Śląski Teatr Lalki i Aktora „Ateneum” w Katowicach

Autor: prof. dr hab. Andrzej Linert

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 7 (2020)

Daleka podróż Andersena. Scena zbiorowa. Scenariusz i reż. M. Jarnuszkiewicz, scen. J. Braun, prem. 21 I 2012 r. Fot. T. Zakrzewski

Z. Głowacki: Krawiec Niteczka. Scena zbiorowa. Rez. Z. Głowacki, scen. E. Farkašová, prem. 24 V 2014 r. Fot. T. Zakrzewski

Teatr do życia powołany został w 1945 r. pod egidą Związku Walki Młodych przez pasjonata lalek, Juliusza Glatty’ego (1945-1958). Rodowity lwowiak, domorosły malarz, rzeźbiarz i uzdolniony marionetkarz, z młodzieńczej pasji uczynił profesję swojego życia. Jego pierwsza premiera sztuki Marii Kownackiej Dzielny Szewczyk odbyła się 3 IX 1945 r. w Sali Koncertowej Wojewódzkiego Domu Kultury przy ul. Francuskiej 12. Należący do grona najstarszych teatrów lalkowych zespół, kontynuuje na terenie Górnego Śląska przedwojenne tradycje lalkarskie Stanisława Ligonia i Mieczysława Miro-Rowińskiego oraz ich Teatru Marionetek „Miniatury”.

Obecna nazwa „Ateneum” pojawiła się w 1946 r., jako wyraz uznania dla działalności artystycznej Stefana Jaracza, z chwilą kiedy mecenat nad zespołem objął Związek Zawodowy Kolejarzy. W latach 1948-1950 siedzibą Teatru był Centralny Dom Hutnika w Chorzowie, dzisiejszy Teatru Rozrywki, po czym w wyniku pomocy członków Klubu Pracy Twórczej, zespół otrzymał do dyspozycji wymagającą remontu i przebudowy parterową salę porestauracyjną przy ul. 15 Grudnia, dzisiaj św. Jana 10 w Katowicach. Do czasu jej otwarcia i oddania do użytku 10 XI 1964 r., Teatr występował na terenie województwa katowickiego, opolskiego i sporadycznie Dolnego Śląska. Większość jego premier miała miejsce w Katowicach w Teatrze „Komedii”, późniejszym „Teatrze Rozmaitości” przy ul. Staromiejskiej 17, dzisiejszej Wieczorka. Początkowo Teatr miał charakter prywatny i w większości dysponował aktorami amatorami. Glatty posługiwał się wyłącznie lalkami. Był to teatr lalki, koncentrujący się na ekspresji pojedynczej postaci i opierający na niej kompozycję swoich widowisk. Zawarte w jego spektaklach elementy prymitywizmu, określały oblicze i charakter zespołu, którego głównym założeniem programowym był repertuar dla dzieci, czego najciekawszymi przykładami był Cyrk Grigorija Matwiejewa i Drewniaczek Pinokio Carla Collodiego.

Teatr upaństwowiony został 25 kwietnia 1958 r., z chwilą przejęcia jego dyrekcji przez sięgającego z upodobaniem do zdobyczy śląskiej plastyki i literatury Jerzego Zitzmana (1958-1964). Artysta kontynuując zapoczątkowaną przez Glatty’ego służbę dziecku, równocześnie podjął próbę odwoływania się do tradycji kultury regionu, jego pejzażu, stroju i obyczaju. W repertuarze pojawiły się miejscowe opowieści i pieśni ludowe, inscenizacje baśni, podań i legend śląskich, czego przykładem były przede wszystkim sztuki G. Morcinka, który w latach 1958 – 1960 był kierownikiem literackim Teatru. Z czasem twórczość miejscowego środowiska literackiego zajęła znaczącą pozycję w repertuarze Teatru, czego przykładem była dramaturgia Andrzeja Żaka i Edmunda Wojnarowskiego oraz systematycznie współpracującego z zespołem krakowskiego artysty Zbigniewa Poprawskiego.

Czasem fascynacji kulturą regionu był także okres dyrekcji uzdolnionego plastyka i reżysera Zygmunta Smandzika (1965-1972), który z upodobaniem odwoływał się do górnośląskiego folkloru, sięgając do ludowej poezji m. in. w autorskim widowisku „Oj dana, wzięli diabli pana”. On też nawiązał kontakty międzynarodowe z teatrami ówczesnej Czechosłowacji, Węgier, NRD i Bułgarii, otwierając Ateneum na międzynarodową wymianę doświadczeń i pierwsze zagraniczne wyjazdy. Niestety wraz z jego odejściem z Katowic, nastąpił zanik dominacji plastyków. Stosunkowo krótkie okresy dyrekcji w latach następnych, kiedy to obok aktorów i reżyserów, stanowiska kierownicze zajmowali urzędnicy i działacze kultury, nie służyły trwałej budowie pozycji artystycznej zespołu. Na szczęście sytuację ratowali współpracujący z zespołem reżyserzy, a także Edmund Wojnarowski, którego aż cztery widowiska zrealizowane zostały w latach dyrekcji Leszka Śmigalskiego (1972-1976).

Z kolei w okresie dyrekcji autora i reżysera licznych sztuk dla dzieci Zbigniewa Poprawskiego (1976-1978), Teatr po raz pierwszy wyjechał do Austrii. W repertuarze obok zrodzonego z wyobraźni dziecięcej widowiska Z. Poprawskiego, zatytułowanego Co się przyśniło Czerwonemu Kapturkowi, A. Mickiewicza Ballad w reż. D. Michałowskiej, znajdowała się m. in. napisana w gwarze sztuka Mariana Pikonia O trzygłowym Smoku i śląskiej Princesie. Przedwczesna jednak rezygnacja Poprawskiego z zajmowanego stanowiska sprawiła, że Teatr nie odzyskał na trwałe utraconej pozycji. W konsekwencji trudną sytuację zespołu odnotowujemy w latach dyrekcji Jana Walaszka (1979-1982) i kierownictwa artystycznego Grzegorza Ślosarskiego (1979-1981) oraz Jerzego Połońskiego (1981-1982) oraz za dyrekcji uzdolnionego aktora Teatru Śląskiego Adama Kwiatkowskiego (1983-1988).

Teatr w różnych okresach czasu ratowała dorywcza współpraca z szeregiem cenionych artystów plastyków, w tym m. in. z grafikiem i malarzem Romanem Kalarusem, a następnie zafascynowanym polskim folklorem Adamem Kilianem oraz jednym z najlepszych śląskich nieprofesjonalnych grafików, twórcą linorytów i suchorytów Janem Nowakiem, a także Alicją Kuryło, autorką kilkudziesięciu przygotowanych dla potrzeb Teatru scenografii. Dorywczo z Teatrem współpracowali także m. in. znakomici śląscy prymitywiści Teofil Ociepka i Paweł Wróbel. Ten ostatni w maju 1977 r. namalował horyzont do sztuki M. Pikonia. Równocześnie komiks do widowiska opracował w kształcie programu Andrzej Czeczot. Obok tego ważny był również w dziejach Teatru wkład malarza i wieloletniego scenografa bielsko-bialskiej „Banialuki” Andrzeja Łabińca.

Z kolei muzykę dla Teatru m. in. pisali Krzysztof Penderecki, który dla potrzeb Teatru skomponował muzykę m. in. do dwóch widowisk Morcinka: Baśni o górniku Bulandrze (1960) i Kowala (1964). W licznym gronie współpracujących z zespołem muzyków i kompozytorów byli ponadto Jerzy Milian, Witold Szalonek, Katarzyna Gaertner, Michał Banasik, Józef Skrzek i wieloletni kierownik muzyczny Teatru, znakomity kompozytor i aranżer uwrażliwiony na śląskie tematy i motywy muzyczne, jeden z najpłodniejszych kompozytorów teatralnych Bogumił Pasternak. Z kolei do grona jego zasłużonych aktorów i animatorów teatru lalek w tym czasie m. in. należeli: Janina Giercuszkiewicz, Bogusława Jaremowicz, Danuta Korniak, Aniela Pasternak, Lidia Wróbel, Danuta Wyszogrodzka-Dindorf, a także Kazimierz Bajurski, Zygmunt Biernat, Józef Czopnik, Marek Dindorf, Piotr Gabriel, Andrzej Gwoździewicz, Grzegorz Ślosarski i Marek Wit.

Po 1989 r. Teatr kontynuował działalność pod dyrekcją Jarosława Czypczara (1989-2007) i początkowo kierownictwem artystycznym Macieja Tondery (1988-1991). W tym też czasie wyrastający z tradycji ludowej Roland Szalony J. Gorczyckiej ( 1989), a następnie Jak zdobyć korzec złota, czyli bezeceństwa pana Klausa wg H. Ch. Andersena oraz Ballada o bochenku chleba E. Wojnarowskiego, na nowo wzbudziły zainteresowanie dokonaniami Teatru. W kolejnych latach jego oblicze artystyczne kształtowała Janina Keszkowska (1992-1993) i przede wszystkim Bogumił Pasternak (1993-1999), który odwoływał się zarówno do klasyki baśniowej, jak i dramaturgii współczesnej, adresowanej do widowni dziecięcej. Wykorzystywane w tych latach różnorodne środki wyrazu teatru lalkowego, jak i żywego planu z udziałem lalki, sprawiły, że Teatr odbudował swoją pozycję artystyczną i otworzył się ponadto na widza dorosłego, realizując m. in. Romans Perlimplina i Belisy F. G. Lorci w reż. M. K. Tondery. Dominowały jednak sztuki dla najmłodszych, w tym m. in. powstała na motywach baśni G. Morcinka sztuka P. Tomaszuka O medyku Feliksie w reż. J. Zitzmana, Pinokio C. Collodiego i Śpiącą królewna braci Grimm, obie w reż. P. Nosálka oraz Kot w butach J. Brzechwy w reż. B. Nauka. Podobnie rzecz miała się u progu XXI w., kiedy to w repertuarze znajdujemy Podróże Guliwera J. Swifta, Słowika wg H. Ch. Andersena, nominowanego do nagrody Złotej Maski Ferdynanda Wspaniałego L. J. Kerna i Kowala G. Morcinka.

Ten nurt zainteresowań repertuarowych w Ateneum kontynuowany był także pod dyrekcją Krystyny Kajdan (2007-2017) i kierownictwem artystycznym znakomitego czeskiego reżysera, aktora i lalkarza Karela Brožka (2007-2012), kiedy to pojawiły się sztuki adresowane do młodzieży i dorosłych. Była to m. in. rozpisana na głosy Jama F. Kafki, a także Ballady i romanse A. Mickiewicza, Joanna d’Arc w adaptacji K. Brožka – z Martą Popławską w roli tytułowej – Daleka podróż Andersena M. Jarnuszkiewicza i Serce E. de Amicisa. Od 2013 r. funkcję dyrektora artystycznego pełni Anna Mrozek, a od 2017 r. stanowisko dyrektora naczelnego sprawuje Małgorzata Langier.

W ostatnim latach do najciekawszych widowisk m. in. należały: Jak Janosik pokutował M. K. Tondery oraz Pchła szachrajka J. Brzechwy, Klonowi bracia E. Szwarca i Bajka o szczęściu I. Degórskiej. Wśród najpopularniejszych znajduje się następnie bijący rekordy popularności Zbigniewa Głowackiego Krawiec Niteczka, nagrodzony za najlepsze przedstawienie XIX Olsztyńskiego Tygodnia Teatrów Lalkowych Anima, w reżyserii autora, ze scenografią Evy Farkašovej, a także Calineczka M. Guśniowskiej z Krystyną Nowińską w roli tytułowej, w reż. K. Kawalec i scen. P. Hubički. Uznaniem cieszy się także prapremiera sztuki Maliny Prześlugi Ile żab waży księżyc w reż. P. Jaszczaka. W ostatnich dziesięcioleciach ważną kartę w dziejach Teatru zapisali czescy reżyserzy: Karel Brožek i Peter Nosálek, a także scenografowie: Alois Tománek, Eva Farkasová i Ján Zavarský.

W latach 1990-2005 „Ateneum” do swojej dyspozycji posiadało w Dąbrówce Małej, w jednej z północno-wschodnich dzielnic Katowic przy ul. Gen. Hallera 71, salę mieszczącą około 220 widzów kina „Capitol”. Od 2007 r. dysponuje kameralną salą „Galeria Ateneum” przy ul. 3 Maja 25 na 60 miejsc. Jest ona m. in. miejscem ekspozycji organizowanych wystaw prac artystów, związanych przede wszystkim z katowicką Akademią Sztuk Pięknych.

Zespół wielokrotnie gościł za granicą m. in. w Austrii, Czechach, Holandii, Niemczech, Słowacji, Węgrzech, Ukrainie, Niemczech, Francji i Włoszech, a także w Wielkiej Brytanii, USA, Meksyku i Japonii, uzyskując niejednokrotnie nagrody za prezentowane w trakcie międzynarodowych festiwali teatralnych widowiska.

Teatr posiada status miejskiej placówki i rocznie wystawia około 300 spektakli. Propozycje repertuarowe dla najmłodszych od czerwca 2002 r. uzupełnia, z przerwą na lata 2015-2017, Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Katowice – Dzieciom”. Impreza ma charakter konkursowy i adresowana jest przede wszystkim do dzieci. Spektakle dla dorosłych prezentowane są przy tej okazji jako widowiska towarzyszące. W 2016 Ateneum odznaczone zostało Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”.

Bibliografia

1. 25 lat teatru „Ateneum” w Katowicach. Red. Aleksander Widera. Katowice 1971.
2. A. Linert: Bogumił Andrzej Pasternak – kompozytor, radiowiec, kierownik artystyczny teatru (21 IX 1936 – 26 VI 1999). W: "Śląskie Miscellaanea", red. K. Heska-Kwaśniewicz, tom 22-23. Katowice 2009-2010, s. 85-95.
3. A. Linert: Juliusz Glatty. Katowice 1988.
4. A. Linert: Na scenach Katowic 1945-1990. Katowice 1991.
5. Teatr zrodzony z marzenia. Księga Jubileuszowa Śląskiego Teatru Lalki i Aktora Ateneum w Katowicach z lat 1945-2005. Red. D. Lubina-Cipińska. Katowice 2005.
6. M. Waszkiel: Bogumił Pasternak: dokumentacja działalności. Łódź 2000.
7. M. Waszkiel: Dzieje teatru lalek w Polsce 1944 – 2000. Warszawa 2012.