Plany miast Górnego Śląska do 1918 roku

Autor: dr hab. Piotr Greiner

TUTAJ W 1-2 ZDANIACH DEFINICJA OPISOWA, CO ROZUMIEMY POD POJĘCIEM PLANY MIAST

Geneza map wielkoskalowych miast

Dzieje kreślenia planów, a właściwie wielkoskalowych map miast, są tak stare jak cywilizacja miejska, a więc ich początki można odnaleźć już w świecie prehistorycznym. Według niektórych badaczy najstarszy jest plan osady miejskiej, często określanej jako najstarsze miasto na świecie, odkrytej archeologicznie w pobliżu tureckiej miejscowości Çatalhöyük, położonej na południowy wschód od miasta Konya (starożytne Ikonium) w centralnej Anatolii. Mapa jest malowidłem naściennym i szacuje się, że powstała około 10 000 lat temu.

Dla naszego wywodu znaczenie ma jednak dynamiczna ewolucja graficznego oddawania wizerunku miast, która rozpoczęła się w Europie na przełomie XV i XVI wieku. U jej przyczyn legło zarówno renesansowe zainteresowanie światem, rozwój nauki i techniki (w tym z zakresu kartografii i geodezji) czy popularyzacja druku – żeby wymienić najważniejsze zjawiska – jak i wzrastająca rola gospodarcza, polityczna i kulturowa miast w Europie schyłku średniowiecza i początków ery nowożytnej. Była to epoka wedut, które na długi okres zdominowały europejską kartografię miejską. Stały się one prawzorem dla planów miast, których metody sporządzania rozwinęły się dopiero w XVII wieku jako odpowiedź na zapotrzebowania utylitarne samych miast, głównie ich potrzeb w zakresie regulacji własności nieruchomości oraz potrzeb wojskowych, związanych z rozwojem fortyfikacji miejskich w epoce coraz potężniejszej artylerii. W pierwszym przypadku ewolucja poprowadziła plany miast do coraz popularniejszych w XVIII wieku planów geodezyjnych, a w drugim do tak licznie sporządzanych w czasach ustawicznych wojen tej epoki planów fortyfikacyjnych. W dużej części były one przekładane w formie drukowanej na powszechny użytek, na początku w technice drzeworytów, a później miedziorytów i litografii.

Najstarsze weduty na śląskie

Na Górnym Śląsku w czasach nowożytnych istniało około 70 ośrodków miejskich. Ich liczba ulegała zmianom z powodu utraty przez niektóre z nich praw miejskich na skutek katastrof naturalnych, takich jak gnębiące drewnianą zabudowę miast pożary oraz kolejne wojny. Zdecydowana ich większość prawa miejskie nabyła jeszcze w średniowieczu. W okresie od XVI do końca XVIII wieku powstało zaledwie sześć nowych miast: Prószków, Sośnicowice, Borysławice i o odmiennej konstrukcji ustrojowej miast górniczych Andělská Hora, Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie. Ich wyróżniającą się cechą urbanistyczną było to, że nie otaczano ich już murami obronnymi, a przestrzeń miejską ograniczano różnego rodzaju płotami, zwanymi wągrodami. Nie wszystkie utrzymały swój miejski charakter i jak Sośnicowice spadły w pruskich czasach fryderycjańskich do rangi osad targowych (Marktflecken, Städtschen), a w XIX wieku nawet do pozycji wsi. Większość miast górnośląskich w czasach nowożytnych były to osiedla małe (500 – 1000 mieszkańców) i bardzo małe (do 500 mieszkańców), w zabudowie, liczbie mieszkańców i wykonywanych przez nich zajęciach niewiele różniące się od większych wsi. Wypełniały przede wszystkim funkcję ośrodków administracyjnych dla znajdujących się w ich otoczeniu wielkich majątków ziemskich i lokalnych centrów handlowych, stąd ich popularna rodzima nazwa Miasteczko. Zaledwie kilka miast górnośląskich można zaliczyć do miast średnich (3 000 – 5 000 mieszkańców) i większych (5 000 – 10 000 mieszkańców). Grupę pierwszą tworzyły miasta takie jak Bielsko, Cieszyn, Głubczyce, Prudnik i Racibórz, a do drugiej zaliczały się zaledwie dwa ośrodki: Karniów (Krnov) i Opawa (Opava). Między innymi dlatego tak późno i tak mało miast górnośląskich doczekało się w owym czasie swoich wizerunków kartograficznych.

Najstarsze znane drukowane weduty miast śląskich, Wrocławia i Nysy, śląskiego Rzymu, zostały zamieszczone we wspaniałym dziele Hartmanna Schedla, czyli Kronice Świata (Weltchronik, a właściwie Liber cronicarum cum figuris ymaginibus ab inicio mundi), wydrukowanej w Norymberdze w 1493 roku. Najstarszymi, niedawno dopiero odkrytymi we frankońskiej Bibliotece Uniwersyteckiej w Würzburgu widokami miast górnośląskich są rękopiśmienne weduty Białej, Bytomia, Koźla, Opola, Strzelec, Toszka i Ujazdu w formie kolorowych akwarel. Zostały one sporządzone w latach 1536–1537 przez anonimowego (jak do tej pory) autora, który zapewne towarzyszył jakiemuś władcy w podroży do Krakowa, na co wskazuje również widok Olkusza. Część historyków wskazuje na ich fantastyczne zobrazowanie.

Pierwsza drukowana weduta górnośląskiego miasta ukazała się dopiero w 1593 roku i jest to drzeworytowy portret Opawy autorstwa Ślązaka Johanna Willenberga, zamieszczony w opisie geograficznym Moraw Bartłomieja Paprockiego Zrcadlo slavného markrabstvi moravského, wydanego w Opawie. W następnych dziesięcioleciach widoki miast górnośląskich były wykonywane z rzadka, a jeszcze rzadziej zamieszczane były w znanych europejskich wydawnictwach kartograficznych. Wyjątkiem są tu widoki Cieszyna i Opawy. Zasadniczy przełom nastąpił tu dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku, co było w głównej mierze zasługą Friedricha Bernharda Wernhera, autora wedut prawie wszystkich większych miast z tego regionu.

Pierwszym – nie licząc zaginionego i niepewnie datowanego planu fortyfikacji Opawy z około 1627 roku – i najsławniejszym planem miasta górnośląskiego z tego okresu jest plan Opola, przy czym w tym przypadku terminu „plan miasta” użyć należy z pewnym wahaniem. Jego autorem był wrocławianin Valentin von Sebisch (Säbisch), architekt, budowniczy i fortyfikator szeregu miast śląskich w okresie wojny trzydziestoletniej, w tym także Opola (w 1644 roku). Sporządził on wówczas swój plan, ograniczony jednak tylko do zarysowania linii przebiegu murów zamkowych i miejskich oraz przepraw przez Młynówkę i Odrę, bez jakichkolwiek zarysów rozplanowania urbanistycznego samego miasta. Oryginalny rysunek Sebischa, obecnie zaginiony, stał się podstawą do sporządzenia miedziorytu, który został zamieszczony w dziele Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae... autorstwa Matheusa Meriana, wydanego we Frankfurcie nad Menem w 1650 roku. Na uwagę zasługuje fakt, że plan fortyfikacji Opola jest jedynym zamieszczonym w tym wydawnictwie planem, pozostałe to widoki.

W tym samym okresie co plan Opola autorstwa V. von Sebischa powstały pierwsze plany wykonane dla katastralnych potrzeb władz miejskich. Są to dwa plany Opawy. Na pierwszym z około 1650 roku za pomocą bardzo jeszcze prymitywnego rysunku w technice obrazkowej, bez oskalowania, w którym dla zobrazowania głębi obrazu zastosowano między innymi rozkładane makiety ważniejszych budynków użyteczności publicznej (wykonane z odpowiednio naciętego i sklejonego papieru), przedstawiono fragment miasta z zamkiem i jego najbliższą okolicą. Drugi plan zatytułowany Oppaviae civitas planta, który,biorąc pod uwagę cechy zewnętrzne i treściowe, można datować orientacyjnie na drugą połowę XVII wieku, także przedstawia tylko część miasta, ale za to został już sporządzony przy pomocy metod geodezyjnych w rzucie poziomym. Obie te mapy zapoczątkowują drugi rodzaj kartografików miejskich na Górnym Śląsku – map geodezyjnych sporządzanych na zamówienie i dla potrzeb władz miejskich.

Pierwszym planem całego miasta, na którym zostało w pełni przedstawione jego ukształtowanie urbanistyczne, jest także plan Opawy, wykonany w 1700 roku przez F. Schwartzera. Jest to zachowany w rękopisie wielobarwny plan przedstawiony przy pomocy bardzo widowiskowej metody zwanej „perspektywą z kawaliery” (Kavalier-Perspektive) lub wojskową, to jest w projekcji geometrycznej pod kątem 45º, która umożliwiała przedstawianie zabudowy częściowo w widoku bocznym, a częściowo z góry. Metodę wprost zaczerpnięto z techniki wedutowej, która upowszechniła się po wojnie trzydziestoletniej.

W sumie z XVII wieku zachowało się zaledwie pięć planów dwóch miast górnośląskich, Opola i Opawy, ale tak się złożyło, że reprezentują one trzy rodzaje kartografików miejskich rozwijanych z powodzeniem w wieku XVIII: planów geodezyjnych sporządzanych na użytek władz miejskich, planów fortyfikacyjnych dla potrzeb wojskowych oraz planów pozaurzędowych wykonywanych przy pomocy technik wedutowych, często z myślą o ich upowszechnianiu w popularnych wydawnictwach kartograficznych.

W pierwszej połowie XVIII wieku początkowo miał miejsce stały przyrost map geodezyjno-katastralnych sporządzanych na użytek władz miejskich lub właścicieli miast prywatnych. Powstawały one w różnych okolicznościach, z których częstą w tym okresie przyczyną były potrzeby urbanistyczne związane z odbudową miast po nadal licznych wówczas pożarach miast górnośląskich. Pierwszą z serii owych map „pożarowych” jest plan Cieszyna Die Stadt Teschen, którego autorem był Johann Wilhelm Frischmann (Früschmann). Został on sporządzony po pożarze miasta w 1720 roku i wydany w formie dwubarwnego miedziorytu. Składa się z trzech części: część górną zajmuje weduta miasta i zamku w rzucie bocznym, uzupełniona herbem miasta, część środkowa to nieoskalowany plan miasta w rzucie poziomym w technice kwartałów (Baublock) z oznaczeniami katastralnymi i legendą budynków, a część trzecią tworzy wykaz budynków zniszczonych w czasie pożaru i ogólne informacje o samym mieście. Ta kombinowana metoda sporządzania tego swoistego kartograficznego raportu o stanie miasta stanowi o jego wyjątkowości w zbiorze planów miast górnośląskich. Najwyższy poziom kartograficzny z tego okresu reprezentuje plan Opola, wykonany na zlecenie władz miejskich w 1734 roku przez Daniela Petzolda. Nie zachował się do naszych czasów w formie oryginalnej i jest znany tylko z dokładnej kopii wykonanej w 1803 roku przez miejskiego inspektora budowlanego C.F. Scheurwassera, a spopularyzowany został w litograficznej zredukowanej jednobarwnej wersji przez F. Eitnera, którą zamieszczono w opracowaniu historii Opola autorstwa Franza Idzikowskiego, wydanej w Opolu w 1863 roku. Z tego samego okresu pochodzi też pierwszy plan mniejszego miasta górnośląskiego – rękopiśmienny plan Niemodlina wykonany przez Christopha Glaubitza w okresie pomiędzy 1732 a 1734 rokiem, którego powstanie należy wiązać z realizacją tzw. katastru karolińskiego.