Rzeźba górska terenu

Fot. 1. Malinowska Skała

Fot. 2. Przełom Soły przez Beskid Mały

Fot. 3. Inwersyjna i asymetryczna dolina Żylicy w Beskidzie Śląskim

Rzeźba górska występuje w południowej części województwa śląskiego - w Beskidach. Góry te powstały w wyniku sfałdowania osadów fliszowych w trakcie orogenezy alpejskiej mającej miejsce w neogenie. Współczesna rzeźba górska województwa śląskiego jest policykliczna i poligeniczna, ponieważ rozwijała się w kilku etapach przy udziale wielu czynników morfotwórczych. Jest uwarunkowana litologią i tektoniką, stosunkowo niewielką wysokością gór, zmieniającym się klimatem i nasileniem ruchów tektonicznych oraz wzrastającą ingerencją człowieka.

Pod względem orograficznym Beskidy charakteryzują się występowaniem na ogół równoległych do siebie, wydłużonych, przestrzennych jednostek morfologicznych. Zasadniczymi elementami rzeźby są systemy pasm, grup oraz grzbietów górskich, oddzielonych kotlinami i dolinami pochodzenia tektonicznego oraz erozyjno-denudacyjnego, ukształtowane w kilku cyklach rozwojowych. Cykliczność rozwoju rzeźby przejawiała się w rozcinaniu obszaru przez rzeki w okresie wypiętrzeń i wzrostu wilgotności oraz zrównywaniu terenu w okresach spokoju tektonicznego i faz suchych. Skutkiem cykliczności rozwoju rzeźby jest jej schodowa struktura. W obrębie grzbietów zachowały się fragmenty spłaszczeń albo osie grzbietów o wyrównanej wysokości, oddzielone od siebie załomami. Najwyższe elementy późnodojrzałego krajobrazu spotykane są na odpornych piaskowcach Beskidu Śląskiego (1000-1200 m n.p.m.) określane mianem poziomu beskidzkiego. Poziom ten wyznaczają długie, wyrównane grzbiety, spośród których wyróżnia się grzbiet Skrzycznego –Baraniej Góry, Klimczoka-Szyndzielni, Lipowskiej-Romanki. Niżej występujące poziomy: śródgórski (300-400 m wys. względnej ponad dna dolin i kotlin), słabo rozwinięty na obrzeżu zwartych grup górskich, poziom pogórski (120-200 m wysokości względnej), wnikający wzdłuż dolin w głąb gór oraz poziom przydolinny rozcięty jedynie do głębokości 40-80 m, rozpostarty szeroko na przedpolu Beskidów i ścinający osady mioceńskie zapadliska przedgórskiego. Stoki górskie są młode i strome a wierzchowiny maja kopulaste, łagodne kształty.

Na obszarze beskidzkiej części województwa śląskiego przeważa rzeźba gór niskich i średnich z elementami rzeźby wysokogórskiej, która została uformowana głównie przez rzeki i procesy stokowe. Jest zatem rzeźbą fluwialno-denudacyjną.

Najistotniejszą cechą rzeźby jest dostosowywanie się rzeźby do odporności skał podłoża wchodzących w skład płaszczowiny śląskiej i magurskiej oraz obecności struktur i linii tektonicznych. Zróżnicowana odporność skał na wietrzenie i erozję decyduje o kontrastach w rzeźbie Beskidu Śląskiego, Małego i Żywieckiego. W obrębie płaszczowiny śląskiej grzbiety są zbudowane z odpornych piaskowców godulskich i lgockich oraz mniej odpornych piaskowców istebniańskich. Monoklinalne masywy Beskidu Śląskiego i Małego właśnie tym skałom zawdzięczają zwartość i śmiałość form. Grzbiety Beskidu Żywieckiego zbudowane są z serii odpornych piaskowców magurskich i częściowo inoceramowych płaszczowiny magurskiej. Bloki górskie znajdujące się na terenie województwa śląskiego cechują się różnym układem grzbietów. W Beskidzie Śląskim dominuje widlasty układ grzbietów, natomiast w Beskidzie Żywieckim oprócz wideł występuje również rozróg Pilska.

Interesujące formy terenu są zlokalizowane na stokach, które modelowane są przez osuwiska strukturalne (głębsze) i zwietrzelinowe (płytsze). Procesowi temu sprzyja naprzemianległe występowanie przepuszczalnych piaskowców i nieprzepuszczalnych, ale nasiąkliwych łupków, które stanowią doskonałą płaszczyznę poślizgu dla nadległych warstw. W beskidzkiej części województwa osuwiska obejmują duże powierzchnie stoków (np. 62% stoków Skrzycznego), począwszy od osi grzbietów aż po dna dolin. Morfologia osuwiskowa jest bardzo zróżnicowana nawet w skali lokalnej, czemu sprzyja monoklinalne ułożenie warstw skalnych. Na słabo nachylonych stokach zgodnie z upadem warstw skalnych powstają płytkie ale rozległe osuwiska ześlizgowe, rozpoczynające się systemem szczelin i rowów grzbietowych. Z kolei na stromych stokach typu „kuesty” (założonych na czołach ściętych warstw skalnych) często powstają głębokie osuwiska strukturalne, zaznaczone w terenie jako głębokie, niekiedy skaliste nisze a poniżej jako zrotowane pakiety skalne i zwały gruzu. Największe powierzchnie osuwiskowe występują w Beskidzie Żywieckim (Pilsko, Lipowska, Romanka), w Beskidzie Śląskim (Skrzyczne, Barania Góra, Trzy Kopce), w Beskidzie Małym (Czarne Działy) i lokalnie w Beskidzie Makowskim. Przyjmuje się, że głębokie osuwiska strukturalne powstały u schyłku glacjału i w holocenie. Były one odmładzane w późniejszych fazach, kiedy panował bardziej wilgotny klimat oraz w trakcie opadów o charakterze katastrofalnym.

Beskidy są rozczłonkowane przez bardzo gęste i głębokie doliny górskie. Są one V-kształtne oraz mają strome zbocza oraz duży spadek. W profilach podłużnych dolin często występują progi wodospadowe założone na odpornych skałach - piaskowcach godulskich i istebniańskich, a przede wszystkim magurskich. Przykładem może próg wodospadu w Sopotni Wielkiej (10-12 m wysokości) z głębokim, kilkumetrowym kotłem eworsyjnym. Skalne rynny i jary, z licznymi progami na wychodniach odpornych na erozję piaskowców są atrybutem źródłowych odcinków Białej i Czarnej Wisełki, Twardorzeczki czy Leśnianki w Beskidzie Śląskim. Z działalnością rzek związane są też leje źródliskowe.

W obrębie den dolin większych rzek beskidzkiej części dorzecza Soły występują terasy rzeczne o wysokościach 0,5 m-2 m (łęgowa), 2-4 m (rędzinna), 6-10 m (średnia) i 18-26 m (wysoka). Terasy te są dobrze wykształcone i występują w sposób ciągły lub fragmentarycznie. Ponadto można tu obserwować dobrze zachowane pokrywy akumulacyjne o wysokości względnej 35-40 m ponad dna dolin oraz rozległe pokrywy żwirowe o wysokości od 70-80 m ponad doliną Soły. Wzdłuż koryt beskidzkiej części dorzecza Soły i Koszarawy ciągnie się kamieniec, który tworzy łożysko rzeki. Jest on zalewany dwukrotnie w ciągu roku w czasie wiosennych i letnich wyższych stanów wód. Kamieniec leżący w korycie oraz budujący łachy żwirowe zbudowany jest z materiału o różnej wielkości. Oprócz bloków o średnicy 30-55 cm znajduje się tu drobny żwir od 10-15 cm średnicy (około 60%). Miejscami w obniżeniach występują namuliska gliny i piasku. Materiał transportowany przez rzekę jest dobrze obtoczony i stanowi tzw. otoczaki.

Soła wykształciła w Beskidach typowe przełomy strukturalne na odcinkach od Kotliny Rajczy do Milówki oraz przez Beskid Mały. Natomiast Olza przełamuje się w okolicach Istebnej, tworząc przełom epigenetyczny. Górska część województwa śląskiego znajdowała się w czasie zlodowaceń skandynawskich w strefie peryglacjalnej. W Masywie Pilska, wskutek obniżenia wysokości granicy wiecznego śniegu, mogły powstać małe lodowczyki, czego efektem są formy uważane przez niektórych naukowców za glacjalne lub niwalne. Kolejnym zespołem form są formy peryglacjalne utworzone w warunkach zimnego klimatu panującego w plejstocenie, kiedy niepokryte lodowcami pasma Karpat były wystawione na działanie czynnika mrozowego. Stoki powlekały się grubym płaszczem zwietrzeliny a intensywne wietrzenie skał i ogólna denudacja doprowadziły do obniżenia i zaokrąglenia wierzchołków i rozwoju krajobrazu przypominającego krajobraz średniogórzy. Obecnie formy te są zamarłe, nieaktywne i porośnięte lasem. Jedynie na stokach Pilska można spotkać gołoborza. W Beskidach licznie występują jaskinie szczelinowe i warstwowe we fliszu, formy skałkowe oraz progi wodospadowe. Stanowią one osobliwość Beskidów, wiele z nich jest chroniona prawnie w postaci pomnika przyrody nieożywionej czy stanowiska dokumentacyjnego. Część z nich zaliczana jest do geostanowisk. Jaskinie szczelinowe są genetycznie związane z osuwiskami strukturalnymi, wiele z nich występuje w osiowych strefach grzbietów górskich. Do najbardziej znanych jaskiń należą: Jaskinia Miecharska, Jaskinia w Trzech Kopcach, Pajęcza, Malinowska, Lodowa w Beskidzie Śląskim czy forma pochodzenia erozyjno-wietrzeniowego - Jaskinia Komonieckiego w Beskidzie Małym. Skałki wypreparowane są na wychodniach bardzo odpornych na niszczenie warstw skalnych, najczęściej występują na wierzchowinach grzbietów, rzadziej w niższym położeniu stokowym. Mają one kształt ambon, grzybów i murów skalnych. Wśród nich wyróżniają się skałki zbudowane z piaskowców i zlepieńców istebniańskich, np. Malinowska Skała.

Zatem cechami rzeźby wyróżniającymi południową część województwa śląskiego, leżącą w polskich Karpatach fliszowych są: zróżnicowany układ grzbietów górskich, zachowane poziomy zrównania, zróżnicowane morfologiczne doliny, często nawiązujące do stref uskokowych, przełomy rzeczne, występowanie piętra subalpejskiego w najwyższych partiach Beskidu Żywieckiego, występowanie rozległych obszarów osuwiskowych, gołoborza, ślady rzeźby glacjalnej i niwalnej na Pilsku, liczne jaskinie typu szczelinowego i warstwowego we fliszu, liczne formy skałkowe na grzbietach, progi wodospadowe oraz występowanie inwersji rzeźby. Współczesne procesy morfogenetyczne na obszarze beskidzkiej części województwa śląskiego związane są z ruchami masowymi, działalnością rzek, wiatru (wiatrołomy, drzewa sztandarowe, wykroty), śniegu (śniegołomy), mrozu oraz antropopresją (szlaki turystyczne, nartostrady). Rodzaj i natężenie procesów w obrębie stoków nawiązuje do zróżnicowania ich cech morfometrycznych, budowy geologicznej, rodzaju pokryw zwietrzelinowych i gleb, sposobu użytkowania ziemi i warunków klimatycznych. Do głównych procesów modelujących stoki można zaliczyć osuwanie, spełzywanie, spłukiwanie, ługowanie, erozję linijną oraz sufozję. Dna dolin rzek modelowane są przez procesy erozji oraz depozycję materiału.

Autor:dr Jolanta Pełka-Gościniak

Bibliografia

1. Alexandrowicz Z., 1976: Wodospady Białej i Czarnej Wisełki. Ochr. Przyr., 42: 323–354.
2. Alexandrowicz Z., 1978. Skałki piaskowcowe Zachodnich Karpat Fliszowych. (w:) Prace Geol. Kom. Nauk Geol. PAN, Oddz. W Krakowie. 113: 97 s.
3. Bajgier M., 1989: Wpływ morfostruktury na rozwój głębokich osuwisk na stokach Skrzycznego w Beskidzie Śląskim. Folia Geographica, Series Geographica-Physica, 21: 61-76.
4. Bajgier-Kowalska M., Łajczak A., Michalik S., Ziętara T., 1998: Przyroda Żywieckiego Parku Krajobrazowego, Colgraf-Press, Poznań, 142 s.
5. Dulias R., Hibszer A., 2004: Województwo śląskie. Przyroda. Gospodarka. Dziedzictwo kulturowe. Wydawnictwo Kubajak: 224 s.
6. Dylikowa A., 1973: Geografia Polski. Krainy geograficzne. PZWSZ, Warszawa, 816 s.
7. Gilewska S., 1999: Rzeźba. (w:) L. Starkel (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 243-287.
8. Izmaiłow B., Kaszowski L., Krzemień K., Święchowicz J., 1995: Rzeźba. (w:) J. Warszyńska (red.) Karpaty polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków: 23-30.
9. Klassek G., 1990: Inwentarz jaskiń Polskich Karpat Fliszowych. VI. Klub Taternictwa Jaskiniowego, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Bielsko-Biała, 88 s.
10. Klimaszewski M. (red.), 1972: Geomorfologia Polski, t. 1, Góry i wyżyny, PWN, Warszawa, . 387 s.
11. Klimaszewski M., Trafas K. (red.), 1981: Atlas województwa bielskiego. PAN, Oddz. w Krakowie, KNG, UW w Bielsku-Białej, Kraków.
12. Klimek K., 1979: Geomorfologiczne zróżnicowanie koryt karpackich dopływów Wisły. Folia Geogr., ser. Geogr-Physica, 12: 35-47.
13. Łajczak A., 1997: Środowisko abiotyczne województwa bielskiego-stan poznania, zagrożenia, ochrona, [w:] A. Blarowski, J. Gajczak J., A. Łajczak, J. Parusel, Z. Wilczek, Z. Witkowski: Przyroda województwa bielskiego. Stan poznania, zagrożenia i ochrona. Colgraf-Press, Poznań, 5-34.
14. Malarz R., 1975: Zależność rzeźby od litologii w południowej części Beskidu Śląskiego, Czasopismo Geograficzne, 56, 3: 277-293.
15. Marcinkiewicz A., 1960: Atlas form i typów rzeźby terenu Polski.1:25 000. Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego. Warszawa, 136 s.
16. Pełka-Gościniak J., 2010: Geostanowiska i geopark w województwie śląskim jako cenne obiekty ochrony dziedzictwa geologicznego i geomorfologicznego. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec, 41: 60-68.
17. Starkel L., 1972a: Karpaty Zewnętrzne. [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, t. 1. PWN, Warszawa: 52-115.
18. Starkel L., 1972b: Charakterystyka rzeźby polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, KZZG PAN, PWN, Warszawa Kraków, 10: 75-150.
19. Starkel L., 1983: Rzeźba województwa bielskiego. Folia Geographica, Ser. Geogr. - Phys., vol. XV: 5-21
20. Starkel L., Baumgart-Kotarba M., Kramarz K., Niemirowski M., Partyka J., 1973: Cechy morfologiczne terenów reprezentacyjnych Karpat (uzupełnienie charakterystyki rzeźby Polskich Karpat). Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, PAN KZZG, PWN, Warszawa, Kraków 12: 77-92.
21. Starkel L., Kostrzewski A., Kotarba A., Krzemień K. (red.), 2008: Współczesne przemiany rzeźby Polski, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, IGiGP UJ, IGiPZ PAN, Kraków, s. 400.
22. Warszyńska J. (red.), 1995: Karpaty polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków: 367 s.
23. Ziętara T., 1972: Rzeźba beskidzkiej części dorzecza Soły, Czasopismo Geograficzne 43, 2: 151-169.
24. Ziętara T., 1976: Krajobraz Ziemi Żywieckiej, WSiP, Warszawa, 116 s.

Źródła on-line

http://www.przyroda.katowice.pl/pl/przyroda-nieozywiona/osobliwosci-przyrody-nieozywionej

http://www.przyroda.katowice.pl/pl/przyroda-nieozywiona/rzezba-terenu

http://www.slaskie.pl/przest_plan/ekofiz/1_polozenie/ogolna_charakter.pdf

http://www.slaskie.pl/przest_plan/ekofiz/2_char_stanu/3_char_elem/3_2_geomorf/ii_3_2_uksztaltowanie_powierzchni.pdf

http://geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp/

http://www.iop.krakow.pl/geosites