Spencer, Emil Durkheim);
• Krytykę zawodowego podziału pracy w społeczeństwach klasowych, jako podstawy politycznych zróżnicowań w podziale zysków i władzy nad cudzą pracą oraz korzyściami z jej wykonywania przez masy pracujące pod przymusem niewolnictwa, feudalnej własności ziemi lub burżuazyjnej własności zakładów pracy, gdzie w szczególnym stopniu praca zmechanizowana i zwielokratniająca wykorzystywanie energii robotników prowadzi do alienacji klasowej oraz degradacji ich godności, czyli wyobcowania człowieka pracy z ludzkich praw istoty gatunkowej (K. Marks, Fryderyk Engels, Róża Luksemburg) oraz tworzenie się klas próżniaczych (Thorstein Veblen);
• Proces profesjonalizacji i formalnej instytucjonalizacji działalności zawodowej we współczesnych społeczeństwach, poczynając od wyodrębniania się zawodów obsługujących technicznie sferę polityki i wyszkolonej klasy urzędników w nowoczesnym aparacie administracyjnym państwa (Max Weber), przez mechanizację pracy prowadzącą do definiowania zadań i stanowisk roboczych oraz funkcji nadzoru przemysłowego w naukowo zarządzanych przedsiębiorstwach (Frederik W. Taylor, Henry Ford, Henri Fayol), po prawne uregulowania zasad nabywania kompetencji i uprawnień zawodowych oraz warunków pracy i ochronę praw pracowniczych przez związki zawodowe (utworzone pod koniec XIX w. w Wielkiej Brytanii a następnie w USA i innych krajach, włączone w politykę aktywizacji ekonomicznej mas pracowniczych - idee Johna M. Keynesa) a imperatywnie regulujące konflikty interesów w społeczeństwach przemysłowych (Ralf Dahrendorf);
• Rozrost liczebny nowoczesnych stanów społecznych (sędziów, urzędników, lekarzy, nauczycieli, oficerów wojska i policji) pełniących funkcje usługowe w ramach kontraktów i funkcji publicznych (M. Weber) oraz rozbudowa aparatu specjalistów kwalifikowanej pracy umysłowej w przedsiębiorstwach i korporacjach, tworzące warstwy zawodowe nowych klas średnich (białych kołnierzyków - Charles W. Mills) i nowe klasy wiedzy w postindustrialnym społeczeństwie (knowledge klass - Daniel Bell), kreowanie karier zawodowych aktywizujących wartość osiągnięć związanych z pracą, z zewnątrzsterowną rywalizacją i statusową konsumpcją (David C. McClelland, David Riesman, Paul DiMagio);
• Badania ruchów społecznych związanych z krystalizacją hierarchii zawodowych, z mobilnością społeczną i aspiracjami edukacyjnymi (John H. Goldthorpe, James Coleman), z tworzeniem profesjonalnych wymagań podlegających licencjonowaniu, kodeksom etyk zawodowych, ochronie zbiorowych interesów różnych zawodów (w tym służb społecznego zaufania i praw autorskich twórców - tzw. wolne zawody) w sieci korporacyjnych stowarzyszeń, oraz nowych ruchów społecznych zmieniających stosunki pracy przez eliminację kulturowych i rasowych barier awansu zawodowego (Alain Tourain, Andre Gortz, Richard Florida);
• Diagnozowanie następstw rozwoju społeczeństwa postkapitalistycznego dla redukcji klasycznych całożyciowych karier w ramach wąskich zawodów na postindustrialnym rynku pracy (Peter Drucker, Manuel Castells), presji na nieustającą edukację dorosłych i przebudowywanie kompetencji, podejmowanie pracy w wirtualnych sieciach korporacyjnych oraz prac w agencjach czasowo kontraktujących zasoby ludzkie (społeczeństwo ryzyka - Ulrich Beck); osłabienie tradycyjnych więzi klas pracowniczych na zglobalizowanych rynkach dystrybucji niskopłatnych miejsc pracy pomiędzy tak zwany prekariat (wysoko kwalifikowane a nisko opłacane kadry w segmentach pracy tymczasowej lub personel pomocniczy i stażystów aspirujących do karier w sieciach korporacyjnych - Guy Standing).