Życie literackie ziemi częstochowskiej – okres międzywojenny

(ang. Literature of Częstochowa – interwar period,niem. Literatur in Częstochowa in der Zwischemkriegszeit)

Autor: dr Elżbieta Wróbel

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Ziemia częstochowska – terminologiczne dylematy

Określenie ziemia częstochowska, mimo że pojawia się często w dyskursie publicystycznym, a nawet naukowym, jest terminem mało precyzyjnym. Ze względu na uwarunkowania historyczne badacze nie są zgodni, jaki geograficznie obszar obejmuje swym zasięgiem. Przy opracowaniu niniejszego hasła posłużono się rozstrzygnięciem administracyjnym – wielokrotnie wykorzystywanym już przez historyków – ograniczającym określenie ziemia częstochowska wyłącznie do międzywojennego powiatu częstochowskiego. Kształt administracyjny powiatu częstochowskiego w aspekcie historycznym i geograficznym od X wieku po XX wiek (powołanie województwa częstochowskiego) wnikliwie omówił Marceli Antoniewicz. Również ks. Jan Związek, historyk i badacz regionu, we wstępie do Słownika biograficznego ziemi częstochowskiej, podejmując się próby doprecyzowania terminu ziemia częstochowska, posłużył się głównie argumentami wynikającymi z podziału administracyjnego – zarówno państwowego, jak i kościelnego (powołanie w 1926 roku diecezji częstochowskiej) – i zauważył:

W ten sposób zaprezentowana przeszłość terytorialna Częstochowy i okolic pozwala jedynie stwierdzić, iż nie można precyzyjnie i jednoznacznie określić pod względem geograficznym terytorium ziemi częstochowskiej. Zmiany bowiem zarówno w administracji państwowej, jak i kościelnej powodowały liczne przeobrażenia terytorialne nazw, które posiadały przymiotnik częstochowski czy częstochowska (ziemia). Niemniej jednak należy z większą lub mniejszą dokładnością podać określenie ziemi częstochowskiej. Podstawą wyznaczenia tego terenu będą wszelkie jednostki administracyjne, które w ciągu wieków zakreślały granice z nazwą częstochowski. W ten sposób w skład ziemi częstochowskiej będą należeć tereny zamknięte od Zagłębia Dąbrowskiego po Wieruszów i Rozprzę oraz od Olesna, Lublińca i Dobrodzienia po Koniecpol i Szczekociny. Centrum tej ziemi jest Częstochowa […].

Ks. Jan Związek podkreślił także rolę, jaką w rozpowszechnieniu się terminu ziemia częstochowska w literaturze naukowej i popularnonaukowej odegrali dwudziestowieczni prekursorzy badań regionalnych w Częstochowie, skupieni wokół „Ziemi Częstochowskiej” – periodyku powstałego w okresie międzywojennym. W pierwszym tomie tego rocznika z 1934 roku stwierdzono:

„Ziemia Częstochowska”, jako nazwa która dała tytuł niniejszej książce, nie ma historycznego uzasadnienia. Ziemi częstochowskiej wśród dawnych ziem Rzeczypospolitej nie ma. Częstochowa należała w różnych czasach do różnych okręgów administracyjnych, przeważnie zaś związana była z Wieluniem i wobec tego należała do Ziemi Wieluńskiej. Okolice jej albo również należały do Ziemi Wieluńskiej, albo do powiatu olkuskiego i Ziemi Radomskiej. Dla celów prac regionalnych ziemia częstochowska obejmuje właściwie tylko powiat administracyjny częstochowski i najbliższe jego okolice, wyraźnie swym charakterem i przejawem odrębności regionalnej ciążące ku Częstochowy.

Zatem wyznaczenie obszaru ziemi częstochowskiej w oparciu o mapę administracyjną międzywojennej Polski wydaje się w pełni uzasadnione. Ówczesny powiat częstochowski był częścią województwa kieleckiego i obejmował 21 gmin wiejskich (największe: Złoty Potok, Miedźno, Rędziny) i 2 gminy miejskie – Kłobuck i Krzepice (w dużej mierze granice powiatu pokrywały się z podziałem administracyjnym ustalonym pod zaborami w 1867 roku). Ze względu na swój potencjał gospodarczy oraz liczbę mieszkańców rolę ważnego ośrodka życia kulturalnego i – tym samym – literackiego całego powiatu mogła spełniać wyłącznie Częstochowa. Także obecność Zakonu Ojców Paulinów na Jasnej Górze i cudownego obrazu Boskiej Częstochowskiej, przyciągające od wieków rzesze pielgrzymów, niewątpliwie wzmacniały pozycję miasta jako ośrodka kulturalnego i stolicy duchowej katolickiej Polski. (Odrębnym tematem wymagającym opracowania bez wątpienia pozostaje Jasna Góra jako ośrodek życia kulturalnego w Polsce).

Częstochowa nie tylko literacka

Już w XIX wieku Częstochowa zyskała pozycję ważnego ośrodka przemysłowego. W okresie II Rzeczypospolitej stała się ósmym co do wielkości miastem w Polsce, w 1939 roku liczyła 138 tys. mieszkańców. Miasto było ważnym ośrodkiem przemysłu włókienniczego. Dynamiczny rozwój gospodarczy miasta jeszcze przed Wielką Wojną przełożył się na rosnące potrzeby kulturalne rdzennych częstochowian, ludności napływowej, ale i pielgrzymów, szukających nie tylko duchowych doznań. Brak wyższych uczelni oraz prężnych instytucji życia artystycznego, które w XX wieku zawsze silnie stymulowały rozwój środowisk inteligencji twórczej w dużych aglomeracjach, nie ułatwiał rozwoju kultury. Podkreślić także należy, że wśród grup społecznych w Częstochowie dominowali robotnicy, którzy głownie z przyczyn finansowych nie mogli być aktywnymi odbiorcami szeroko rozumianych działań kulturalnych. Jedynie stosunkowo liczne w mieście kina i kinoteatry, dostarczające widzom głównie rozrywki, mogły liczyć na powodzenie. Mimo trudności, miejscowa inteligencja, skupiona w organizacjach oraz stowarzyszeniach społecznych, starała się rozwijać życie kulturalne miasta. Wyjątkowo popularną formą aktywności było przeprowadzanie różnego rodzaju akcji odczytowych i spotkań dotyczących między innymi problematyki literackiej i oświatowej. Szczególne ożywienie kultury częstochowskiej nastąpiło w latach trzydziestych za sprawą kilku interesujących inicjatyw obywatelskich wspieranych przez ówczesne władze miasta; rolę liderów lokalnej społeczności odegrali przede wszystkim nauczyciele, dominujący jako grupa zawodowa wśród miejscowej inteligencji.

Pod koniec lat dwudziestych jednym z największych osiągnięć w dziedzinie szeroko rozumianej kultury było stworzenie w 1927 roku stałego zespołu aktorskiego i uruchomienie Teatru Miejskiego „Rozmaitości” (ul. Katedralna 3). Jego założycielem był Jan Otrembski; wkrótce nazwa została zmieniona na Teatr Miejski Kameralny. Życie teatralne Częstochowy posiada bogatą historię. Dużym wydarzeniem była obecność teatru Marii Przybyłko-Potockiej w trakcie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w 1909 roku, a także wizyty Reduty kierowanej przez Juliusza Osterwę. Do podniesienia rangi sceny teatralnej w Częstochowie przyczyniła się niewątpliwie budowa gmachu teatralnego przy ulicy Kilińskiego 15, otwartego 22 lipca 1931 roku; społeczeństwo miasta ofiarnie wspierało jego powstanie. Przyjazd do Częstochowy w 1932 roku wybitnego artysty Iwo Galla i objęcie przez niego stanowiska dyrektora teatru (pełnił tę funkcję do połowy 1935 roku) doprowadziło do sukcesu artystycznego sceny częstochowskiej. Wystawiane przez Galla sztuki poziomem artystycznym wykraczały daleko poza formułę teatru prowincjonalnego.

Spektakularnym wydarzeniem o skali ogólnopolskiej stała się ekspozycja zatytułowana "Wystawa książki polskiej oraz regionalizmu Częstochowy i okolicy", którą zaprezentowano w kwietniu 1934 roku. Towarzyszył jej okolicznościowy katalog, wiernie dokumentujący prezentowane zbiory. Impulsem do zorganizowania wystawy był Tydzień Książki Polskiej odbywający się w grudniu 1933 roku w Warszawy pod patronatem najwyższych władz państwowych – m.in. Marszałka Józefa Piłsudskiego – miał on propagować czytelnictwo. Wystawę częstochowską, prezentowaną w ramach ogólnopolskiej inicjatywy, z przyczyn organizacyjnych przesunięto na kwiecień następnego roku. Ekspozycja, ukazując dziedzictwo kulturalne miasta, nabrała także charakteru regionalnego. Odbywała się w sali Rady Miejskiej przy ulicy Dąbrowskiego 14, a nad jej przygotowaniem czuwał lokalny komitet pod przewodnictwem Jadwigi Mackiewiczowej (małżonki ówczesnego prezydenta miasta Jana Mackiewicza), w skład którego weszli m.in.: Jan Barylski, Józef Mikołajtis oraz Zdzisław Wróbel. Specjalnie na wystawę do Częstochowy przyjechali Wacław Sieroszewski, ówczesny prezes Polskiej Akademii Literatury oraz znakomici krytycy: Karol Irzykowski i Wincenty Rzymowski. W trakcie specjalnego wieczoru autorskiego, który odbył się 20 kwietnia 1934 roku w Teatrze Kameralnym, Irzykowski wygłosił odczyt Niebezpieczeństwo książki, a swoje wrażenia z pobytu w Częstochowie krytyk opublikował na łamach warszawskiego „Pionu”. Z dobrotliwym humorem pisał wówczas:

Jeszcze muszę o tym powiedzieć, jak bardzo byłem dumny ze swego prezesa, choć z początku czułem się przy nim jak Sancho Pansa, cywil. Podziwiałem jego swobodne obejście, jego dar serdecznego przemawiania, patriotyzm wyrażający się naturalnie, bez patosu. Mężczyźni brali go w koło wspomnień legionowych; panie mieniły go czarującym – fotogenicznym. Hołdy, składane mu, dotyczyły jego własnej osoby – prezesurę PAL on zdobił – nie ona jego. Aż byłem zazdrosny; ale i ja na tym zyskałem. Wieczorem, gdy podpisywałem jakieś kartki i fotografie, zdawało mi się nieomal, że jestem gwiazdorem filmowym. Za to nazajutrz, gdy już p. Sieroszewskiego nie było, poczułem się jak – rewizor z Petersburga.

Dopiero w wagonie drogi powrotnej, gdy rozcinałem kartki książek ks. biskupa Kubiny, odzyskałem równowagę. Czytałem, rozmyślałem, notowałem, w głowie urabiałem sobie przyszłe artykuły, snułem dalej inne swoje ulubione kompleksy – słowem, byłem znowu normalnym literatem – choć suty bukiet, owinięty w papier i umieszczony w siatce w wagonie, przypominał mi chwile znakomitej sławy i staropolskiej gościnności doznanej od częstochowian.

Także relacje prasowe publikowane w prasie lokalnej potwierdzają, że ekspozycja poświęcona książce oraz tradycjom wydawniczym regionu częstochowskiego cieszyła się dużym zainteresowaniem mieszkańców miasta.

Podkreślić należy, iż również społeczność polskich Żydów – stanowili blisko 20% ludności miasta – znacząco wzbogacała oblicze kultury w Częstochowie. Wymownego przykładu dostarcza np. działalność Żydowskiego Towarzystwa Muzyczno-Literackiego „Lira”, założonego w 1908 roku i związanego z zasłużoną dla rozwoju miasta rodziną Markusfeldów. Również członkowie rodu Wolbergów wpisali się w historię kultury częstochowskiej, otwierając w 1915 roku Teatr Letni, mogący pomieścić 600 widzów. W 1919 roku został on przemianowany na Teatr Polonia, stając się znaczącym ośrodkiem życia kulturalnego w mieście, w którym oprócz występów teatralnych i projekcji filmowych odbywały się również spotkania literackie z popularnymi wówczas pisarzami polskimi.

Częstochowscy nauczyciele – animatorzy życia kulturalnego miasta

Atutem Częstochowy było dobrze działające szkolnictwo – zwłaszcza gimnazja oraz seminaria. Oprócz funkcji edukacyjnej pełniły one również rolę instytucji kulturalnych. Organizowano w nich spektakle teatralne, koncerty symfoniczne, akademie, często pokazywane także poza murami szkolnymi – w latach dwudziestych przeważnie w sali kinoteatru na ulicy Szkolnej (obecnie Dąbrowskiego), później w budynku Teatru Miejskiego.

Przykład aktywnego uczestnictwa młodzieży w życiu kulturalnym miasta stanowi prasa szkolna. Pierwszym tego typu periodykiem był „Sztubak”, wydawany w 1921 roku przez II Gimnazjum Państwowe im. Romualda Traugutta (w następnym roku szkolnym zmieniono tytuł na „Wspólnymi Siłami”). Zdecydowanie dłuższy żywot stał się udziałem wydawanego także przez gimnazjum Traugutta w latach 1926-1939 miesięcznika „Świat Szkolny”, który, jak zauważył Sławomir Folfasiński, należał do najlepszych tego typu periodyków w Polsce. Wysoki poziom pisma był zasługą polonistki dr Haliny Płodowskiej (w szczytowym okresie nakład sięgał 2000 egzemplarzy i drukowany był w znanej częstochowskiej drukarni Franciszka Dionizego Wilkoszewskiego). W latach 1928-1931 uczniowie Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego, Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego i Państwowego Seminarium Ochroniarek rozpoczęli publikację miesięcznika „Ogniwa” (opiekunem tej inicjatywy uczniowskiej był również nauczyciel – Zdzisław Wróbel). Pisma wydawano starannie i – choć skoncentrowane wokół problemów szkolnych – przeznaczone były dla szerszego czytelnika; zawierały materiały poświęcone kulturze miasta oraz twórczości literackiej młodych. Także inne szkoły częstochowskie wydawały własne periodyki na wysokim poziomie edytorskim.

Pracujący w szkolnictwie częstochowskim nauczyciele stanowili ważną część miejscowej inteligencji. Z grona pedagogów wywodziło się wielu prekursorów badań naukowych kultury i życia ziemi częstochowskiej. Należy przywołać choć kilka nazwisk wybitnych nauczycieli i społeczników – polonistkę dr Halinę Płodowską (z domu Biegańską), która wraz z ojcem – lekarzem i społecznikiem zasłużonym dla miasta, Władysławem Biegańskim – już w 1905 roku opublikowała Przewodnik po Częstochowie i okolicy, propagatorów turystyki pieszej: Jana Sołdrowskiego, Zdzisława Wróbla, Wacława Płodowskiego, Stanisława Pazurkiewicza oraz Ignacego Schreibera, Adama Millera, Józefa Wójcickiego i Józefa Mikołajtisa, którego działalność społeczna i naukowa na trwałe wpisała się w historię miasta pierwszej połowy XX wieku.

Środowisko nauczycieli mocno wsparło inicjatywę starosty częstochowskiego Kazimierza Kühna, który 25 lutego 1932 roku powołał do życia Towarzystwo Popierania Kultury Regionalnej (TPKR). Siedziba stowarzyszenia mieściła się w Państwowym Gimnazjum im. H. Sienkiewicza, a zebrania sekcji odbywały się w innych szkołach częstochowskich. TPKR wprowadziło na rynek wydawniczy pierwszy periodyk o ambicjach naukowych, poświęcony kulturze i historii regionu; była nim, ukazująca się do dziś, „Ziemia Częstochowska”. Tom I ukazał się w roku 1934 nakładem miejscowego wydawnictwa Władysława Nagłowskiego. W okresie międzywojennym wyszły jeszcze tom II (1938) i część tomu III (w całości ukazał dopiero w 1947 roku).

TPKR wraz z ówczesnymi władzami miasta doprowadziło do powstania muzeum regionalnego w Parku im. ks. Stanisława Staszica (w pawilonie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa z 1909 roku); ostatecznie placówka otrzymała nazwę Zbiory Regionalne i została otwarta w styczniu 1936 roku. Również dzięki zaangażowaniu nauczycieli szkół średnich powstało w lipcu 1936 roku Towarzystwo Przyjaciół Częstochowy, którego członkami byli m.in.: Jadwiga Jakubowska, Stefan Jarzębiński, Konstanty Karwan, Edward Mąkosza, Jan Paciorkowski, Wacław Płodowski, Kazimierz Sobak, Jan Smolarkiewicz. Nazwiska częstochowskich nauczycieli pojawiały się w różnych sferach życia kulturalnego Częstochowy.

Prasa i literatura

Specyfika międzywojennego życia kulturalnego i literackiego w Polsce sprawiła, że doskonałymi przewodnikami w przestrzeni kultury były tytuły gazet i czasopism wydawanych w danym regionie. W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w Częstochowie dominowała prasa lokalna o charakterze informacyjnym.

Najważniejszym dziennikiem był „Goniec Częstochowski”; ukazywał się od 1906 roku praktycznie nieprzerwanie aż do 1939 roku (ostatni numer ukazał się z datą 2 września). Jego wydawcą był Franciszek Dionizy Wilkoszewski (1875-1941). W latach trzydziestych należąca do niego drukarnia była jedną z najnowocześniejszych w Polsce. Na łamach wydawanej przez siebie gazety publikował – podpisywane m.in. pseudonimem Igrek – felietony. Wilkoszewski był również społecznikiem i mecenasem działań kulturalnych w mieście; w czasie II wojny światowej działał w podziemiu, był oficerem Armii Krajowej.

Podtytuł „Gońca Częstochowskiego” brzmiał: „Dziennik polityczny, społeczny, literacki i ekonomiczny”, jednak kwestie szeroko pojmowanego życia kulturalnego i literackiego zredukowano do kronikarskiego odnotowywania ważnych wydarzeń. Wśród tekstów poświęconych kulturze dominowały krótkie notatki informacyjne o odczytach, spotkaniach autorskich, repertuarze miejscowych kin i teatru. Stosunkowo więcej uwagi poświęcano repertuarowi kinoteatrów, a od 1927 roku miejscowemu teatrowi. Recenzje teatralne w dużej mierze były jedynie streszczeniami wystawianych sztuk. Może zaskakiwać fakt, iż w ogóle nie pojawiały się recenzje literackie, które z wielkim powodzeniem funkcjonowały w dziennikach ogólnopolskich; Wilkoszewski wzorował się na nich, wydając swoją gazetę. Tak prowadzonym działem literackim – obecnie cennym „katalogiem” życia kulturalnego Częstochowy – kierował od 1919 do 1932 roku Jan Barylski (1890-1946).

Jan Barylski na łamach „Gońca Częstochowskiego” pisał od lipca 1918 roku felietony, które regularnie ukazywały się pod stałą nazwą Przez zakopcone szkiełka; opatrzył je pseudonimem zaczerpniętym z łaciny – Acer (co oznacza: cięty, ostry, kłujący). Felietonistyka Barylskiego była na dobrym poziomie literackim, autor korzystał umiejętnie z mocnego, dowcipnego języka oraz z przemyślanej strategii narracyjnej. Publicysta nie stronił od trudnej tematyki, interesowało go życie obyczajowe, polityczne i kulturalne miasta, choć często odnosił się również do wydarzeń politycznych rozgrywających się w stolicy. Wzorem dziewiętnastowiecznych mistrzów felietonu stał się kronikarzem otaczającej go rzeczywistości, notując przez blisko czternaście lat dzieje Częstochowy. Jego felieton ukazywał się raz w tygodniu, zawsze w wydaniu niedzielnym „Gońca Częstochowskiego”. Acer interesował się także miejscowym teatrem, przekonywał m.in. o konieczności powstania w mieście sceny zawodowej, a następnie popierał budowę jej nowej siedziby. Barylski zakończył współpracę z Wilkoszewskim w 1932 roku. Publicysta przez krótki czas kontynuował pisanie swoich felietonów na łamach innych gazet, z którymi związał się po odejściu z „Gońca” (m.in. współpracował z „Kurierem Częstochowskim”). Jan Barylski przeprowadził się na stałe do Warszawy w 1934 roku; o jego dalszej karierze dziennikarskiej i literackiej, niestety, nic nie wiadomo. Felietonistyka Barylskiego z „Gońca Częstochowskiego” to jedno z bardziej interesujących osiągnięć miejscowego dziennikarstwa.

Jan Barylski nie ograniczał się wyłącznie do aktywności publicystycznej. Był również satyrykiem i komediopisarzem. Z jego osobą wiąże się dwudziestowieczna tradycja prasy satyrycznej w Częstochowie; należał do grona założycieli „Satyra Częstochowskiego”, ukazującego się w latach 1922-1924. Według ustaleń Agnieszki Mielczarek, był również właścicielem i wydawcą satyrycznej „Wolnej Krytyki”, wychodzącej z kłopotami i przerwami w latach 1924-1926. Były to najdłużej wydawane w mieście czasopisma satyryczne. Barylski swoje teksty humorystyczne, pisane z dużą kulturą literacką, ogłosił w dwóch tomach: Wesoła Muza. Satyry, obrazki sceniczne, wiersze ulotne oraz Z teki humorysty…, oba opublikowane przez wydawnictwo Franciszka Dionizego Wilkoszewskiego.

Barylski próbował swych sił także w twórczości komediowej. Z dostępnych źródeł wynika, że był autorem czterech komedii: "Miłość XX wieku" (komedia współczesna w 4 aktach, intryga osnuta na ogłoszeniach matrymonialnych), "Rewolucja w… Pikutkowie" (komedia współczesna polityczna w 3 aktach), "Fatalna wizyta" (sztuka detektywistyczna w 4 aktach) oraz "Na giełdzie zwyżka!" Według informacji zawartych w tomie "Wesoła muza", wszystkie teksty autor posiadał w maszynopisie, jak sam pisał, w niedalekiej przyszłości zamierzał je opublikować dla użytku scen teatralnych. Katalogi największych bibliotek w Polsce nie zarejestrowały żadnej z nich; jest wysoce prawdopodobne, że zamiarów swych Barylski nie zrealizował, a sztuki nie zostały w ogóle wydane drukiem. Szczęśliwie dwie z nich doczekały się w Częstochowie realizacji scenicznej. W 1928 roku Teatr Miejski „Rozmaitości” pokazał "Miłość XX wieku". Trzy lata później częstochowska scena już jako Teatr Miejski Kameralny wystawiła "Fatalną wizytę" w reżyserii Antoniego Piekarskiego. Z recenzji zamieszczonych w „Gońcu Częstochowskim” wynika, że sztuki Barylskiego cieszyły się dużym powodzeniem wśród miejscowej publiczności. Autor "Miłości XX wieku" jest jedynym związanym z środowiskiem częstochowskim komediopisarzem, którego sztuki dostały się na deski miejscowego teatru.

W Częstochowie po 1918 roku ukazywało się wiele tytułów prasowych związanych z obozami i partiami politycznymi, a także dzienniki o charakterze informacyjnym. Dobrej publicystyki kulturalnej na stronicach owych gazet było niewiele. Z tytułów rozpoczynających swój żywot w latach dwudziestych warto wspomnieć wydawanego najdłużej, ale nie bez problemów organizacyjnych, „Częstochowianina” – to prasowy organ PPS-u, wydawany w latach 1921-1923 i 1927-1938, który raczej marginalnie propagował również twórczość robotniczą.

W latach trzydziestych dwa konkurujące obozy polityczne, rządząca sanacja i szeroko rozumiany obóz narodowy, rozpoczęły wydawanie nowych periodyków. Środowisko piłsudczykowskie w 1931 roku rozpoczęło druk dziennika „Słowo Częstochowskie”, wydawanego do 1936 roku. Pierwszym redaktorem naczelnym był Kazimierz Purwin. Redakcji udało się zebrać grono interesujących współpracowników, do których należeli m.in.: Józef Mikołajtis, Bolesław Stala, Ignacy Schreiber, Stanisław Walman, i piszący recenzje teatralne Arnold Wilner.

W 1932 roku lokalni działacze narodowi zaczęli publikować w Częstochowie tygodnik „Gazeta Narodowa”. Wydawany był z niemałymi przeszkodami (interwencja cenzury i konfiskaty całych numerów, także kłopoty finansowe), udało mu się jednak przetrwać do 1939 roku. Redakcję pisma, rekrutującą się z młodych działaczy Stronnictwa Narodowego mocno interesowała kultura częstochowska, zwłaszcza teatr. Publicyści walczyli o ożywienie i podwyższenie poziomu wszelkich działań artystycznych w mieście, propagując jednocześnie model kultury narodowej i katolickiej bez elementu „obcego”. Prowadzili ostrą batalię publicystyczną przeciw mniejszościom narodowym, przede wszystkim przeciw Żydom (Żydzi stanowili 20% ludności miasta). Antysemicki dyskurs publicystyki „Gazety Narodowej” – zwłaszcza z dzisiejszej perspektywy – budzi przerażenie. Czołowym publicystą tygodnika, w początkowym okresie ukazywania się pisma był Stefan Niebudek (1919-1943) charakteryzujący się sprawnym piórem i wyrazistym stylem. Oprócz programowych artykułów Niebudek publikował także recenzje teatralne. Choć nie były one wolne od ideowych założeń obozu politycznego, który reprezentował, i tak stworzył interesujący zapis działań Teatru Miejskiego w Częstochowie. Po przeprowadzce do Warszawy Niebudek drukował także teksty publicystyczne w stołecznej prasie prawicowej („Prosto z Mostu”, „Warszawski Dziennik Narodowy”).

Posiadająca wieloletnią tradycję prasa katolicka w Częstochowie – „Dzwonek Częstochowski”, „Gazeta Niedzielna” i przede wszystkim „Niedziela” – także poświęcała nieco uwagi sprawom miejscowej kultury. W „Niedzieli” drukowano powieści w odcinkach i teksty poetyckie znanych polskich pisarzy. Z pewnością warta uwagi jest różnorodna tematycznie publicystyka bpa Teodora Kubiny, który w swoich wypowiedziach prasowych, oprócz kwestii religijnych i duchowych, poruszał wiele ważnych problemów społecznych związanych z funkcjonowaniem miasta. Uwagę i troskę biskupa Kubiny budziła przede wszystkim sytuacja materialna ludności robotniczej i bezrobotnej, którą zawsze wspierał i bronił. Dla wychowanego w duchu encykliki Rerum nowarum bpa Kubiny, jak podkreślał ks. Jan Związek – badacz jego działalności – prawo do pracy ze sprawiedliwą płacą stały się podstawą jego myśli społecznej, czego wyraz dawał niejednokrotnie także w publicystyce na łamach „Niedzieli”. Biskup Kubina założył również w Częstochowie szereg stowarzyszeń udzielających wsparcia najbiedniejszym mieszkańcom miasta (Konferencje św. Wincentego Paulo i Komitety Ratunkowe dla Bezrobotnych), był jedną z najciekawszych osobowości Częstochowy międzywojennej.

Grupy literackie

W latach trzydziestych w Częstochowie powstały pierwsze ugrupowania literackie, do których należeli również przedstawiciele różnych profesji artystycznych. Pod koniec 1935 roku w kawiarni Webera zawiązała się grupa literacko-artystyczna Drugi Tor. Kolejne zebrania odbywały się już w kawiarni Zygmunta Gospodarka (ulica Dąbrowskiego 5). Kawiarnia tętniła życiem artystycznym, pełniąc rolę „nieoficjalnej instytucji kulturalnej”; anonse w miejscowej prasie reklamowały jej działalność pod nazwą „kawiarnia literacka” lub „literacko-artystyczna”. W gronie założycieli i pomysłodawców Drugiego Toru znaleźli się Wacław Rousseau (1913-1999), Ludomir Kucharski (1907-1944), Zdzisław Kałędkiewicz, Tadeusz Kałędkiewicz oraz malarz Władysław Michniewski. Ponadto do grupy należeli: Kazimierz Jędrzejczyk, Zygmunt Józefowicz, Piotr Kraak, Witold Kubski, Adam Miller, Józef Mikołajtis, Anna Skarbek-Sokołowska, Stefania Szadkowska, Józef Tawicz, Stefan Śliwa. Z grupą związani byli również artyści plastycy: Władysław Rudlicki i Stanisław Barylski, a także ówczesny dyrektor sceny częstochowskiej Kazimierz Brodzikowski. Grupa miała charakter otwarty, a zebrania w kawiarni sprzyjały zacieśnianiu przede wszystkim więzi towarzyskich, choć ważnym elementem tej inicjatywy był również sprzeciw wobec marginalizowania literatury i kultury w mieście. Wspominając swoją działalność wśród częstochowskich literatów, Wacław Rousseau stwierdził, że celem Drugiego Toru było powołanie własnego pisma oraz stworzenie w mieście silnego ośrodka życia kulturalnego. Drugi Tor zgromadził osoby w różnym wieku (zatem trudno doszukiwać się więzi pokoleniowej istotnej w formowaniu się ugrupowań artystycznych) i o odmiennych poglądach politycznych. Byli to głównie dziennikarze i nauczyciele posiadający ambicje literackie, nieznajdujący dla siebie miejsca w dotychczasowej przestrzeni społecznej miasta. Pierwsza publikacja grupy to jednodniówka z 1936 roku Drugi Tor. Utwory literackie. Sponsorem i wydawcą był Franciszek Dionizy Wilkoszewski, nad przygotowaniem wydania czuwał zespół kierowany przez Ludomira Kucharskiego, dziennikarza „Gońca Częstochowskiego” (prowadził dział reportażu), uprawiającego także twórczość literacką. Do wypowiedzi zarysowujących program grupy można zaliczyć krótki tekst na ostatniej stronie pióra Józefa Mikołajtisa Tacy właśnie i wypowiedź Anny Skarbek-Sokołowskiej:

Jesteśmy związani sercem i duszą z życiem naszego grodu. Przyświeca nam z wieży Jasnogórskiej historyczna przeszłość naszej ojczyzny i kłębi się przed nami w dymach kominów fabrycznych i w huku maszyn potężna, tętniąca krwią rzeczywistość – lud roboczy, którego tęsknoty i bóle, nadzieje i radości wchłaniamy sercem, wezbranym miłością. Z tych dwóch źródeł czerpać będziemy soki naszej twórczości.

W jednodniówce wiersze opublikowali: Zdzisław Kałędkiewicz, Selim-Mirza Kaniewski (właśc. Cezary Remigiusz Kaniewski, który zmarł tuż przed wydaniem jednodniówki), Władysław Kośmiński, Ludomir Kucharski, Witold Kubski, Władysław Pluta, Stefania Szadkowska, Józef Tawicz, Wacław Rousseau. Ich twórczość była różnorodna tematycznie, reprezentowała także różnicowany poziom artystyczny. Utwory prozatorskie ogłaszali Anna Skarbek-Sokołowska i Ludomir Kucharski. Publicystykę reprezentował Kazimierz Jędrzejczyk, omawiający życie teatralne Częstochowy, Józef Mikołajtis, piszący o dziejach dworu w Złotym Potoku oraz Adam Miller, analizujący twórczość Stefana Żeromskiego.

Zgodnie z zapowiedzią redakcji jednodniówki przystąpiono do pracy nad wydawaniem własnego czasopisma, które otrzymało nazwę „Drugi Tor. Miesięcznik literacko-artystyczny, społeczny i naukowy” i zaczęło się ukazywać w czerwcu 1936 roku (drukarnia Bronisława Święcickiego, wydawcą był Bronisław Wacławski). Wydano zaledwie 6 numerów, z tego dwa miały podwójną numerację (2 i 3 oraz 5 i 6), a zatem ukazały się jedynie cztery odrębne woluminy. Redakcja borykała się z dużymi trudnościami finansowymi, które stały się zasadniczą przyczyną szybkiego zamknięcia „Drugiego Toru” (sytuacji nie ułatwił rozłam grupy i powstanie nowego, „konkurencyjnego” czasopisma). W pierwszym numerze w stopce redakcyjnej wymieniono jedynie nazwisko Wacława Rousseau jako redaktora odpowiedzialnego; w numerze 2. i 3. podano rozszerzony skład komitetu redakcyjnego: Stefania Szadkowska (przewodnicząca), Anna Skarbek-Sokołowska, Adam Miller, Stefan Śliwa i Wacław Rousseau (dalej także jako redaktor odpowiedzialny). Anna Skarbek-Sokołowska i Wacław Rousseau zachowali swoje funkcje, natomiast od numeru 4. redakcję tworzyli: Anna Skarbek-Sokołowska, Adam Miller i Kazimierz Brodzikowski. „Drugiemu Torowi” udało się utrzymać na rynku niecałe pół roku – ostatni numer ukazał się w listopadzie 1936 roku – tak długo też skupieni wokół niego twórcy funkcjonowali jako odrębna grupa literacka. Już po II wojnie światowej przylgnęła do „Drugiego Toru” etykietka pisma radykalnego. W oparciu o skromny materiał, jakim jest owe sześć numerów pisma, można jednak stwierdzić, że „Drugi Tor” nie był periodykiem społecznie czy politycznie skrajnym. Można na jego łamach odnaleźć wyraźne propiłsudczykowskie sympatie skupionych wokół pisma literatów. Środowisko inteligenckie spotykające się w kawiarni Gospodarka było jednak ideologicznie zróżnicowane. Teksty poetyckie publikowane na łamach „Drugiego Toru” nie realizowały żadnej poetyki czy formuły zbiorowej; grupa jej po prostu nie wypracowała.

Z twórców skupionych wokół „Drugiego Toru” najciekawszą indywidualnością był Wacław Rousseau (1913-1999) – pracownik Inspektoratu Saperów Wojska Polskiego. Z początkiem lat pięćdziesiątych XX wieku przeprowadził się do Radomia, gdzie pracował jako dziennikarz w miejscowej prasie, publikując również teksty poetyckie. W Częstochowie wydał – nakładem Spółdzielni Wydawniczej „Słowo” – niewielki tomik poetycki Maszyna; nie umieszczono na nim daty publikacji. Pod ostatnim wierszem w zbiorze widnieje rok 1938; wydawcą tomiku był „Głos Narodu”, powstały w 1945 roku. Rousseau intensywnie współpracował z nim po II wojnie, co jednoznacznie wskazuje, że tomik ten został opublikowany w okresie 1945-1948. Maszyna zawiera wiersze powstałe w międzywojniu, w większości ogłoszone wcześniej na łamach „Drugiego Toru”. Teksty są przepełnione pesymistycznymi wizjami, charakterystycznymi dla liryki poetów rozpoczynających karierę literacką z początkiem lat trzydziestych. Rousseau w swoim jedynym tomiku poetyckim nie umieścił wierszy patriotycznych (z motywami legionowymi), które wcześniej ogłaszał na łamach „Drugiego Toru”. Miało to go ochronić przed aresztowaniem; Rousseau w czasie wojny był żołnierzem ZWZ i AK .

W czerwcu 1936 roku, zanim zaczęło ukazywać się czasopismo „Drugi Tor”, w gronie literatów częstochowskich doszło do konfliktu pomiędzy Wacławem Rousseau a Ludomirem Kucharskim, który doprowadził do odejścia kilku aktywnych członków grupy. Powstała nowa grupa o nazwie Lit-Ars, spotykająca się w cukierni pana Słociny; nadal jednak identyfikowano się się z programem zarysowanym przez Annę Skarbek-Sokołowską. Ponadto członkowie Drugiego Toru, po zaprzestaniu wydawania własnego czasopisma w listopadzie 1936 roku, publikowali teksty w periodyku literackim wydawanym przez Lit-Ars, co potwierdza, że konflikt w grupie miał przede wszystkim charakter personalny i nie był umotywowany różnicami ideologicznymi. (Wacław Rousseau nie opublikował żadnego tekstu na łamach pisma założonego przez „rozłamowców”).

Grupa Lit-Ars powołała do życia własny periodyk „Czasopismo Literackie”. Pierwszy numer wyszedł w czerwcu 1936 roku, a w kwietniu 1938 roku ukazał się numer ostatni. Pismo było dwumiesięcznikiem (drukowane przez F. D. Wikoszewskiego) i ogółem opublikowano 13 numerów. Wydawcami byli Ludomir Kucharski i Józef Mikołajtis, funkcję redaktora prowadzącego pełnił L. Kucharski. W kolejnych numerach w składzie komitetu redakcyjnego zasiadali: Waleria Domaniewska, L. Kucharski, J. Mikołajtis, Bolesław Stala. W czasopiśmie tym ogłaszali teksty poetyckie: Wiktor Barylski, Kazimierz Browicz, Waleria Domaniewska, L. Kucharski (także prozę), Zofia Przedpełska, Maria Woźniakówna-Maryńska, Janusz Żebrowski. Wiersze przedstawiały różnorodną wartość artystyczną. Sięgano po różne formy wypowiedzi – od sentymentalnych wyznań miłosnych po dojrzałe wypowiedzi liryczne, wykorzystujące osiągnięcia poetyki awangardowej (teksty L. Kucharskiego). Publicystykę kulturalną tworzyli: Kazimierz Browicz (ciekawe teksty o kinie), Józef Mikołajtis (związki Zygmunta Krasińskiego z Częstochową oraz tradycje kulturalne ziemi częstochowskiej) oraz Tadeusz Wawrzynowicz (tematy związane z życiem muzycznym miasta). „Czasopismo Literackie” wydawano starannie, pojawiały się nawet kolorowe ilustracje. Redakcja starała się uatrakcyjnić formułę pisma i rozsyłała kolejne numery do znanych pisarzy z zaproszeniem do współpracy. Z oferty częstochowskich twórców jednorazowo skorzystali Zofia Kossak-Szczucka i Gustaw Morcinek. Pismo upadło głównie z przyczyn finansowych.

Środowisko Lit-Arsu organizowało także otwarte dla wszystkich wieczory literackie. Pierwszy odbył się 7 września 1936 roku w sali Teatru Kameralnego (za dyrekcji K. Brodzikowskiego), kolejny 9 listopada 1936 roku, kiedy to poważna tonacja patriotyczna przeplatała się z humorem; wiersze satyryczne czytała Eleonora Mikołajtis. Dużym sukcesem okazał się wieczór kabaretowy, który odbył się 10 października 1936 roku w cukierni Błaszczyńskiego (mieściła się ona na rogu Alei Maryi Panny i ulicy J. Piłsudskiego). W lutym 1938 roku grupa zorganizowała karnawał uliczny, odbywający się na placu Bolesława Pierackiego (obecnie plac Władysława Biegańskiego).

Z grona literatów związanych z grupą Lit-Ars na większą uwagę zasługuje Ludomir Kucharski. Od 1927 roku mieszkał on w Częstochowie. Poza pracą dziennikarską pisał powieści i nowele, w 1934 roku u Wilkoszewskiego opublikował tom nowel Gdybyś tylko zechciała, z przedmową Gustawa Morcinka. W tym samym roku na łamach „Gońca Częstochowskiego” ukazywała się w odcinkach jego powieść W odmętach nałogu, będąca przykładem pomysłowej powieści sensacyjnej. Najbardziej jednak interesujące artystycznie są jego wiersze zebrane w tomie Pomiany, opublikowanym w 1938 roku w Częstochowie. Józef Mikołajtis podaje i pokrótce omawia jeszcze jeden tom poetycki Kucharskiego Błękitny cień, wydany w Gdyni w 1937 roku, zawierający lubiane przez Kucharskiego motywy marynistyczne; jednak największe biblioteki w naszym kraju nie posiadają tego tomiku w swoich zbiorach. Dorobek Kucharskiego nie został jeszcze poddany analizie literaturoznawczej.

Z osób podejmujących próby literackie – a niezwiązanych ze środowiskiem „Drugiego Toru” czy „Czasopisma Literackiego” – warto przywołać postać Sławomira Folfasińskiego (1912-1988), który od roku 1923 związał się z miastem. W 1936 roku nakładem warszawskiej Księgarni F. Hoesicka wydał tomik poetycki Szepty płomienne, składający się z wierszy utrzymanych w klimacie skamandryckim. Był to jedyny tomik poetycki w literackim dorobku Folfasińskiego, który już po wojnie zajmie się przede wszystkim dziennikarstwem i jako publicysta stanie się ważnym komentatorem oraz dokumentalistą życia kulturalnego Częstochowy.

Z ziemi częstochowskiej na Parnas literacki

Niedaleko Częstochowy, w Kłobucku, 6 lutego 1902 roku urodził się Władysław Sebyła. Jego ojciec, Michał, był nauczycielem i kierownikiem szkoły. W 1910 roku rodzina przyszłego poety (ojciec i brat Stefan – matka Henryka z Radłowskich i jego dwie siostry zmarły) przeniosła się najpierw do Częstochowy, a potem do Będzina, gdzie ukończył on szkołę podstawową. Po maturze, którą uzyskał w Sosnowcu w 1921 roku, rozpoczął studia w Warszawie i ze stolicą związał swoje dalsze losy.

W Częstochowie urodził się 24 lipca 1904 roku Jerzy Liebert. Rodzina poety szybko opuściła miasto, osiadając – po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – na stałe w Warszawie, z którą związał poeta całe swoje życie. Już jako początkujący poeta odwiedził Częstochowę, przyjeżdżając do pracującego tu przez krótki czas ojca. Jerzy Liebert zmarł po długiej chorobie w Warszawie w 1931 roku.

W międzywojennej Częstochowie urodzili się pisarze, którzy rozpoczynali swą karierę literacką po roku 1945: Ludmiła Marjańska (1923-2005) Krystyna Kolińska (1923), Krzysztof Boruń (1923-2000), Władysław Terlecki (1933-1999), Henryk Bardijewski (1932), Halina Poświatowska (1935-1967). W Złotym Potoku urodził się Tadeusz Chabrowski (1934).

Bibliografia

1. Bajor A., Żmigrodzki Z., Tygodnik katolicki „Niedziela” 1926-1939, Częstochowa 2002.
2. Częstochowa i jej miejsce w kulturze Polskiej, Częstochowa 1990.
3. Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, red. Andrzej Czeczot, Stefan Krakowski, Bohdan Puczyński, Katowice 1964.
4. Łągiewka E., Czasopismo literackie "Drugi Tor" (1936), w: Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury IV. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, Częstochowa 1999.
5. Drobczuk-Zwolińska I., Częstochowskie ugrupowania literackie w latach 1918-1939, w: Biuletyn. Instytut Filozoficzno-Historyczny. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, 1999, nr 5, t. 21.
6. I. Gall – redutowiec, artysta teatru, red. Anna Wypych-Gawrońska, Elżbieta Wróbel, Joanna Warońska, Częstochowa 2014.
7. Irzykowski K., Z wycieczki akademickiej do Częstochowy, w: Pion nr 18, 1934, przedruk: tegoż, Pisma rozproszone, t. 3, 1932-1935, red. A. Lam, Kraków 2000.
8. Jaglarz J., Wystawa książki polskiej w 1934 roku, w: Almanach Częstochowy 1989.
9. Janikowski Z., Częstochowa między wojnami. Opowieść o życiu miasta, Łódź 2011.
10. Kłobuck. Dzieje miast i gminy (do roku 1939), red. Feliks Kiryk, Kraków 1998.
11. Literatura i kultura w Częstochowie. Częstochowa w literaturze i kulturze, red. Elżbieta Hurnikowa, Elżbieta Wróbel, Anna Wypych-Gawrońska, Częstochowa 2009.
12. Mielczarek A., Barylski J., „Acer” (1890-1946) – felietonista „Gońca Częstochowskiego”. Zarys biograficzny; praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Zbigniewa Żmigrodzkiego. Uniwersytet Śląski. Wydział Filologiczny. Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Katowice 1994; maszynopis złożony w Oddziale Informacji Regionalnej Biblioteki Publicznej im. Władysława Biegańskiego w Częstochowie, sygnatura: R-141.
13. Mielczarek T., Dziennikarze częstochowscy w latach Polski międzywojennej, w: Społeczeństwa Częstochowy w latach 1918-1939, red, R. Szwed, W. Palus, Częstochowa 1997.
14. Mielczarek T., Od „Monitora” do „Gońca Reklamowego”. Dzieje prasy częstochowskiej (1769-1994), Kielce 1996.
15. Mikołajtis J., Historia literatury ziemi częstochowskiej, Częstochowa 1982.
16. Nabiałek K., Żmigrodzki Z., Czasopisma wydawane w Częstochowie. Materiały do bibliografii, Częstochowa 1991.
17. Piekarski W., Stańczyk Z., Słownik biobibliograficzny twórców literatury związanych z ziemią częstochowska (wraz z okolicami), Częstochowa 2006.
18. Powiat Częstochowski. Szkice monograficzne, red. Mieczysław Stańczyk, Częstochowa 1974.
19. Sętowski J., Twórcy i prezesi Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej w Częstochowie (do roku 1939), w: Ziemia Częstochowska, 2012, t. 38.
20. Słownik biograficzny ziemi częstochowskiej, red. Andrzej J. Zakrzewski, Częstochowa 1998, t. 1.
21. Sobalski F., Powiat częstochowski II Rzeczypospolitej (1918-1939), w: Ziemia Częstochowska, Częstochowa 1999, t. 26.
22. Społeczeństwo Częstochowy w latach 1918-1939, red. Ryszard Szwed, Waldemar Palus, Częstochowa 1997.
23. Tyras W., Życie kulturalne w Częstochowie w latach 1919-1939, w: Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego, t. 3, Częstochowa 2006.
24. Wystawa książki polskiej oraz regionalizmu Częstochowy i okolic, 8–22 kwietnia 1934 r., Częstochowa 1934.
25. Życie teatralne w Częstochowie 1870. 1945. 1970, praca zbiorowa red. Bolesław Lubosz, Częstochowa 1970.
26. Żydzi częstochowianie: współistnienie – Holocaust – pamięć, red. Jerzy Mizgalski, Częstochowa 2004.

Czasopisma

1. Czasopismo Literackie lata: 1936-1938.
2. Drugi Tor 1936, nr 1-6.
3. Wskazane w przypisach numery Gońca Częstochowskiego.