Bytomskie państwo stanowe

W 1623 r. w czasie toczącej się w Europie Środkowej wojny trzydziestoletniej ziemie bytomskiego państwa stanowego otrzymał Łazarz I Henckel von Donnersmarck, zwany Starszym. W historiografii pojęcie bytomskiego państwa stanowego wiążę się przede wszystkim z kompleksem ziem znajdujących się pod rządami potomków ww. Łazarza I. Ten bogaty kupiec i bankier posiadał węgierskie szlachectwo a wywodził się ze Spisza (tzw. Górne Węgry, w graniach Królestwa Węgier, obecnie polsko-słowackie pogranicze).

Bytomskie państwo stanowe od drugiej połowy XVII w. znajdowało się pod rządami dwóch linii rodu Henckel von Donnersmarck - bytomskiej i tarnogórskiej. W 1697 r. hrabia Leon Ferdynand z Bytomia wyniesiony został do godności wolnego pana stanowego. Po wojnach śląskich bytomskie państwo stanowe znalazło się w granicach Królestwa Pruskiego. Od 1740 r. tytuł wolnego pana stanowego był dziedziczony na zasadzie senioratu. Panowie stanowi w Królestwie Pruskim stopniowo tracili swe uprawnienia na rzecz urzędników królewskich. Ostatecznie instytucja panów stanowych straciła swe feudalne uprawnienia w poł. XIX w. Od 2008 r. tytularnym 21. wolnym panem stanowym Bytomia jest hrabia Petrus Henckel von Donnersmarck (ur. 1933).

Powstanie i status prawny

Początków zmiany statusu średniowiecznego księstwa bytomskiego można już upatrywać w momencie sprzedaży Bytomia i okolicznych ziem przez króla Macieja Korwina w 1477 r. Janowi z Żerotina. Rycerz ten nie wywodził się z żadnej dynastii wcześniej lub później władającej ziemiami śląskich księstw, nie używał tytułu księcia, tylko pana Bytomia. W 1498 r. ziemię bytomską kupił książę Jan II Dobry i przyłączył do księstwa opolsko-raciborskiego. W 1526 r. otrzymał je jego spadkobierca książę karniowski Jerzy von Ansbach z rodu Hohenzollernów. W 1528 r. nowy król czeski Ferdynand I Habsburg doprowadził do unieważnienia traktatów Jerzego z Janem II, ale wobec ciągłych kłopotów finansowych trzy lata później zgodził się na przejęcie ziem księstwa opolsko-raciborskiego i państwa bytomskiego w zastaw za pożyczki, jakie wcześniej od uzyskał Jerzego. W 1618 r. książę karniowski Jan Jerzy Hohenzollern został skazany na oddanie ziem bytomskiego i bogumińskiego państwa stanowego Habsburgom. Ci ostatni jednak mieli zwrócić sumy zastawne. Trzy lata później, po przegranej w pierwszym etapie wojny trzydziestoletniej, książę Jan Jerzy został skazany na banicję a jego ziemie uległy konfiskacie.

W 1623 r. bytomskie państwo stanowe otrzymał w zastaw za udzielone kredyty Łazarz I Henckel von Donnersmarck. Jego syn Łazarz II w 1629 r. za niespłacone wcześniej sumy oraz za nowe kredyty o łącznej wartości ponad 367 tys. guldenów otrzymał prawa dziedziczne i zwierzchnie do bytomskiego oraz bogumińskiego państwa stanowego wraz z miastami Bytomiem i Tarnowskimi Górami.

Państwa stanowe były "…na podstawie specjalnych przywilejów wyłączone z ogólnej administracji i jurysdykcji, (…) [a ich] właściciele podlegali bezpośrednio cesarzowi, z pominięciem książąt i starostów. Wolni panowie stanowi mieli swe sądowe forum tylko przed panującym lub przed praską izbą apelacyjną i zasiadali w sejmie śląskim w kurii książęcej. Od sytuacji książąt różniło ich w sejmie jedynie to, że posiadali oni wszyscy łącznie jeden głos (wotum), gdy tymczasem każdy z książąt rozporządzał własnym odrębnym głosem…".

Na mocy przywileju cesarza Leopolda I Habsburga z 14 listopada 1697 r. ziemi bytomskiej został nadany status wolnego państwa stanowego (niem. die Freie Standesherrschaft), a hrabiego Leona Ferdynanda wywyższono do godności wolnego pana stanowego Bytomia (niem. der Freier Standesherr von Beuthen). Wobec protestów pozostałych śląskich wolnych panów stanowych, Henckel von Donnersmarckowie uzyskali możliwość zasiadania w Sejmie Śląskim ale na zmianę z hrabiami Schoenaich-Carolath, wolnymi panami stanowymi Bytomia Odrzańskiego i Siedliska. W 1698 r. Urząd Zwierzchni postawił dodatkowy warunek, że hrabia przyjmie wiarę katolicką. W 1701 r. cesarz Leopold I Habsburg postanowił, że godność wolnego pana stanowego będzie dziedziczona na zasadzie primogenitury przez potomków Leona Ferdynanda, pod warunkiem wyznawania przez nich wiary katolickiej. Po wygaśnięciu tej linii Hencklów do dziedziczenia miano dopuścić kuzynów z linii tarnogórskiej, ale też pod warunkiem przejścia na katolicyzm.

W poł. XVIII w. Śląsk, w tym bytomskie państwo stanowe, znalazł się w granicach królestwa pruskiego. W 1748 r. król pruski wydał edykt na mocy którego godność bytomskiego wolnego pana stanowego miała przypadać zawsze seniorowi rodu.

Uprawnienia panów stanowych były jednak odtąd stopniowo ograniczane na rzecz mianowanych przez królów pruskich urzędników, np. starostów (niem. Landrat). Uprawnienia te znacząco zostały ograniczone w czasie wojen napoleońskich, w wyniku reform Steina-Hardenberga. Ostatecznie dawne prawa feudalne zostały zniesione w czasie rewolucji Wiosny Ludów (1848-1849). Henckel von Donnersmarckom pozostał tytuł wolnych panów stanowych Bytomia, dziedziczony formalnie do dziś na zasadzie senioratu, wg edyktu królewskiego z 1748 r.

Główne podziały

Do śmierci hrabiego Łazarza II całość państwa stanowego znajdowała się pod władzą jednego pana. Jednak już przed śmiercią, w trakcie długiego pobytu w Wiedniu, wyznaczył synów do zarządzania w jego imieniu górnośląskimi włościami. Po jego śmierci synowie dzieląc między siebie spadek, zawarli w 1665 r. odpowiednią umowę. Eliasz otrzymał Bogumin, gdzie sprawował władzę jako administrator już za życia ojca. Młodsi, Gabriel i Jerzy Fryderyk, podzielili się ziemiami bytomskiego państwa stanowego. Pierwszy otrzymał część bytomską, drugi tarnogórską. Dodatkowo Jerzy Fryderyk miał sprawować władzę i jurysdykcję nad rycerstwem i wolną ludnością nieszlachecką. Obaj bracia byli administratorami ziemi bytomskiej jeszcze za życia ojca. Gabriel I zmarł, po zaledwie roku samodzielnych rządów, nie pozostawiając męskich dziedziców. Jego dobrami podzielili się bracia. Eliasz otrzymał część kochłowicką, a Jerzy Fryderyk część bytomską.

Jerzy Fryderyk zmarł w 1671 r. Pozostawił dwóch synów: Leona Ferdynanda i Karola Maksymiliana. Bracia podzielili się odziedziczonymi dobrami. Leon Ferdynand otrzymał część bytomską, a Karol Maksymilian tarnogórską. Obaj stali się protoplastami dwóch niewygasłych do dziś głównych linii rodu. W 1674 r. hrabia Eliasz Andrzej z Bogumina sprzedał dobra kochłowickie kuzynowi Leonowi Ferdynandowi z Bytomia. Władza nad całością ziemi bytomskiej przeszła do rąk potomków hrabiego Jerzego Fryderyka.

W wyniku wojen śląskich bytomskie i tarnogórskie dobra Hencklów znalazły się w granicach monarchii Hohenzollernów. Pan Bytomia Karol Józef Erdmann w drugiej wojnie śląskiej opowiedział się po stronie Austrii. Po przegranej Habsburgów musiał udać się na wygnanie. Wyjechał do Wiednia. Dobra bytomskich Hencklów skonfiskowano i przekazano Leonowi Maksymilianowi z linii tarnogórskiej. W 1748 r. otrzymał on godność bytomskiego wolnego pana stanowego, która odtąd - zgodnie z edyktem króla pruskiego - miała przypadać każdorazowemu seniorowi rodu. W tym samym czasie najstarszy syn wygnanego hrabiego, Franciszek Ludwik, odzyskał skonfiskowane dobra. Stało się to najprawdopodobniej w 1747 r. na podstawie reskryptu królewskiego z roku poprzedniego.

Wprowadzony wówczas nowy podział administracyjny na powiaty (niem. Kreis) w przypadku bytomskiego państwa stanowego uwzględniał jego granice. Powiat bytomski z siedzibą władz w Tarnowskich Górach obejmował ziemie bytomskiego państwa stanowego z dołączeniem części ziem dawniej należących do biskupów wrocławskich wokół Biskupic i Zabrza.

Panowie stanowi Bytomia, Tarnowskich Gór i wolni panowie stanowi Bytomia

Panowie Bytomia

• Łazarz I Starszy – 1623-1624
• Łazarz II Młodszy – 1624-1664
• Gabriel I – 1664-1666
• Jerzy VII Fryderyk – 1666-1671
• Leon Ferdynand, (1. wolny pan stanowy Bytomia zob. niż.) – 1671-1699
• Karol Józef Erdmann, (2. wolny pan stanowy Bytomia) – 1699-1745
• Leon Maksymilian, (3. wolny pan stanowy) – 1745-1747/48
• Franciszek Ludwik – 1747/48-1768
• Łazarz III, (5.wolny pan stanowy Bytomia) – 1768-1805
• Karol – 1805-1808

Panowie Tarnowskich Gór

• Łazarz I Starszy – 1623-1624
• Łazarz II Młodszy – 1624-1664
• Jerzy VII Fryderyk – 1664-1671
• Karol Maksymilian – 1671-1716
• Leon Maksymilian, (3. wolny pan stanowy Bytomia) – 1716-1727
• Karol Erdmann – 1727-1760
• Erdmann Gustaw, (6. wolny pan stanowy Bytomia) – 1760-1805
• Gustaw Adolf, (7. wolny pan stanowy Bytomia) – 1805-1808

Wolni panowie stanowi Bytomia

• Leon Ferdynand – 1671-1699
• Karol Józef Erdmann – 1699-1745 (1748)
• Leon Maksymilian – 1748-1771
• Wiktor Amadeusz – 1771-1793
• Łazarz III – 1793-1805
• Erdmann Gustaw – 1805-1805
• Gustaw Adolf – 1805-1813
• Eliasz Maksymilian – 1813-1827
• Karol Łazarz – 1827-1864
• Łazarz Alojzy – 1864-1876
• Fedor – 1876-1893
• Lotar – 1893-1896
• Guido, (1. książę von Donnersmarck) – 1896-1916
• Edgar, (1. hr. von Henckel-Gaschin) – 1916-1939
• Guidotto, (2. książę von Donnersmarck) – 1939-1959
• Kraft – 1959-1977
• Hugo IV – 1977-1989
• Hans, (2. hr. von Henckel-Gaschin) – 1989-1993
• Antoni – 1993-1995
• Karol Józef – 1995-2008
• Petrus – od 2008

Autor:dr Arkadiusz Kuzio-Podrucki

Bibliografia

1. Kuzio-Podrucki Arkadiusz, Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu, Bytom 2004.
2. Orzechowski Kazimierz, Historia ustroju Śląska 1202-1740, Wrocław 2005.
3. Śreniowski Stanisław, Historia Ustroju Śląska, Katowice 1948.