Pałac Donnersmarcków

Autor: Kamil Fuks

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 6 (2019)

Pałac w Siemianowicach Śląskich, zwany również Pałacem Donnersmarcków lub Mieroszewskich, to klasycystyczny zabytek zlokalizowany przy ulicy Chopina w Siemianowicach Śląskich. Jego historia sięga XVII wieku, kiedy powstało jego pierwsze założenie w stylu barokowym. Pierwotnie rezydencja należała do rodu Mieroszewskich, ordynatów mysłowickich, którzy byli w posiadaniu siemianowickich ziem aż do 1692 roku. Po Mieroszewskich ziemie te zostały sprzedane Kasprowi von Gradonowi. W 1718 r. von Gradon siemianowicką rezydencję oddał w posiadanie Marii Józefie, żonie hrabiego Karola Józefa Henckel von Donnersmarck. Hrabia nie zamieszkał jednak w nowo nabytej rezydencji, gdyż wolał pozostać w rodzinnym Bytomiu. Dopiero pół wieku później, w 1768 r., pałac stał się domem dla syna hrabiego, Łazarza III, i od tego momentu osiadłych w Siemianowicach Donnersmarcków zwano bytomsko-siemianowickimi.

Na przestrzeni lat pałac wielokrotnie ulegał przebudowie. Jego obecny kształt jest wynikiem tej z 1786 r. Rezydencję od południa i wschodu już wtedy otaczał rozległy park. Jednym z elementów utworzonego w ten sposób zespołu parkowo-pałacowego była kaplica, która stała się obiektem kultu religijnego. Ufundowana przez Łazarza III w 1776 r. funkcjonowała jako obiekt sakralny do końca XIX wieku, kiedy siemianowickie dobra opuścili katoliccy Donnersmarckowie. Od 1814 r. kaplica pełniła również funkcję rodowego mauzoleum, rozbudowywanego i upiększanego w latach 1827-1830. Widoczna różnorodność stylów w architekturze pałacu jest wynikiem licznych ingerencji z XIX i XX wieku. Jedynie skrzydła północne i wschodnie, będące jednocześnie najstarszymi zachowanymi elementami pałacu, zachowały swój pierwotny, barokowy charakter. Pozostałe, zachodnie i południowo-zachodnie, mają charakter neoklasycystyczny.

Pałac do końca XIX wieku pozostawał ważnym obiektem dla Donnersmarcków. Po śmierci ówczesnego właściciela, Hugona, żaden z jego synów zarządzających odziedziczonym majątkiem i realizujących wspólnie z braćmi inwestycje przemysłowe nie upodobał sobie siemianowickiej rezydencji na swoją siedzibę, co obniżyło znaczenie rezydencji.

Dzieje pałacu w XX wieku

Wiek XX był okresem gwałtownych zmian dla Pałacu. Donnersmarckowie sprzedali zespół pałacowy Naczelnej Dyrekcji koncernu „Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura Spółka Akcyjna Górniczo−Hutnicza” (Vereinigte Königs- und Laurahütte Aktien-Gesellschaft für Bergbau- und Hüttenbetrieb). W tym czasie w pałacu rezydował właściciel Hut Królewskiej i Laura, Ewald Hilger. Hilger wyremontował jedynie główne skrzydło Pałacu (w którym mieszkał), reszta zaś popadała w ruinę. Założenie posiadało w swoich granicach sady, ogród warzywny i szklarnie. Zatrudniano sztab ogrodników, którzy dbali jedynie o rośliny użytkowe, zaniedbując tym samym rośliny ozdobne w parku.

W 1926 r. w pałacu zamieszkał polski inżynier górnik, minister handlu i przemysłu w II RP oraz znany polityk - Józef Kiedroń. Wówczas był dyrektorem koncernu Zjednoczone Huty Królewska i Laura i w pałacu przebywał razem ze swoją równie znaną żoną – Zofią z Grabskich Kirkor-Kiedroniową. Dzięki jej dokładnym opisom zachował się plastyczny opis siemianowickiej rezydencji w pierwszej połowie XX wieku. Wprowadzając się do rezydencji, autorka zastała ją mocno podupadłą, o czym pisała w swoich ‘’’Wspomnieniach’’’:

„(…) główne skrzydło podniszczało, zaś trzy inne…, tworzące wraz z głównym czworobok z obszernym pośrodku dziedzińcem, ozdobionymi rzadkimi szpilkowymi krzewami, piękną magnolią i uszkodzonym posągiem, oraz piąte skrzydło idące od głównego w bok(…) - popadły mniej lub więcej w ruinę(…)”.

Zofia Kirkor-Kiedroniowej poświęciła pałacowi wiele uwagi w swoich pamiętnikach. Autorka szczegółowo przybliżyła wygląd parku otaczającego pałac. Z jej opisu można się dowiedzieć, że jego dwudziestohektarowa powierzchnia otoczona była wysokim murem i skrywała wiele nieznanych już budowli, a przez mieszkankę pałacu określanych jako „średniowieczne i nowsze”. Do zamku prowadziła szeroka aleja z olbrzymimi drzewami. W opisie wspomniane zostały również oranżeria, stajnie oraz maneż, a także „niedźwiedziarnia”. Ta ostatnia, jak pisała Kirkor-Kiedroniowa, stała już pusta.

W dalszej części swojego opisu autorka przybliżyła bogate wnętrze rezydencji. Na parterze znajdowały się ogromnych rozmiarów szatnia oraz sala główna, która mogła pomieścić kilkuset gości. Kirkor-Kiedroniową zachwycił bogaty wystrój wnętrz pałacowych oraz misternie wykonane zdobienia, które cieszyły oko każdego odwiedzającego. Potrawy do jadalni znajdującej się na piętrze dostarczano za pośrednictwem windy. Na piętrze ulokowane były również inne pokoje o różnym przeznaczeniu: sypialnie z łazienkami (każda miała dostęp do ciepłej i zimnej wody) oraz pomieszczenia gabinetowe, z których doskonale było widać pałacowy ogród. Pokoje te były duże i bogato umeblowane.

W czasie II wojny światowej pałac uległ dewastacji. Najpierw w rezydencji stacjonowały wojska niemieckie, które zrujnowały i splądrowały wnętrza budynku. W 1942 r. przedzielono kondygnacją salę jadalną oraz oranżerię. Oprócz tego dotychczasowe pomieszczenia zmieniano na pokoje biurowe. W 1945 r., już na skutek reformy rolnej, doszło do dewastacji obiektów traktowanych jako własność obszarnicza, czyli dawnych dóbr dworskich. Dotyczyło to zarówno obiektów gospodarczych, jak i parku oraz ogrodów. Z parku w Siemianowicach i Michałkowicach usunięto obiekty uznane za niepotrzebne, czyli: alpinaria, ogrody zimowe, palmiarnie, kaskady, groty, altany, bramy wjazdowe, dom odźwiernego, ujeżdżalnię i wspomnianą „niedźwiedziarnię”. Zniknęły także dekoracyjne ogrodzenia, bramy i lampy. Niszczono wszystko, co kojarzyło się z poprzednią epoką panowania rodu Donnersmarcków i Mieroszewskich. Pierwotne założenie parkowo-pałacowe zakłócono, budując betonowy amfiteatr z kawiarnią oraz przychodnię lekarską.

Po II wojnie pałac i otaczający go park przeszedł w posiadanie kopalni. Cześć wschodnia i zachodnia, w tym głównie neoklasycystyczne skrzydło południowe, przebudowano na mieszkania. W barokowej części pałacu umieszczono szkołę górniczą i przedszkole, co spowodowało zniszczenie reprezentacyjnych wnętrz. Kolejne przeróbki spowodowały prawie całkowite zatarcie rezydencjonalnego charakteru rodowej siedziby Donnersmarcków w Siemianowicach.

Nowe funkcje pałacu na przełomie wieków XX i XXI

Nieremontowana rezydencja pod koniec XX wieku popadła w ruinę. W 1991 r. obiekt przejęła gmina, a pięć lat później przeprowadzono pierwsze od lat zabezpieczające prace remontowe. Od 2003 roku rozpoczęto wymianę instalacji wentylacyjnych, elektrycznych, wodno-kanalizacyjnych oraz centralnego ogrzewania. W 2016 roku Rada Miejska Siemianowic Śląskich wpisała obiekt do Lokalnego Programu Rewitalizacji, co dało możliwość ubiegania się o finansowanie w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. W kwietniu 2018 roku w częściowo już odnowionym pałacu doszło do oficjalnego podpisania dokumentów związanych z dotacją przyznaną przez Urząd Marszałkowski. Właściciel obiektu otrzymał blisko 20 milionów złotych na prowadzenie dalszych prac rewitalizacyjnych zabytkowego pałacu. Do chwili obecnej: odtworzono i zabezpieczono wszystkie sklepienia w obiekcie; wykonano nowe stropy i konstrukcje podłóg w całym obiekcie; zabezpieczono fundamenty budynku, a także oczyszczono i zabezpieczono piwnice; przemurowano, odgrzybiono i zabezpieczono istniejące ściany w budynku środkami bakteriobójczymi; rozebrano i odtworzono wszystkie elementy budynku podlegające dostosowaniu do nowych funkcji; wykonano obwodowe wieńce żelbetowe pod montaż nowej konstrukcji dachu; zamontowano nowe poszycie dachowe. Na zewnętrznej fasadzie usunięto i odtworzono lub przeprowadzono konserwację tynków zewnętrznych metodami tradycyjnymi, odtworzono gzymsy kordonowe oraz detale okienne na wszystkich elewacjach pałacu z wyjątkiem ryzalitu od strony południowej. Wstawiono nowe okna w 4 z 5 skrzydeł pałacu oraz w obu wieżach.

Pałac Donnersmarcków z założenia ma się stać jednym z najistotniejszych obiektów architektonicznych w mieście. Po zakończeniu prac remontowych, budynek ma być oddany do użytku społecznego pod nową nazwą „Pałac Inspiracji” jako placówka turystyczno-rekreacyjna i jednocześnie najważniejszy punkt kulturalny w mieście. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla turystów (restauracji z własnym browarem oraz hotelu) placówka będzie miała do zaoferowania pomieszczenia dla inwestorów oraz przedsiębiorców. Dla mieszkańców miasta Pałac będzie organizował wernisaże, wystawy oraz wydarzenia kulturalne. Całość ma przedstawiać architektoniczne połączenie dawnego budownictwa, w formie odrestaurowanych części pałacowych, ze współczesnymi elementami, takimi jak przeszklona część, która ma symbolizować utracone bezpowrotnie zburzone skrzydło Pałacu.

Bibliografia

1. Halor A., Wokół dawnej kaplicy siemianowickiego pałacu, z. 3, Siemianowice Śląskie 1998.
2. Halor A., Przewodnik siemianowicki. Wędrówki po mieście i okolicy, Siemianowice Śląskie 2000.
3. Janeczek Z., Od Sanovic do Siemianowic. Szkice z dziejów miasta i okolic, Katowice 2003.
4. Kirkor-Kiedroniowa Z., Wspomnienia, cz. III, Kraków 1989.
5. Krawczyk. J. A., Kuzio-Podrucki. A., Śląskie zamki i pałace Donnersmarcków [SchlesischeSchlösser der Donnersmarcks], Radzionków 2011.