Konurbacja katowicka

Konurbacja katowicka jest policentryczną formą osadniczą integrująca współcześnie 52 gminy województwa śląskiego i 2 gminy z województwa małopolskiego oraz zajmującym obszar 1354 km². Zlokalizowana jest ona w środkowej części województwa śląskiego i składa się z trzech obszarów strukturalnych rdzenia, strefy wewnętrznej i strefy zewnętrznej (ryc. 1). Według przyjętej metodologii badawczej jest to największy w Polsce obszar zaglomerowany, szczególnie jeśli rozpatrywać go w kategoriach jednostek posiadających prawa miejskie. Konurbacja katowicka należy także do największych i najludniejszych form osadniczych Europy.

Ryc. 1. Struktura przestrzenna konurbacji katowickiej. Oznaczenia: 1 – miasta rdzenia konurbacji katowickiej, 2 – miasta strefy wewnętrznej konurbacji katowickiej, 3 – gminy strefy zewnętrznej konurbacji katowickiej, 4 granice gmin lub obszarów miejskich i wiejskich w gminach, 5 – granice powiatów, 6 – granica województwa śląskiego, 7 – zasięg terytorialno-administracyjny konurbacji katowickiej.

Pod pojęciem konurbacji miejskiej rozumieć należy skupienie co najmniej 3 miast o zbliżonym potencjale demograficznym i funkcjach, zlokalizowanych w najbliższym sąsiedztwie, tak, że każde z nich bezpośrednio graniczy z co najmniej jednym innym pod względem administracyjnym. Miasta te tworzą rdzeń konurbacji. W Polsce w odniesieniu do konurbacji wielkomiejskich przyjmuje się, że wśród miast stanowiących rdzeń konurbacji powinny się znajdować ośrodki co z liczba ludności przekraczająca 100 tys.

Konurbacja katowicka w swym rdzeniu w znacznej części pokrywa się z zasięgiem Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, natomiast w swych granicach ogólnych z zasięgiem strefy rdzeniowej i peryferyjnej Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” .

Pojęcie metropolii nie jest jednak tożsame pojęciu konurbacji (lub aglomeracji). Jeszcze większy rozdźwięk definicyjny istnieje pomiędzy konurbacją katowicką, a Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym. Pierwsza z nich jest formą osadniczą, drugi natomiast okręgiem przemysłowym związanym wyłącznie z górnictwem i produkcja przemysłową.

Nazwa formy osadniczej

Określenie konurbacja katowicka w rozumieniu formy osadniczej skupia uwagę na dwóch istotnych elementach definiujących – zdefiniowaniu w sposób dosłowny ukształtowanej formy osadniczej oraz nawiązanie do głównego ośrodka w zbiorze miast o podobnym potencjale (primus inter pares). W publikacjach naukowych i popularnych stosowane są także inne nazwy: konurbacja śląska, konurbacja górnośląska, konurbacja śląsko-zagłębiowska, konurbacja górnośląsko-zagłębiowska, aglomeracja śląska, aglomeracja górnośląska, aglomeracja katowicka, aglomeracja śląsko-zagłębiowska, aglomeracja górnośląsko-zagłębiowska, aglomeracja śląsko-dąbrowska, a także w tym kontekście niepoprawne merytorycznie: GOP lub w rozwinięciu Górnośląski Okręg Przemysłowy, metropolia śląska, metropolia górnośląsko-zagłębiowska i inne określenia nawiązujące do pojęcia metropolia. Mnogość nazw wynika z faktu:

• zbytniej „naukowości” sformułowania: konurbacja,
• zbytniej szczegółowości terminologicznej sformułowania: konurbacja,
• nieznajomości tego pojęcia lub jego sensu terminologicznego,
• większej rozpoznawalności i powszechności sformułowania: aglomeracja,
• popularności i medialności sformułowania: metropolia, obszar metropolitalny,
• stosowalności sformułowania metropolia lub obszar metropolitalny w dokumentach planistycznych i strategicznych,
• braku wiedzy na temat różnic pomiędzy sformułowaniem metropolia a aglomeracja lub konurbacja miejska,
• „śląsko-centrycznego” odbioru tożsamości regionalnej,
• ujęcia regionalnego w nazewnictwie,
• ujęcia regionalnego z uwypukleniem tożsamości kulturowej regionu i
• innych elementów.

Określenie konurbacja (katowicka) proponuje się traktować jako najkorzystniejsze, co nie znaczy optymalne, z następujących powodów:

• określenie aglomeracja w dosłownym ujęciu odnosi się do układów zdecydowanie monocentrycznych, w związku z czym nie oddaje specyfiki i rzeczywistości lokalnych struktur i powiązań. Inną formą osadniczą wobec której stosuje się określenie aglomeracja, jest tzw. dosłowna aglomeracja policentryczna (np. bydgosko-toruńska lub Randstad w Holandii),
• określenie GOP jest nazwą okręgu przemysłowego, a nie formy osadnictwa miejskiego. Jakkolwiek GOP pokrywa się w dużej części z obszarem konurbacji, to jest to przestrzeń definiująca wyłącznie rozmieszczenie działalności przemysłowej,
• określenie metropolia nawiązuje do funkcji przestrzeni miejskiej i jej hierarchii, a nie formy osadniczej. Używanie pojęcia metropolia lub obszar metropolitalny powinno mieć miejsce zatem tylko w kontekście funkcjonalno-hierarchicznym,

Określenie: katowicka (konurbacja) proponuje się stosować jako najkorzystniejsze, chociaż nie optymalne, z następujących powodów:

• określenia uwzględniające wyłącznie nazwę śląska lub górnośląska są niezgodne z teorią jednolitego regionu społeczno-ekonomicznego jakim jest niewątpliwie konurbacja katowicka. Nie stanowią także poszanowania odmienności kulturowej mieszkańców „nieśląskiej” części konurbacji,
• określenia dwuczłonowe jakkolwiek poprawnie oddające rzeczywistość kulturową utrudniają przekaz miejskiego charakteru regionu,
• określenie katowicka nawiązuje do miasta Katowice, najważniejszego ośrodka konurbacji.

Obserwowane tendencje rozwojowe struktury osadniczej konurbacji, a przede wszystkim ich powiązań funkcjonalno-przestrzennych z innymi ośrodkami (ujęcie metropolitalne) wskazują dodatkowo na rosnącą rolę Katowic. W najbliższej przyszłości będzie to miało swoje przełożenie na dalszą konsolidację prawno-administracyjną tej części konurbacji, a nawiązującej do idei tzw. „wielkich” Katowic, obejmujących także niektóre miasta sąsiednie.