Niziny Środkowopolskie

Rys. 1. Położenie Niżu Środkowoeuropejskiego (31) na tle podziału regionalnego Europy.

Rys. 2. Położenie Nizin Środkowopolskich (318) na obszarze Polski.

Rys. 3. Położenie Równiny Opolskiej (318.57), Płaskowyżu Głubczyckiego (318.58) i Kotliny Raciborskiej (318.59) – jednostek Niziny Śląskiej (318.5) na obszarze województwa śląskiego.

Niziny Środkowopolskie należą do Niżu Środkowoeuropejskiego – dużej jednostki krajobrazowej, wyróżnionej przede wszystkim na podstawie analizy ukształtowania terenu i jego wysokości nad poziomem morza oraz cech klimatu (Kondracki 1976). Na mapach obrazujących podział regionalny naszego kontynentu w systemie dziesiętnym, zaproponowanym w 1971 roku przez Międzynarodową Federację Dokumentacyjną, Niż Środkowoeuropejski jest opisany symbolem 31 i posiada rangę prowincji (rys. 1).

W obrębie Niżu Środkowoeuropejskiego, przyjmując dodatkowe kryteria, m.in. hydrograficzne, wydzielono cztery podprowincje, są to: Pobrzeża Południowobałtyckie (313), Pojezierza Południowobałtyckie (314/315), Niziny Sasko-Łużyckie (317) i Niziny Środkowopolskie (318) (Kondracki 2002). Wszystkie one znalazły się w obrębie naszego kraju, przy czym jedynie Niziny Środkowopolskie mieszczą się niemal w całości w jego granicach (niewielki fragment leży w obrębie Republiki Czeskiej) (rys.2) (Kondracki 1978).

Niziny Środkowopolskie to w większości bezjeziorne równiny erozyjno-denudacyjne, wymodelowane na polodowcowych i wodnolodowcowych osadach plejstoceńskich. Mają one wysokość od 100 do ponad 200 m n.p.m., choć najwyższa kulminacja usytuowana w południowej części należącego do nich Płaskowyżu Głubczyckiego osiąga ponad 340 m n.p.m.

Niziny Środkowopolskie obejmują rozległe tereny w górnej części dorzecza Odry oraz w dorzeczach środkowej Warty i środkowej Wisły. Charakteryzują się dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną, choć dostrzegalne są różnice w tym zakresie. Na obszarach den pradolin i nisko położonych dolin z trudnoprzepuszczalnym podłożem sieć rzeczna jest bardzo gęsta. Na wysoczyznach i Płaskowyżu Głubczyckim zdecydowanie rzadsza. Rzeki Nizin Środkowopolskich charakteryzują się typowym dla obszaru Polski śnieżno-deszczowym ustrojem zasilania, z wysokimi stanami wiosennymi – związanymi z roztopami i letnimi – opadowymi.

Klimat Nizin Środkowopolskich jest zróżnicowany na co wpływ ma równoleżnikowa rozciągłość tego obszaru. W zachodniej części występuje wczesna wiosna, charakteryzująca się znacznymi opadami, lata są ciepłe, a zimy dzięki wpływom mas powietrza znad Atlantyku krótkie i łagodne. W części wschodniej obserwuje się natomiast zwiększone oddziaływanie mas powietrza kontynentalnego. Roczne amplitudy temperatury powietrza są tam większe, a zimy znacznie mroźniejsze i trwają dłużej niż na zachodzie. Opady roczne wynoszą 500-700 mm, przy czym wyraźnie wyższe są w południowej części obszaru.

Najbardziej uprzywilejowana pod względem klimatycznym jest Nizina Śląska, gdzie średnia temperatura roczna wynosi powyżej 8°C, a okres wegetacyjny trwa do 230 dni i jest najdłuższy w Polsce. Ta wyjątkowość klimatu związana jest nie tylko z silnym oddziaływaniem ogrzanego Golfsztromem Atlantyku, ale i z istnieniem na południowym zachodzie bariery górskiej Sudetów, dzięki której przy wietrze południowo-zachodnim zmniejsza się wilgotność powietrza, spada zachmurzenie i wzrasta temperatura (efekt fenowy), przy wiatrach północno-wschodnich wzrastają z kolei opady i liczba burz.

Obszar Nizin Środkowopolskich zajmują bielice rozwinięte na osadach piaszczystych i piaszczysto-żwirowych, gleby brunatne wykształcone na glinach, miejscami gleby brunatne i czarnoziemy, które powstały na lessach, a także mady w dnach dolin rzecznych i gleby torfowe – w zapełnionych osadami starorzeczach.

Szata roślinna tego przede wszystkim rolniczego obszaru, mimo zróżnicowanych warunków siedliskowych, nie jest obecnie urozmaicona. Spowodowała to intensywna, wielowiekowa agrarna i leśna działalność człowieka, podporządkowana zasadom wysokiej produktywności. Na lepszych glebach uprawia się głównie pszenicę, buraki cukrowe, rzepak i kukurydzę. W lasach, tam gdzie skład gatunkowy drzewostanu wymuszony w przeszłości potrzebami przemysłu, odbiega od układów naturalnych, w których np. w dolinach winna występować dominacja lasów łęgowych, a na wysoczyznach borów mieszanych i borów sosnowych, wprowadzono w ostatnich latach zasady tzw. ekologizacji gospodarki leśnej (powrotu do zgodnego z siedliskiem składu gatunkowego drzewostanów). Niziny Środkowopolskie zajmują 89 tys. km²(około 28,5% obszaru Polski) i podzielone są na osiem makroregionów, są to: Nizina Południowowielkopolska (318.1/2), Obniżenie Milicko Głogowskie (318.3), Wał Trzebnicki (318.4), Nizina Śląska (318.5), Nizina Północnomazowiecka (318.6), Nizina Środkowomazowiecka (318.7), Wyniesienia Południowomazowieckie (318.8) i Nizina Południowopodlaska (318.9). Najdalej na południe wysuniętym makroregionem Nizin Środkowopolskich jest mierząca niemal 13 tys. km² Nizina Śląska. Na południu graniczy ona z Przedgórzem Sudeckim i Sudetami, na południowym wschodzie z Kotliną Ostrawską, a na wschodzie z Wyżyną Śląsko-Krakowską. W obrębie województwa śląskiego położone są fragmenty trzech, spośród jedenastu mezoregionów Niziny Śląskiej, tj. wschodnie części: Równiny Opolskiej, Płaskowyżu Głubczyckiego i Kotliny Raciborskiej (rys. 3). Wszystkie te jednostki charakteryzują się rzeźbą staroglacjalną z silnym piętnem przeobrażenia przez denudację, erozję i akumulację rzeczną oraz procesy eoliczne. W województwie śląskim do Równiny Opolskiej (318.57) należy równoleżnikowe obniżenie rozciągające się pomiędzy Progiem Woźnickim i Garbem Tarnogórskim (oba mezoregiony należą do Wyżyny Śląsko-Krakowskiej) nazywane Obniżeniem Małej Panwi lub Doliną Małej Panwi. Powierzchnia terenu osiąga tam wysokość 250-300 m n.p.m. Ku zachodowi Dolina Małej Panwi stopniowo rozszerza się i obniża. Dolina ta została wypreparowana w obrębie mało odpornych na erozję iłów górnego triasu. W czwartorzędzie zasypały ją grubą warstwą głównie piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe i glacjalne. Obecnie obszar ów ma charakter piaszczystej równiny z licznymi, wysokimi nawet na 20 m wydmami, nieckami deflacyjnymi i polami eolicznych piasków pokrywowych. W górnym biegu Małej Panwi głównymi jej dopływami są lewobrzeżna Stoła oraz prawobrzeżne Leśnica i Lublinica. Obniżenie Małej Panwi jest jednak bardzo podmokłe, poprzecinane przez licznie małe cieki i gęstą sieć rowów melioracyjnych. Do większych ośrodków osadniczych mezoregionu należą: Lubliniec i Koszęcin położone na pograniczu Równiny Opolskiej i Progu Woźnickiego, Miasteczko Śląskie usytuowane na granicy z Garbem Tarnogórskim, Kalety i Krupski Młyn leżące nad Małą Panwią oraz Tworóg. Przez Dolinę Małej Panwi przechodzą główne szlaki kolejowe („Śląsk – Porty”, Tarnowskie Góry – Kluczbork i Tarnowskie Góry – Opole) oraz drogowe (Gliwice – Częstochowa, Katowice – Poznań). Warunki glebowe i stosunki wodne spowodowały, że na terenie Równiny Opolskiej w województwie śląskim prowadzona jest głównie gospodarka leśna, w tzw. Lasach Lublinieckich. W ich obrębie znajdują się dwa rezerwaty przyrody: leśny „Hubert” koło Dąbrówki i faunistyczny „Jeleniak-Mikuliny” w Piłce w gminie Koszęcin. Najdalej na zachód wysunięta część województwa śląskiego leży na lessowym Płaskowyżu Głubczyckim (318.58). W granicach województwa osiąga on wysokość około 270 m n.p.m. i ma lekko falistą powierzchnię. Pod miąższą nieraz na kilka metrów warstwą lessów zalegają utwory lodowcowe, wodnolodowcowe, jeziorne i eoliczne wieku czwartorzędowego, a niżej ilastopiaszczyste osady mioceńskie zawierające gipsy. Urodzajne gleby i dobre warunki agroklimatyczne są na Płaskowyżu Głubczyckim od kilku tysiącleci podstawą dobrze rozwiniętego rolnictwa i przyczyną jego bezleśności. To tutaj w pradziejach z obszaru współczesnych Moraw wkraczały kolejne kultury agrarne. Główną rzeką odwadniającą Płaskowyż jest lewobrzeżny dopływ Odry – Cyna, zwana od końca lat 40. Psiną i jej dopływ Troja. Płaskowyż, szczególnie w strefie krawędziowej – nad Odrą, np. w okolicach Rudnika i Brzeźnicy, jest głęboko porozcinany suchymi dolinami. Jego powierzchnia przechodzi na południu w Kotlinę Raciborską pochyłymi stopniami, a na północy wyraźną krawędzią. Poza leżącym częściowo na wschodnim skłonie Płaskowyżu Raciborzem do większych jednostek osadniczych należą w okolicy: miasteczko Krzanowice oraz duże wsie Pietrowice Wielkie, Krzyżanowice i Rudnik. Kotlina Raciborska (318.59) obejmuje dolinę górnej Odry, a także dolne odcinki dolin jej prawobrzeżnych dopływów: Rudy, Bierawki i Kłodnicy wraz z ich niskimi międzyrzeczami. Dno Kotliny obniża się od około 240 m n.p.m. na wschodzie, do około 180 m n.p.m. w części zachodniej. Kotlina Raciborska jest fragmentem przedkarpackiego zapadliska tektonicznego, które w neogenie zostało wypełnione głównie iłami i piaskami. Odsłaniają się one dziś lokalnie na zboczach dolin. Głębsze podłoże jest zbudowane z karbońskich piaskowców i łupków. Do utworów powierzchniowych należą przede wszystkim osady czwartorzędowe: gliny zwałowe oraz piaski, żwiry i głazy ze zlodowacenia odry. Na północnym obrzeżu Kotliny, koło Pławniowic, Poniszowic, Byciny i Niewiesza występuje kilka niewielkich płatów lessu z okresu zlodowacenia wisły. Ze schyłku tego zlodowacenia pochodzą liczne wydmy zajmujące terasy w dolinach Rudy, Bierawki i Kłodnicy oraz ich międzyrzecza. Wydmy te utworzone są zarówno z przewianych piasków rzecznych zgromadzonych na terasach, jak i z piasków wodnolodowcowych. W Kotlinie Raciborskiej wyróżniono aż 16 typów morfologicznych tych form.

Południową część mezoregionu tworzy Dolina Odry nawiązująca do istniejącego w podłożu rowu tektonicznego. Ma tam ona południkowy, lekko załamany na wysokości Raciborza przebieg. W obrębie szerokiego na 4-5 km dna doliny, osiągającego 180-220 m n.p.m., a w niektórych miejscach również na jej zboczach, występują poziomy teras i skrawki równin zasypania wodnolodowcowego. Rzeźba Kotliny Raciborskiej wykształciła się w strefie przejściowej między typową niziną a strefą wysoczyzn i wyżyn, stąd część badaczy łączy tą jednostkę nie z Niziną Śląską, a z Kotlinami Podkarpackimi, charakteryzującymi się obecnością gliniastych wysoczyzny i piaszczystych równin.

Piaszczyste obszary Kotliny są poryte lasami. Część z nich, należąca głównie do Nadleśnictwa Rudy Raciborskie, uległa katastrofalnemu pożarowi w 1992 roku. W trakcie odnawiania lasu po pożarze zastosowano tam rewolucyjne technologie nasadzania młodych drzew z tzw. szkółek kontenerowych z mikoryzą (szczepionych grzybami leśnymi), a także nowoczesne systemy ochrony przeciwpożarowej z systemem pasów roślinności odpornej na szybkie rozprzestrzenianie się ognia i lotniskiem strażackim. Północna część mezoregionu wchodzi w skład Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, którego najcenniejszym obiektem przyrodniczym jest rezerwat leśno-stawowy „Łężczok”.

Największym miastem mezoregionu jest Racibórz, kolejne miejsca pod względem liczby mieszkańców zajmują tam Kuźnia Raciborska, Nędza i Rudy.

Autor:dr Jan Maciej Waga

Bibliografia

1. Kondracki J., 1976 Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. PWN. Warszawa. s. 168.
2. Kondracki J., 1978 Geografia fizyczna Polski, PWN. Warszawa. s. 463.