Tradycyjna obrzędowość doroczna Górnego Śląska w okresie wielkanocnym

Autor: dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Obrzędowość jako przejaw ludzkiej aktywności, zgodnie ze słownikową definicją, oznacza: „ceremonie związane z kultem, zespoły określonych i zachowanych przez tradycję czynności, gestów i słów stanowiących stronę zewnętrzną uroczystości wierzeniowych oraz aktów społeczno-prawnych”.

Górny Śląsk charakteryzuje się wyjątkowym bogactwem zwyczajów i obrzędów. Zachowana na tym obszarze obrzędowość doroczna stanowi jeden z najbardziej zajmujących zespołów istniejących w granicach Polski, a ponieważ znaczna część tych zwyczajów należy do najdawniejszych w Europie Środkowej, przykuwa szczególną uwagę badaczy z różnych dziedzin nauk humanistycznych (etnografów, historyków, socjologów itd.).

Górnośląski rok obrzędowy od wieków regulowany był przez kalendarz świąt kościelnych. Kalendarz kościelny oparty jest na kalendarzu słonecznym (długość roku) i księżycowym (wyznaczającym datę Wielkanocy i zależnych od niej świąt). Rok dzieli się w nim na okresy liturgiczne i siedmiodniowe tygodnie, a daty dzienne określa się imionami świętych lub nazwami świąt stałych i ruchomych. Wyznaczają go, związane z rokiem astronomicznym archaiczne obrzędy, wtopione w święta kościelne i dni poświęcone określonym świętym patronom, związane z kolei ze zmianą pór roku. Rok kalendarzowy pierwotnie rozpoczynał się dawniej w dniu równonocy wiosennej (czyli w Wielkanoc). W późniejszym czasie jego początek przesunięty został na czas przesilenia zimowego, czyli okres zwany „Godami” lub „Dwunastnicą”, obejmujący święta Bożego Narodzenia, Sylwester, Nowy Rok i Trzech Króli. Związane z obowiązującym przebiegiem dni i ich układem tradycje i obrzędy, wierzenia i przesądy, niezwykle bogate i urozmaicone, sięgające często swymi korzeniami głęboko w przeszłość, od wieków zajmują uczonych i artystów.

Doroczne zwyczaje i obrzędy stanowią fenomeny, które odnoszą się do istoty ludzkiego istnienia we wspólnocie, w której człowiek rodzi się i wychowuje. Jej znaczenie daleko wykracza poza czysto magiczno-wierzeniowy czy zabawowo-rozrywkowy sens. Są one elementem ludzkiej tożsamości, zaś ich żywotność pozwala tę tożsamość pielęgnować i utrwalać. Obrzędowość wraz z przemianami wspólnot, przez które jest praktykowana, ulegać może pewnym modyfikacjom, jednak przejawy jej obecności świadczą o żywotności i ciągłości dziedzictwa niematerialnego.