Zagłębie Dąbrowskie (historia)

Autor: Prof. dr hab. Dariusz Nawrot

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 5 (2018)

Ogólna definicja

Zagłębie Dąbrowskie to region geograficzno-historyczny w zachodniej Małopolsce, na pograniczu z Górnym Śląskiem, obecnie w składzie województwa śląskiego. Autorstwo terminu Zagłębie Dąbrowskie przypisuje się Józefowi Patrycjuszowi Cieszkowskiemu, naczelnemu zawiadowcy kopalń rządowych Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim. Powstały w połowie XIX wieku termin Zagłębie pochodziło od nazwy zalegających w charakterystycznych wgłębnych nieckach złóż węgla kamiennego, a Dąbrowskie, od centrum zarządzania Zachodnim Okręgiem Górniczym.

Początki wyodrębniania się regionu

Region Zagłębia Dąbrowskiego zaczął się wyodrębniać z zachodniej Małopolski po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 roku, kiedy liczące 2230 km2 ziemie województwa krakowskiego zostały włączone do królestwa Prus. Były to obszary byłego księstwa siewierskiego oraz okręg pilicki (część powiatów: lelowskiego, krakowskiego i książskiego). Nazwano je Nowym Śląskiem, chociaż obszar włączony do Prus był integralną częścią Księstwa Śląskiego. Rządy pruskie na Nowym Śląsku przyniosły początki industrializacji regionu, ponieważ obszar Zagłębia obfitował w złoża węgla, rudy żelaza, galmanu i wapienia. W okresie istnienia Rzeczypospolitej złoża te nie miały większego znaczenia gospodarczego. W państwie pruskim Nowy Śląsk stał się przedmiotem zainteresowania pruskiego Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu jako naturalne zaplecze surowcowe dla rozwijającego się przemysłu Górnego Śląska. W latach 1796-1797 pruski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach przejął pokłady węgla w Dąbrowie, gdzie otwarto dwie rządowe kopalnie węgla kamiennego w systemie odkrywkowym. Pruskim inwestycjom państwowym towarzyszyły podobne działania indywidualnych przedsiębiorców. O dalszym losie Nowego Śląska zadecydowało polskie powstanie, które wybuchło po wkroczeniu na ziemie zaboru pruskiego zwycięskich wojsk Napoleona w 1806 roku. Po zakończeniu wojny w 1807 roku Prusacy tak skonstruowali artykuły traktatu pokojowego z Francją w Tylży, by zachować obszar obfitujący w bogactwa naturalne, ale polskie powstanie na Nowym Śląsku i ofiary poniesione w latach 1806 i 1807 zadecydowały, że Francuzi wsparli roszczenia władz powstałego Księstwa Warszawskiego. Ostatecznie przy regulacji granic, w konwencji elbląskiej z 10 listopada 1807 roku, ziemie Nowego Śląska włączono do Księstwa Warszawskiego, co zadecydowało o dalszej historii regionu wyodrębniającego się w ciągu XIX wieku.

Zasięg terytorialny i przynależność administracyjna regionu

Zasięg terytorialny regionu wyznaczony przez obszar Nowego Śląska ulegał zmianie ze względu na podziały historyczne oraz kolejne podziały administracyjne. Zagłębie Dąbrowskie, poza czasami pruskimi, nie stanowiło nigdy rejonu administracyjnego. Nazwa ta zawsze określała region geologiczny i gospodarczy, chociaż ma on swoją odrębność historyczną, kształtowaną przez wydarzenia z XIX i XX wieku. W zakresie mniejszym obszar Zagłębia obejmuje powiat będziński po 1867 roku, czyli Ząbkowice, Strzemieszyce, Maczki, Sosnowiec, Czeladź, Grodziec, Będzin, Dąbrowę Górniczą, Zawiercie i Myszków. W zakresie szerszym włącza się do tego obszaru ziemie wokół Zawiercia oraz część zachodnią Olkuskiego, czyli obszar odpowiadający terytorium Nowego Śląska. Dzisiaj postuluje się traktować jako Zagłębie Dąbrowskie obszar gmin: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz. Są to dwa miasta na prawach powiatu: Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza oraz powiat będziński. Budzi to jednak sprzeciw mieszkańców ziemi zawierciańskiej, również czujących się Zagłębiakami.

W okresie istnienia Nowego Śląska ziemie dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego, wchodzące w skład Księstwa Śląskiego podzielono na dwa powiaty: siewierski i pilicki, które poddane były władzy królewsko-pruskich kamer wojennej i dominalnej z siedzibą we Wrocławiu. W okresie powstania na Nowym Śląsku w 1807 roku władzę administracyjną nad regionem sprawowała Izba Wykonawcza Powiatowa lelowsko-siewierska.

W Księstwie Warszawskim obszar Zagłębia Dąbrowskiego znalazł się departamencie kaliskim, w powiecie pilickim. W 1810 roku, po przyłączeniu do Księstwa w wyniku pokoju w Schoenbrunn ziem zaboru austriackiego, od 1810 roku większość ziem Zagłębia znalazła się w departamencie krakowskim, w powiecie olkuskim.

W Królestwie Polskim po 1815 roku Zagłębie Dąbrowskie pozostawało w województwie krakowskim w powiecie olkuskim i pilickim. W 1841 roku Zagłębie, wraz z powiatem olkuskim, weszło w skład guberni kieleckiej, a od 1844 roku guberni radomskiej. W 1867 roku z powiatu olkuskiego wyodrębniono powiat będziński, z Będzinem jako siedzibą władz rosyjskich, który wszedł w skład nowo utworzonej guberni piotrkowskiej. W II Rzeczypospolitej obszar Zagłębia Dąbrowskiego, jako powiat będziński wszedł w skład województwa kieleckiego. 1 stycznia 1927 roku z powiatu będzińskiego wyodrębniono powiat zawierciański, obejmujący część ziem Zagłębia. Natomiast 12 kwietnia 1928 roku utworzono powiat grodzki dla Sosnowca, największego miasta województwa kieleckiego (wkrótce ustąpił pierwszeństwa Częstochowie). W okresie II wojny światowej, po utworzeniu 8 października 1939 roku Prowincji Śląskiej (Gau Schlesien), z siedzibą we Wrocławiu, znaczący obszar Zagłębia Dąbrowskiego znalazł się w składzie katowickiego okręgu rejencyjnego. Były to powiaty sosnowiecki i będziński. W latach 1945–1950, zachowując zmiany z czasów wojny, Zagłębie Dąbrowskie znalazło się w składzie województwa śląskiego zwanego potocznie śląsko-dąbrowskim, a w latach 1950-1975, po odłączeniu Opolszczyzny, w składzie województwa katowickiego. Zagłębie Dąbrowskie pozostało w nim po reformie w 1975 roku aż do ostatnich zmian administracyjnych, kiedy 1 stycznia 1999 roku weszło w skład województwa śląskiego.

Najważniejsze wydarzenia historyczne w dziejach Zagłębia Dąbrowskiego do 1989 roku

Historia Zagłębia Dąbrowskiego opiera się na dwóch kluczowych filarach: procesie industrializacji i procesie kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, w którym kluczową rolę odgrywała walką o odzyskanie lub utrzymanie niepodległości.

Epoka po 1815 roku, po zastoju z czasów Księstwa Warszawskiego, otworzyła nowy okres rozwoju gospodarczego obszaru nazwanego potem Zagłębiem Dąbrowskim. Zaważył na nim postęp techniczny i zastosowanie węgla kamiennego jako surowca i źródła energii. Początkowo sprzyjał temu wielki bum na cynk i rozwój hutnictwa cynku, który przełożył się na wzrost wydobycia węgla, odbieranego przez powstające huty. Górnictwem zarządzało wówczas Dozorstwo Olkusko-Siewierskie podlegające Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. W latach trzydziestych XIX wieku sprzyjał rozwojowi Zagłębia zamiar uprzemysłowienia Królestwa Polskiego, który zaowocował na tym terenie planowymi państwowymi inwestycjami, których promotorem był minister Ksawery Drucki-Lubecki, a symbolem stała się „Huta Bankowa”. To huty żelaza pracujące na wielkich piecach koksowych stały się nowymi konsumentami węgla. Obok przemysłu rządowego w przeciągu XIX wieku rozwinęły się w Zagłębiu huty i kopalnie prywatne.

Otwarcie w 1848 roku linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, z przejściem do austriackiej Galicji w Granicy (Maczkach), a potem uruchomienie w 1859 roku łącznika tej linii z siecią kolei na Pruskim Śląsku, ze stacją graniczną w Sosnowcu (Sosnowcach), stworzyło dla regionu nowe możliwości rozwoju. Wtedy jeszcze Zagłębie Dąbrowskie nie należało do najbardziej uprzemysłowionych i zaludnionych obszarów Królestwa. Około 1860 roku produkcja surówki żelaza wynosiła 2,8 tysiąca ton, a cynku 2,1 tysiąca ton. Wydobycie węgla rosło powoli, do czego przyczyniała się silna konkurencja węgla górnośląskiego i angielskiego.

Wielki proces industrializacji rozwinął się w Zagłębiu Dąbrowskim po powstaniu styczniowym, bazując na rozwijającym się w ciągu XIX wieku Zachodnim Okręgu Przemysłowym. Obszar Zagłębia Dąbrowskiego w pełni odpowiadał wymaganiom racjonalnej lokalizacji przemysłu. Wielka reforma uwłaszczeniowa pchnęła ziemie Królestwa Polskiego na tory przyspieszonego rozwoju. Wielkie inwestycje kapitału zagranicznego przyspieszyło ustanowienie przez władze carskie w 1877 roku wysokich ceł protekcyjnych, które stały się także silnym bodźcem wzrostu wydobycia węgla kamiennego i lokalizacji na tym obszarze innych gałęzi przemysłu, zorientowanych na surowce energetyczne. Początkowo wzrastały przede wszystkim inwestycje wielkich przedsiębiorców górnośląskich w Zagłębiu, np. Towarzystwo Przemysłowo-Górnicze Hrabiego Renarda. Bardzo szybko niemiecki kapitał z Górnego Śląska znalazł rywala w postaci napływu na teren Zagłębia inwestorów francuskich. Do 1876 roku większość skarbowych kopalń została sprzedana. Procesy zmian własnościowych wynikające z napływu zagranicznych kapitałów, sprawiły, iż górnictwo Zagłębia opanowane było w poważnym stopniu przez kapitał francuski z Towarzystwem Sosnowieckim Kopalń i Zakładów Hutniczych na czele. W 1913 roku wydobycie węgla kamiennego w Zagłębiu osiągnęło 6 833 000 ton. Wydobywano go w 32 kopalniach zatrudniających 23 516 robotników. Szybki zaś rozwój przemysłu hutniczego i maszynowego finansowany był przez kapitał niemiecki z Górnego Śląska. Początkowo celem ominięcia barier celnych lokalizowano na terenie Zagłębia tylko filie zakładów górnośląskich, obejmujące dalsze stadia produkcji hutniczej, stalownie, walcownie, odlewnie. Przedsiębiorcy korzystali przy tym na rosyjskich przepisach celnych zezwalających właścicielom przedsiębiorstw w granicach Rosji na sprowadzanie surowców bez cła. Ostatecznie Koncern Huty Królewska i Laura zbudował hutę „Katarzyna” w 1881 roku. Kapitał górnośląski utworzył też Towarzystwo Akcyjne Milowice 1882 roku, które uruchomiło w Sosnowcu hutę „Aleksander” i walcownię. Koncern Donnersmarcka wybudował w 1883 roku hutę „Puszkin”. Spółka Akcyjna Huldschinsky z Gliwic powołała Sosnowieckie Towarzystwo Fabryk Rur i Żelaza. Wysokie cła protekcyjne, ale i dostęp do węgla kamiennego oraz co równie ważne, taniej siły roboczej, były przyczyną lokowania w Zagłębiu także innych gałęzi przemysłu, między innymi włókienniczego (Heinrich Dietel i bracia Schoenowie), bowiem rynek ten tworzyła duża liczba kobiet z rodzin robotniczych, pozostających bez zatrudnienia. Od początku lat osiemdziesiątych rozwijał się również przemysł metalowy i budowy maszyn. Największym zakładem tego typu była fabryka kotłów parowych, maszyn i mostów, niemiecko szwajcarskiej spółki W. Fitznera i K. Gampera. Przed I wojną światową Zagłębie Dąbrowskie miało już charakter wielkoprzemysłowy i w pełni zasługiwało na miano okręgu przemysłowego. Tzw. Okręg Sosnowiecki (bo wokół osad, które w 1902 roku stworzą miasto lokowało się nowe centrum Zagłębia Dąbrowskiego), rozwijał się przede wszystkim pod wpływem rosnącego zapotrzebowania na rynku wewnętrznym na węgiel i na surówkę żelaza. Rozwojowi Zagłębia Dąbrowskiego sprzyjała również rozbudowująca się sieć kolejowa, w tym otwarta w 1885 roku i ułatwiająca łączność Zagłębia z Rosją kolej szerokotorowa Iwanogrodzko-Dąbrowska. W ślad za rozwojem przemysłu zwiększała się ilość robotników w Zagłębiu. Sytuację w rozwoju tej grupy zmieniło uwłaszczenie w 1864 roku i likwidacja w tym samym roku Korpusu Górniczego. Przyszli robotnicy napływali głównie z przeludnionej wsi, bardzo często z najbliższych okolic – Kielecczyzny, ale i z dalszych rejonów Królestwa Polskiego. W 1897 roku robotnicy stanowili 56,8% ogółu ludności regionu. Kadrę techniczną dla górnictwa zapewniała od 1889 roku „Sztygarka” w Dąbrowie. Bogactwo Zagłębia Dąbrowskiego tworzyła jego wielokulturowość, bowiem o jego rozwoju decydowali aktywni w różnych obszarach Polacy, Żydzi, Niemcy, Francuzi, Rosjanie.

Okres I wojny światowej przyniósł dewastację przemysłu zagłębiowskiego. Groźba odbicia regionu, opanowanego bez walki przez wojska Wilhelma II, przez ofensywę rosyjską w listopadzie 1914 roku spowodowała zniszczenie przez Niemców kopalń w Zagłębiu Dąbrowskim i dewastację pozostałych zakładów przemysłowych. W czasach II Rzeczypospolitej w gospodarce regionu nadal dominowało górnictwo i hutnictwo. Rozwijał się też przemysł metalowy. Mimo wstrząsów z czasów Wielkiego Kryzysu, który spowodował spadek blisko o połowę zatrudnienia w górnictwie (bezrobocie w regionie w 1934 roku wynosiło 15,6%), kopalnie w 1938 roku dostarczały blisko 18% wydobycia węgla, a 7 hut zagłębiowskich zapewniało 21% krajowej produkcji surówki żelaza i 24%stali. Natomiast zagłębiowskie cementownie: Wysoka, Grodziec, Łazy, wytwarzały aż 37% produkcji krajowej. W okresie międzywojennym nastąpił też rozwój infrastruktury w regionie. Tereny miejskie doczekały się kanalizacji. Dynamiczna elektryfikacja objęła jednak początkowo tylko duże ośrodki. Najwięcej energii produkowała Elektrownia Okręgowa w Zagłębiu Dąbrowskim. Mimo rozbudowy osiedli mieszkalnych, w regionie istniały jednak nadal obszary skrajnej nędzy, jak sosnowiecka „Abisynia”. W 1927 roku uruchomiono linie tramwajowe, które połączyły Dąbrowę Górniczą, przez Będzin, z Sosnowcem. Wkrótce kolejną linią połączono Sosnowiec z Szopienicami. W okresie II wojny Niemcy ulokowali w zakładach przemysłowych Zagłębia produkcję zbrojeniową. W Walcowni „Hrabia Renard” produkowano granaty artyleryjskie, a w Zakładach Fitzner-Gamper części do V-1 i V-2. W czasach PRL-u w Zagłębiu Dąbrowskim nadal rozwijano znacjonalizowany przemysł ciężki. Inwestowano w rozwój przemysłu wydobywczego i przemysłu hutniczego, a symbolem rozkwitu regionu w latach 70-tych XX wieku była rozpoczęta w 1972 roku na obszarze Dąbrowy Górniczej budowa „Huty Katowice”, wraz z linią kolei szerokotorowej umożliwiającej dostarczenie rudy żelaza. Napływ ludności do pracy w górnictwie i hutnictwie związany był z budową wielkich osiedli mieszkaniowych jak sosnowiecka „Środula”, czy będzińska „Syberka”. Rozwijano również edukację w regionie, a w 1973 roku Sosnowiec stał się jedną z siedzib wydziałów tworzonego od 1968 roku Uniwersytetu Śląskiego oraz Śląskiej Akademii Medycznej (od 1978 roku). Po 1989 roku gospodarka Zagłębia Dąbrowskiego przeszła głęboką restrukturyzację, która przyniosła całkowita likwidację górnictwa węglowego i upadek tradycyjnych gałęzi przemysłu ciężkiego.

Natomiast tradycja walk o niepodległą ojczyznę z 1806 i 1807 roku przyświecała zaangażowaniu mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego w kolejne zrywy powstańcze. Mieszkańcy regionu wzięli udział w powstaniu listopadowym. Jednak pierwsze oddziały powstańcze maszerujące w stronę granicy pojawiły się w Zagłębiu dopiero w chwili klęski na jesieni 1831 roku. Jeden z takich oddziałów został rozbity przez ścigających ich Rosjan koło wsi Milowice, nad samą granicą z Prusami. Mieszkańcy Zagłębia stanęli do walki także po zdobyciu 7 lutego 1863 roku dworca kolei warszawsko-wiedeńskiej w Sosnowcu przez wyprawę naczelnika województwa krakowskiego Apolinarego Kurowskiego. Wyzwolenie trójkąta granicznego w czasie powstania styczniowego przyniosło Zagłębiu Dąbrowskiemu trzy tygodnie wolnej Polski. Tworzono wówczas polskie władze i polskie oddziały wojskowe, które pod wodzą Teodora Cieszkowskiego wzięły udział w bitwie pod Mrzygłodem 28 lutego/1marca 1863 roku, po której Rosjanie odbili ostatecznie region. W następnych latach mimo represji rosyjskich nie zapomniano o tych wydarzeniach. Czczono pamięć powstańców, tych żywych i złożonych w mogiłach na zagłębiowskiej ziemi. Zagłębiacy zaangażowali się także w wydarzenia rewolucji 1905 roku. Zapoczątkowało ją w styczniu krwawe stłumienie w Petersburgu pokojowej demonstracji. W odpowiedzi fala strajków i manifestacje rozlały się po całej Rosji, docierając także do Zagłębia Dąbrowskiego. Początek strajkom dały 1 lutego 1905 roku fabryki w Sosnowcu, a 5 lutego w tym mieście odbył się wiec z udziałem kilkudziesięciu tysięcy robotników z całego Zagłębia, na którym domagano się praw socjalnych i narodowych. W odpowiedzi, 9 lutego wojsko carskie zmasakrowało manifestację robotników pod hutą „Katarzyna” (38 zabitych ponad 100 rannych). 1 listopada 1905 roku, kiedy w Zagłębiu rozpoczęła się kolejna fala protestów, ich przywódcy zwrócili się do naczelnika powiatu będzińskiego z żądaniem oficjalnego przekazania władzy w regionie i faktycznie, powołane wówczas i zdominowane przez Narodową Demokrację Komitety Obywatelskie, przejęły na dziesięć dni rządy w tzw. Republice Zagłębiowskiej. Powstała także Republika Sławkowska. Ich istnienie zakończyło wprowadzenie stanu wojennego w Królestwie Polskim. W 1906 roku w Zagłębiu nadal walczyła Organizacja Bojowa PPS. Rewolucja poszerzyła zakres swobód także na ziemiach polskich przekształcając Rosję w monarchię konstytucyjną. Zagłębie Dąbrowskie odegrało także bardzo ważną rolę w wydarzeniach związanych z planami powstańczymi Józefa Piłsudskiego i akcją legionową z 1914 roku. To w tym regionie, w chwili rozpoczęcia Wielkiej Wojny, miała się rozpocząć polska insurekcja przeciwko Rosji, co uniemożliwiło wycofanie wojsk carskich i wkroczenie oddziałów niemieckich do Zagłębia już 2 sierpnia1914 roku. Kiedy działacze niepodległościowi rozpoczęli w Zagłębiu organizowanie pierwszych oddziałów strzeleckich, a potem legionowych, Zagłębiacy, przede wszystkim robotnicy, ochoczo wstępowali do tych formacji. W Dąbrowie Górniczej działał Komisariat Obwodowy Polskiej Organizacji Narodowej, a potem Biuro Werbunkowe. Akcja legionowa przyniosła z regionu do 1916 roku imponującą liczbę blisko 2500 ochotników. Jeszcze podczas I wojny światowej wydanie Aktu 5 listopada 1916 roku i ustanowienie na jego mocy Tymczasowej Rady Stanu, zapowiedziało przyszłą suwerenną władzę polską na ziemiach Królestwa Polskiego. Mimo okupacji niemieckiej i austro-węgierskiej dzielących region na część zachodnią i wschodnią, w 1917 roku w miastach zagłębiowskich odbyły się wybory komunalne. Po fali strajków, już 2 listopada 1918 roku w okręgu dąbrowskim rozpoczęto rozbrajanie wojsk austriackich, a z 10 na 11 listopada wojsk niemieckich w okręgu sosnowieckim. W Zagłębiu początkowo ukształtowały się dwa ośrodki władzy. Komisarzami Rządu Ludowego zostali w okręgu dąbrowskim Kazimierz Kuczewski (początkowo stojący na czele przeciwstawiającej się komunistom PPS-owskiej Rady Komisarzy Ludowych), a w okręgu Sosnowieckim Stefan Falkowski (lider Zjednoczenia Narodowego w regionie). Jeszcze w listopadzie powołano jeden komisariat dla całego powiatu w Będzinie z Ryszardem Kunickim na czele. Liczni członkowie zagłębiowskiego POW i „Sokoła” trafili wówczas do tworzących się oddziałów Wojska Polskiego. Rządy w powiecie będzińskim objął Komisariat Rządu Ludowego na czele ze Stefanem Falkowskim (członkiem Zarządu Głównego Zjednoczenia Narodowego). Natomiast w zagłębiowskich kopalniach i fabrykach z inicjatywy SDKPiL oraz PPS - lewicy zaczęto tworzyć Rady Delegatów Robotniczych i oddziały Czerwonej Gwardii. Pierwsze Rady powstały w Dąbrowie po załamaniu się okupacji austro-węgierskiej już z 6/7 listopada. 11 i 12 listopada odbyły się wybory do Rad Okręgu Sosnowieckiego. Próba wzniecenie rewolucji w Zagłębiu przez radykalnych działaczy komunistycznych doprowadziła nawet do krwawych starć. Rady nie uznawały instytucji powstającego państwa i odrzuciły drogę parlamentarną, co spowodowało odcięcie się od nich PPS i ostateczną klęskę idei Rad Zagłębia Dąbrowskiego oraz ich likwidację w lipcu 1919 roku. Z problemami tymi uporać się musiała powstająca polska administracja, przygotowująca również pierwsze wybory powszechne do sejmu ustawodawczego 26 stycznia 1919 roku. Zagłębiacy głosowali w nich przede wszystkim na PPS i Zjednoczenie Narodowe. Kiedy do walki o przyłączenie do niepodległej Polski przystąpili mieszkańcy Górnego Śląska, Zagłębiacy wsparli ich wysiłek. Już w czasie I powstania śląskiego mieszkańcy regionu uczestniczyli w walkach na pograniczu.Jeszcze w 1919 roku w Sosnowcu ulokował się Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej z Bytomia. W przededniu III powstania śląskiego w Zagłębiu Dąbrowskim i w okolicy lokowano magazyny z bronią i amunicji, a tuż przed rozpoczęciem walk, przy granicy formowały się powstańcze oddziały. Na przykład w Czeladzi z 2 na 3 maja 1921 roku zebrali się powstańcy wchodzący w skład 4. pułku z Grupy Wschód, którzy tu otrzymali część uzbrojenia i ruszyli w kierunku Bytomia. Natomiast w Sosnowcu działał Centralny Komitet Pomocy Górnoślązakom. Po rozpoczęciu II wojny światowej już 4 września 1939 roku, bez większych walk, obszar Zagłębia Dąbrowskiego zajęły wojska niemieckie. Jednak od jesieni 1939 roku na terenie Zagłębia rozwijała się działalność konspiracyjna. Powstała Organizacja Orła Białego, rozwijała swoje oddziały Gwardia Ludowa PPS-WRN. W regionie działa też wojskówka Towarzystwa Przyjaciół ZSRR. Zagłębie objęto strukturami polskiego państwa podziemnego. Po 1942 roku swoją organizację stworzyło też PPR. Okres II wojny przyniósł zagładę Żydów zagłębiowskich, najpierw izolowanych w gettach, a do 1943 roku w ramach „ostatecznego rozwiązania” uśmierconych w obozach, przede wszystkim w Brzezince. Zagłębie Dąbrowskie zostało wyzwolone w wyniku ofensywy styczniowej wojsk radzieckich i większość jego obszaru uwolniono od Niemców 27 stycznia 1945 roku.

Czasy po wyzwoleniu przyniosły fale represji także wobec przedwojennych działaczy PPS, a nawet sympatyków PPR, którzy bez zgody centrali stawali na czele władz lokalnych wiosną 1945 roku. Mimo nasilającej się opresji ze strony nowych komunistycznych władz, w referendum z 1946 roku ponad 50% Zagłębiaków, na pierwsze pytanie odpowiedziało „nie”, udzielając wsparcia PSL-owi. Natomiast w wyborach z 1947 roku Blokowi Demokratycznemu faktycznie z trudem udało się przekroczyć 50% poparcia. Strajki przeciwko narzuconym normom oraz brakom w zaopatrzeniu wstrząsały kopalniami Zagłębia w 1946 i 1950 roku. Ostatecznie za sprawą polityki władz wojewódzkich pod przewodnictwem Zagłębiaka Edwarda Gierka, I sekretarza KW PZPR udało się pozyskać proletariat Zagłębia, który na wiele lat stał się ostoją dla rządów PRL-u.Zadecydowała o tym przede wszystkim polityka socjalna w znaczącym stopniu likwidująca widoczne jeszcze w tym czasie skutki przyspieszonej industrializacji regionu. Władze tworzyły wówczas usilnie mit „Czerwonego Zagłębia” jako ojczyzny polskiego komunizmu. Jednak to w Zagłębiu Stanisław Jaros dwukrotnie próbował zgładzić w zamachu bombowym komunistycznych przywódców w 1959 i 1961 roku. Także Zagłębie Dąbrowskie pod koniec sierpnia 1980 roku ogarnęła fala strajków. 11 września podpisano ze stroną rządową punkty tzw. Porozumienia Dąbrowskiego lub Katowickiego, ponieważ zawartego w objętej strajkiem „Hucie Katowice”.W Zagłębiu działał MKZ Katowice i w regionie zaczęły rozwijać się struktury Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność. Zagłębiowski ośrodek jako pierwszy złożył już 16 września wniosek o rejestrację w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie. Z kolei liczni zagłębiowscy działacze PZPR aktywnie działali w Katowickim Forum Partyjnym odrzucającym dialog z „Solidarnością”. Z 12 na 13 grudnia 1981 roku, w odpowiedzi na aresztowanie 41 członków „Solidarności”, w „Hucie Katowice” wybuchł trwający 11 dni strajk pracowników przeciwko stanowi wojennemu. 23 grudnia zakład spacyfikowano. Już na początku 1982 roku z inicjatywy Janiny Chmielowskiej powołano RKK „Solidarność” Regionu Śląsko-Dąbrowskiego, organizujący opór przeciwko władzy komunistycznej. W 1983 roku w Sosnowcu działał Miejski Komitet Oporu „Solidarności”. W wyborach z 4 czerwca 1989 roku większość mieszkańców regionu wsparła kandydatów Komitetu Obywatelskiego.

Bibliografia

1. Nawrot D., Powstanie na Nowym Śląsku w 1806 i 1807 roku. U źródeł zagłębiowskiej tożsamości, Czeladź 2016.
2. Nawrot D., Z dziejów czynu legionowego. Zagłębie Dąbrowskie w pierwszym roku wielkiej wojny 1914-1915, Sosnowiec 2014.
3. Nawrot D., Z dziejów powstania styczniowego w Zagłębiu Dąbrowskim. Bój o Sosnowiec i wyzwolenie trójkąta granicznego, Sosnowiec 2013.
4. Rok 1945 w zagłębiu Dąbrowskim, red. J. Walczak, Sosnowiec 2000.
5. Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborów i walk o niepodległość (do 1918 roku), red. J. Walczak, Sosnowiec 2004.
6. Zagłębie Dąbrowskie w II Rzeczypospolitej, red. J. Walczak, Sosnowiec 2005.

Źródła on-line

Śląska Biblioteka Cyfrowa - hasło: Historia Zagłębia Dąbrowskiego