Mapa wojenna Śląska 1746–1753 (Krieges-Carte von Schlesien)

Autor: dr hab. Piotr Greiner

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Mapa wojenna Śląska (Krieges-Carte von Schlesien) była średnioskalową pruską mapą topograficzną stworzoną na potrzeby armii pruskiej w czasie II wojny śląskiej.

Geneza mapy wojennej Śląska

Przyczyną skartowania topograficznego, jeszcze bez stosowanej już wówczas w Europie metody triangulacyjnej, była tocząca się od grudnia 1740 roku I wojna śląska. Dowództwo wojsk pruskich, przystępując do działań wojennych, było słabo rozeznane w topografii Śląska. Niewiele im pomogło wzięcie do niewoli porucznika inżynierii Matheusa von Schubartha, współtwórcy austriackiego (tzw. karolińskiego) zdjęcia Śląska, po bitwie pod Małujowicami (Mollwitz) stoczonej 10 kwietnia 1741 roku. Przeszedł on wprawdzie na służbę króla pruskiego, dostarczając roboczy materiał kartograficzny, jednak z uwagi na małą i nieujednoliconą skalę poszczególnych map nie nadawały się one do działań operacyjnych armii pruskiej, co w latach 1744–1745 pokazała II wojna śląska.

Król pruski Fryderyk II Wielki w wydanym 20 listopadzie 1746 roku rozkazie gabinetowym nakazał już w trakcie toczących się działań wojennych sporządzenie w skali odpowiedniej dla celów wojskowych nowej mapy topograficznej Śląska, która z tego powodu została nazwana później „mapą wojenną” (Kriegskarte). Zawężono ją do terenów pogranicznych z potencjalnymi wrogami, czyli z austriackimi Czechami i Morawami, z Saksonią i Królestwem Polskim. Kartowaniem nie objęto środkowego Śląska. Takie ujęcie spowodowało także użycie innej nazwy: „mapa graniczna” (Grenzkarte). Historycy kartografii określają ją jako średnioskalową mapę topograficzną.

Prace pomiarowe na Śląsku

Dowódcą zespołu kartograficznego, który miał opracować mapę, został mianowany przez króla ówczesny major (w 1748 roku mianowany na stopień podpułkownika, a w 1758 roku na pułkownika) w pruskim korpusie inżynierskim (Ingenieurs Corps) - Friedrich Christian von Wrede. Pochodził z Westfalii, a od 1728 roku był na służbie pruskiej. Brał już wcześniej udział w działaniach wojennych, w tym w Nadrenii w czasie wojny sukcesyjnej polskiej (1733 –1735) oraz w obydwu wojnach śląskich. Zajmował się projektowaniem twierdz, m.in. na Śląsku (w Kłodzku, Nysie, Brzegu i Koźlu), a także opracowywaniem map.

W latach 1742–1743 Wrede na polecenie króla opracował mapę nowej na Śląsku granicy austriacko-pruskiej, ciągnącej się od Łużyc do Hrabstwa Kłodzkiego. Po otrzymaniu rozkazu opracowania mapy Śląska pod jego dowództwem sformowano specjalny wojskowy oddział pomiarowo-kartograficzny złożony, oprócz Wredego, z pięciu oficerów, dwóch chorążych i dwóch rysowników oraz podległych im pododdziałów żołnierzy. Głównym rysownikiem map w zespole był Ludwig Wilhelm Regler. Kierował zdjęciem Śląska, ale tylko lewobrzeżnego, przeprowadzonego w latach 1764–1770.

Prace pomiarowe na całym Śląsku zostały przeprowadzone w latach 1746–1753 w pięciu etapach, z których na Górnym Śląsku zrealizowane zostały w dwóch etapach w latach 1748 –1750. Etap drugi opracowano od grudnia 1748 roku do października 1749 roku i w jego wyniku skartowano część księstwa opolskiego oraz bytomskiego Wolnego Państwa Stanowego i księstwa raciborskiego oraz pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego, między prawym brzegiem Odry a granicą z Królestwem Polskim na wschodzie oraz między rzeką Stobrawą na północy a granicą z austriackim Księstwem Cieszyńskim na południu. Obszar ten został wykartowany na 40 sekcjach. Trzeci etap był realizowany od stycznia 1750 roku do września 1750 roku i objął część Górnego Śląska po lewej stronie Odry, od Brzegu do Bogumina (Bohumín) i dalej wzdłuż granicy austriacko-pruskiej przez Opawę (Opava) i Karniów (Krnov) do Paczkowa, a stąd przez Ziębice ponownie do Brzegu. Wykartowano go na 35 sekcjach. W sumie duże fragmenty Górnego Śląska uzyskały kartograficzny obraz na 75 sekcjach z 195 wykonanych dla całego pruskiego Śląska.