Zagłębie Dąbrowskie

(ang. Dąbrowa Basin,niem. Dombrowaer Kohlenbecken)

Autor: dr hab. Robert Krzysztofik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Region geograficzno-historyczny i kulturowy, który ukształtował się w XIX w. Zagłębie Dąbrowskie zlokalizowane jest współcześnie w środkowo-wschodniej części województwa śląskiego. W szerszym ujęciu geograficzno-historycznym Zagłębie Dąbrowskie stanowi w zdecydowanej części fragment historycznej Małopolski i częściowo zintegrowanego z Małopolską – dawnego Księstwa siewierskiego. W znaczeniu nieco węższym Zagłębie Dąbrowskie stanowi silnie zurbanizowany i uprzemysłowiony fragment dawnego Królestwa Polskiego wchodzącego wówczas w skład zaboru rosyjskiego.

Położenie i zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego

Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego w przestrzeni geograficznej jest niejednolity w różnych ujęciach i delimitacjach. Dysonans interpretacyjny granic regionu wynika z kilku faktów:

• przyjmowania różnych podziałów – politycznych, administracyjnych i funkcjonalnych jako podstaw delimitacji regionu,
• zmian administracyjnych w zakresie włączania i wyłączania niektórych gmin lub ich części w obręb innych jednostek, które nigdy nie były utożsamiane z Zagłębiem Dąbrowskim,
• relatywizacją granic kulturowych i społecznych w II połowie XX i w XXI wieku.

Po pierwsze należy rozróżnić zasięg wg tradycji i podziałów historycznych (przebiegu granicy dawnego Królestwa Polskiego) oraz zasięg wynikający ze współczesnych podziałów administracyjnych. W tym pierwszym ujęciu zachodnia i południowa granice regionu wyznaczone są przebiegiem linii granicznej państw zaborczych z II połowy XIX w. i opierają się na rzekach: Czarnej Przemszy, Białej Przemszy i Brynicy.

W drugim ujęciu – terytorium Zagłębia Dąbrowskiego obejmuje jednostki administracyjne na poziomie gmin w ich współczesnych granicach. W wielu miejscach, z uwagi na XX-wieczne zmiany administracyjne, przebieg granicy XIX-wiecznej został zatarty (m.in. dzielnica Jęzor i rejon Osiedla Piastów w Sosnowcu czy prawobrzeżna część Czeladzi). Szczegółowo kwestie te prezentuje ryc. 1.

Ryc. 1 Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego. Oznaczenia: 1 – granica województwa śląskiego w 2015 r.; 2 – granice gmin; 3 – historyczna granica małopolsko-śląska; 4 – granica Zagłębia Dąbrowskiego w najszerszej interpretacji; 5 –granica Zagłębia Dąbrowskiego w interpretacji rozszerzonej; 6 – granica Zagłębia Dąbrowskiego w interpretacji wąskiej; 7 – granica Zagłębia Dąbrowskiego w interpretacji najwęższej. Źródło: Opracowanie własne, dr hab. Robert Krzysztofik.

O ile południowa i zachodnia granice Zagłębia Dąbrowskiego mają relatywnie wyraźny przebieg, o tyle istotnych problemów dostarcza delimitacja wschodnich i północnych rubieży regionu. W tym miejscu mamy do czynienia z tzw. ujęciami węższymi i szerszymi terytorium Zagłębia Dąbrowskiego. Ich istotę komplikuje także fakt, że część z nich ma tło historyczno-administracyjne; inne zaś funkcjonalistyczne (Zagłębie jako region górniczy, Zagłębie jako region górniczo-przemysłowy, Zagłębie jako region górniczo-przemysłowy wraz ze strefą oddziaływań, Zagłębie jako region napływu migracyjnego).

W ujęciu najwęższym Zagłębie Dąbrowskie obejmuje dawny rdzeń miejski i górniczy, który stanowił obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Os. Piastów, Koloni Cieśle i Wągródka), Dąbrowa Górnicza (bez Błędowa, Łęki, Łośnia, Okradzionowa, Trzebiesławic, Tucznawy i Ujejsca) Będzin, Czeladź (bez części prawobrzeżnej) i Wojkowice. Ponadto skrawki historycznego Zagłębia zlokalizowane są w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).

W ujęciu węższym Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Os. Piastów), Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice i Mierzęcice. W niektórych ujęciach (Przewodnik…, 1939) bez Sławkowa i Mierzęcic, za to z niewielkimi skrawkami obszaru zlokalizowanego współcześnie w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).

W ujęciu szerokim Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez lub z Jęzorem), Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź (bez lub z częścią prawobrzeżną), Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz.

W ujęciu bardzo szerokim Zagłębie Dąbrowskie integruje natomiast gminy: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz, Łazy, Poręba, Zawiercie, Włodowice, Myszków, Ogrodzieniec, Kroczyce, Niegowa, Pilica, Żarnowiec, Wolbrom, Klucze, Olkusz, Bukowno, Sułoszowa, Gołaczewy, Jerzmanowice-Przeginia, Trzyciąż, Skała.

Zasięg i terytorium Zagłębia Dąbrowskiego ewoluowały od połowy XIX w. Generalnie nawiązywały one do istniejących granic politycznych i administracyjnych. Po zniesieniu granicy politycznej na Czarnej Przemszy i Brynicy, kluczową rolę zyskiwały zmiany administracyjne.

Całkowicie niepoprawne jest natomiast utożsamianie z Zagłębiem Dąbrowskim obszaru miasta Jaworzna w jego współczesnych granicach. W XXI w. może do tego skłaniać fakt, iż Jaworzno stanowiąc fragment historycznej Małopolski, pozostaje jednostką wyizolowaną z geograficzno-historycznego punktu widzenia. Historycznie nie stanowi zarówno części Zagłębia Dąbrowskiego, jak i Górnego Śląska. Ponieważ jest to obszar historycznej Małopolski – podobnie jak Zagłębie Dąbrowskie – w naturalny sposób miasto to jest identyfikowane z Zagłębiem.

Autor niniejszego opracowania proponuje pod pojęciem Zagłębia Dąbrowskiego traktować terytorium obejmujące swym zasięgiem obszar gmin: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz. W ujęciu jednostek powiatowych są to zatem miasta na prawach powiatu – Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza oraz powiat będziński.

W związku z różnie wskazywanym zasięgiem geograficznym, odmienny jest także obszar regionu. W ujęciu najwęższym wynosi on ok. 200 km², w ujęciu najszerszym ok. 2490 km².

Z fizyczno-geograficznego punktu widzenia Zagłębie Dąbrowskie zlokalizowane jest w obrębie Wyżyny Śląskiej. Jego większa część obejmuje Próg Środkowotriasowy, określany także Garbem Tarnogórskim. Jego charakterystyczną cechą jest urozmaicony krajobraz płaskowyży i garbów wyżynnych, poprzecinanych dolinami rzek. Największe rzeki w obrębie Zagłębia Dąbrowskiego to: Brynica, Czarna Przemsza i Biała Przemsza oraz ich dopływy – Bobrek, Pogoria, Jaworznik, Wielonak, Potok Psarski, Strumień Błędowski i inne. W północnej i południowo-zachodniej części Zagłębia Dąbrowskiego zlokalizowane są znaczące obniżenia (Kotlina Dąbrowska i Kotlina Biskupiego Boru), które tworzą nadrzędną jednostkę Kotlinę Przemszy). W części południowo-zachodniej zaznacza się natomiast Kotlina Mysłowicka. Najniżej położone miejsce w obrębie Zagłębia Dąbrowskiego stanowi rejon połączenia się Białej Przemszy i Czarnej Przemszy w Sosnowcu (242 m n.p.m.). Najwyżej zaś, wzniesienia w rejonie wsi Twardowice i Zawada (393 m n.p.m.) i Góra św. Doroty tzw. Dorotka (373 m n.p.m.).

Termin Zagłębie Dąbrowskie

Sformułowanie Zagłębie Dąbrowskie składa się z dwóch nazw o różnym kontekście znaczeniowym. Po pierwsze jest nim funkcjonalny termin - Zagłębie (zagłębie), jako określenie nawiązujące do lokalizacji wgłębnej zasobów węgla kamiennego eksploatowanego na tym obszarze od II połowy XVIII w., a na szerszą skalę od I połowy XIX w. Zalegające w regionie złoża węgla kamiennego, zlokalizowane w charakterystycznych wgłębnych nieckach (zagłębieniach) stanowiły pretekst do przeniesienia używanej wobec nich nazwy na cały obszar, na którym występowały. Za autora tej nazwy przyjmuje się powszechnie Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego (1798-1867), naczelnego zawiadowcę kopalń rządowych Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim.

Drugi człon nazwy – „Dąbrowskie” - również przypisać należy J. Cieszkowskiemu. Istotą tego określenia był fakt lokalizacji od I połowy XIX w. w Dąbrowie (Górniczej) centrum zarządzania górnictwem i szkolnictwa górniczego w rejonie dzisiejszego Zagłębia. Termin Zagłębie Dąbrowskie zaczął być stosowany od około 1850 roku.

Ludność i miasta

W 2014 roku w Zagłębiu Dąbrowskim zamieszkiwało 489 tys. osób, z czego około 2/5 przypadło na miasto Sosnowiec (tab. 2). Liczba mieszkańców regionu od ponad 20 lat systematycznie maleje. Największy ubytek ludności odnotowywany jest w dużych miastach, szczególnie w Sosnowcu. W 2014 roku wynosiła ona 209 tys. mieszkańców, podczas gdy w 1990 roku, było ich ponad 250 tys. W 2015 roku liczba ludności Sosnowca spadła poniżej 200 tys.. Korzystniejsza sytuacja ma miejsce w większości gmin wiejskich Zagłębia Dąbrowskiego, gdzie w efekcie procesu suburbanizacji liczba mieszkańców relatywnie wzrasta. Dotyczy to szczególnie gmin Psary i Ożarowice. Wśród innych cech demograficznych regionu należy wskazać znaczący wskaźnik migracji, w tym migracji zagranicznych, starzenie się ludności, niską dzietność oraz stale zmieniające się proporcje osób w wieku przedprodukcyjnym do osób w wieku poprodukcyjnym.

Cechą specyficzną Zagłębia Dąbrowskiego jest znaczący udział ludności napływowej względem ludności rodzimej. W największych miastach przekracza on 30-40%. Ludność napływowa zamieszkuje w zdecydowanej części w osiedlach wielkopłytowych wybudowanych w latach 70.-80. XX wieku.

Pod względem językowym i kulturowym ludność Zagłębia Dąbrowskiego należy do grupy małopolskiej. Ludność napływowa z innych rejonów Polski w większości przyjęła atrybuty gwary miejscowej. Niemal niezauważalne są natomiast wpływy dialektu śląskiego. Kwestia ta stanowi zresztą jeden z elementów kulturowej rozdzielności Zagłębia Dąbrowskiego i Górnego Śląska.

Cechą charakterystyczną społeczności Zagłębia jest relatywnie niski udział ludności wyznania katolickiego czynnie uczestniczącej w życiu religijnym. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim dużych miast. Odróżnia to region od sąsiedniego Górnego Śląska, czy okolic Krakowa. Tradycyjnym dziedzictwem kultury politycznej jest też fakt uzyskiwania lepszych wyników w wyborach parlamentarnych, samorządowych, czy prezydenckich przez kandydatów reprezentujących ugrupowania centro-lewicowe. Niemniej tradycja tzw. „Czerwonego Zagłębia” nie ma współcześnie odzwierciedlenia w faktach. Wymienione powyżej cechy społeczne mieszkańców Zagłębia mają swą genezę przede wszystkim w imigracyjnym charakterze regionu oraz jego „proletaryzacji”. Masowemu napływowi migrantów, znajdujących zatrudnienie w miejscowym przemyśle, towarzyszyło zrywanie więzów społecznych oraz większa otwartość na nowe, szeroko pojęte wzorce kulturowe.

Miasta na obszarze dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego zaczęły powstawać już w XIII w. (Siewierz, Sławków). Z okresu feudalnego pochodzą także Będzin i Czeladź. Nie zachowały swojej odrębności natomiast Modrzejów i Niwka. Najwięcej, bo aż 11 miast regionu powstało w XX wieku. Część z nich, po niedługim okresie posiadania praw miejskich, została zintegrowana w sąsiednimi większymi miastami – Sosnowcem, Dąbrową Górniczą i Będzinem (tab. 1). Aktualnie w rozważanych granicach Zagłębia Dąbrowskiego znajduje się 6 miast, w tym dwa miasta na prawach powiatu – Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza oraz jedno miasto siedziba powiatu – Będzin. Miasta Zagłębia Dąbrowskiego tworzą integralną – wschodnią część formy osadniczej konurbacji katowickiej. Przy czym w strefie rdzeniowej zlokalizowane są Będzin, Czeladź, Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec, w strefie peryferyjnej – Siewierz, Sławków i Wojkowice. Charakterystyczną cechą regionu jest przewaga liczby gmin miejskich nad formalnie wiejskimi.

Tab. 1. Powierzchnia i ludność gmin wchodzących w skład Zagłębia Dąbrowskiego w 2014 r.; Pogrubieniem zaznaczone gminy miejskie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, dr hab. Robert Krzysztofik.

Tab. 2. Geneza i status miast Zagłębia Dąbrowskiego w 2015 r. Kursywą zaznaczono dawne miasta, które w 2015 r. stanowiły części innych miast. Źródło; opracowanie własne, dr hab. Robert Krzysztofik.

Gospodarka

Zagłębie Dąbrowskie jako region powstało w wyniku nałożenia się na siebie czynników ekonomicznych i politycznych. Te pierwsze miały bezwzględnie priorytet nad tymi drugimi. Zagłębie stanowi przede wszystkim region, a w zasadzie subregion o genezie ekonomicznej. W dość jednorodnym krajobrazie gospodarczym XIX-wiecznej Małopolski, o przeważających funkcjach rolniczo-usługowo-przemysłowych, ukształtował się region o zdecydowanej przewadze funkcji górniczych, produkcyjnych i usługowych. Analogicznie było zresztą po górnośląskiej stronie ówczesnej granicy politycznej. Rosnąca rola przemysłu i górnictwa w Zagłębiu Dąbrowskim spowodowała, że stało się ono eksponowaną strefą silnego rozwoju ekonomicznego opartego na funkcjach nierolniczych. Już w XIX w. ukształtowała się w tym regionie charakterystyczna zlewnia migracyjna, oddziałująca przede wszystkim na obszar zachodniej Małopolski. Po II wojnie światowej strefa ta znacząco rozszerzyła się także na inne województwa Polski, głównie jednak te zlokalizowane w pasie wschodnim.

Do połowy XIX w. region miał charakter rolniczy i rolniczo-leśny, a w miastach usługowo-handlowy. W wielu miejscowościach prowadzona była także eksploatacja oraz przetwórstwo kruszców (głównie, cynk, ołów, srebro) i surowców skalnych.

Bezpośrednim i najważniejszym elementem regionotwórczym była jednak eksploatacja węgla kamiennego. Pierwsze kopalnie powstawać zaczęły na przełomie XVIII/XIX w. (m.in. Strzyżowice). Jednak dopiero odkrycie i rozpoczęcie eksploatacji bogatych złóż węgla w rejonie Dąbrowy Górniczej i Sosnowca, zdynamizowały rozwój tego sektora. Na początku XX wieku kopalnie węgla kamiennego funkcjonowały w granicach wszystkich dzisiejszych miast, poza Sławkowem i Siewierzem. Rozwój górnictwa w istotny sposób sprzęgnięty był z rozwojem hutnictwa oraz innych gałęzi przemysłu. Po II wojnie światowej sektor górnictwa węglowego oraz hutnictwa i przemysłów maszynowego i metalowego stały się podstawą rozwoju ekonomicznego Zagłębia. Wśród branż kluczowych pojawiły się, lub zostały znacząco rozbudowane, między innymi: energetyka (Będzin), przemysł włókienniczo-odzieżowy (Sosnowiec), koksownictwo (Dąbrowa Górnicza), przemysł elektrotechniczny (Sosnowiec), przemysły obuwniczy i spożywczy (Będzin) oraz mineralny (Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec).

Tab. 3. Główne branże przemysłu w miastach Zagłębia Dąbrowskiego w latach 1985 i 2015. Źródło: opracowanie własne, dr hab. Robert Krzysztofik.

Po 1989 roku gospodarka Zagłębia Dąbrowskiego przeszła głęboką restrukturyzację, a w znacznym stopniu likwidację. Jej symbolicznym i najbardziej aktualnym akcentem było zaprzestanie (I połowa 2015 r.) eksploatacji węgla kamiennego w KWK „Kazimierz-Juliusz” w Sosnowcu – ostatniej kopalni węglowej Zagłębia Dąbrowskiego. Łącznie zlikwidowano 4 kopalnie w Sosnowcu, 1 w Dąbrowie Górniczej, 1 w Będzinie (Grodźcu), 1 w Czeladzi i 1 w Wojkowicach.

Znacząco zrestrukturyzowano hutnictwo żelaza. We wszystkich zakładach zatrudnienie spadło, w porównaniu z 1985 rokiem o ponad 100%. Huta metali nieżelaznych w Będzinie jest w stanie likwidacji (2015 r.). Zamknięte zostały 4 wielkie zakłady z branży przemysłu włókienniczo-odzieżowego w Sosnowcu. Tradycje krawieckie na bazie jednego z nich kontynuuje firma Sakho. Zamknięte zostały zakłady przemysłu obuwniczego w Będzinie. Tam też zlikwidowano zakłady przemysłu cukierniczego. Likwidacji lub restrukturyzacji uległo wiele zakładów przemysłu metalowego i elektrotechnicznego – głównie w Sosnowcu.

Podczas przemian gospodarczych ujawniły się także czynniki prorozwojowe. Kluczowym stymulatorem polityki ekonomicznej regionu w zakresie nowych inwestycji jest Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (Podstrefa Sosnowiecko-Dąbrowska). W Zagłębiu Dąbrowskim Strefa posiada 7 obszarów inwestycyjnych – 5 w Sosnowcu, 2 w Dąbrowie Górniczej i 1 w Siewierzu. Największy potencjał w nowo-wybudowanych zakładach przemysłowych Podstrefy Sosnowiecko-Dąbrowskiej posiadają branże: elektrotechniczna (szczególnie ta pracująca na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego), metalowa i maszynowa oraz chemiczna. Najważniejsi inwestorzy przemysłowi w regionie Zagłębia Dąbrowskiego to obecnie: Arcelor Mittal (2 zakłady), Magneti Marelli (2 zakłady), Bitron, Brembo, Caterpillar, CEBI, Elecrolux, Ferroli, Ficomirrors, Final, Foster Wheeler, Gimplast, Heraeus Electro Nite, Hobas System, Hoermann, Johnson Electric, Kreisel, Milmet-Vitkovice, Nadwozia Partner, Plastic Components Fuel Systems, Polskapresse, Process Electronic, Saint Gobain, Tauron Wytwarzanie, Watt, Zakłady Mięsne Silesia.

Transport i logistyka

Zagłębie Dąbrowskie jest ważnym ośrodkiem, a w zasadzie regionem koncentrującym układy komunikacji drogowej i kolejowej, a także lotniczej. Po 2000 roku rośnie także jego rola w stale rozbudowywanej branży logistycznej.

W granicach Zagłębia Dąbrowskiego zlokalizowane są między innymi:

1. Międzynarodowy Port Lotniczy „Katowice” w Pyrzowicach (w całości);
2. Autostrada A1 – fragment na terenie gminy Ożarowice;
3. Droga ekspresowa S1 na odcinku Sosnowiec (Węzeł Jęzor) – Dąbrowa Górnicza i Wojkowice Kościelne – Pyrzowice (Węzeł Pyrzowice);
4. DK1 na odcinku Dąbrowa Górnicza – Wojkowice Kościelne – Siewierz i dalej w kierunku Częstochowy;
5. DK 86, na odcinku Sosnowiec – Wojkowice Kościelne;
6. DK 94 na odcinku czeladź – Będzin – Sosnowiec – Dąbrowa Górnicza – Sławków;
7. DK 78 na odcinku od miejscowości m przez Siewierz w kierunku Zawiercia;
8. DK 79 na odcinku Sosnowiec-Modrzejów – Sosnowiec-Węzeł Jęzor;
9. Linia kolejowa E-65 – fragment od granic Dąbrowy Górniczej z Łazami do granicy Sosnowca z Katowicami;
10. Linia kolejowa C-E-65/2 – fragment na odcinku od granicy Dąbrowy Górniczej z Łazami do granicy Sosnowca z Jaworznem;
11. Linia kolejowa E-30 – fragment w rejonie stacji Jęzor w Sosnowcu;
12. Linia Kolejowa Szerokotorowa – LHS (dawniej Linia Hutniczo-Siarkowa) – fragment w granicach Sławkowa;
13. Dworzec kolejowy: Sosnowiec Główny, na którym zatrzymują się niemal wszystkie pociągi w ruchu pasażerskim włączając w to ICP („Pendolino”);
14. Euroterminal „Sławków”;
15. Centrum logistyczne Prologis Park II w Będzinie;
16. Centrum Logistyczne Alliance Silesia Logistics Centre w Czeladzi;
17. Centrum Logistyczne Logicor w Czeladzi;
18. Centrum Logistyczne Eurocash w Czeladzi;
19. Centrum Logistyczne „Panattoni” w Czeladzi i Sosnowcu;
20. Centrum Logistyczne Prologis w Dąbrowie Górniczej;
21. Centrum Logistyczne Raben w Sosnowcu;
22. Centrum Logistyczne Jeromino Martins w Sosnowcu;
23. Silesian Logistics Centre w Sosnowcu;
24. Centrum Logistyczne Hines w Sosnowcu;
25. Centrum Logistyczne Inter Cars w Sosnowcu;
26. Centrum Logistyczne 7R Logistic w Sosnowcu;
27. Salzgitter Mannesmann w Sosnowcu.

Dziedzictwo kultury materialnej Zagłębią Dąbrowskiego

Zagłębie Dąbrowskie w ścisłym tego słowa znaczeniu jest regionem historyczno-kulturowym o relatywnie krótkich dziejach, obejmujących ostatnie trzy stulecia. Sięgając jednak głębiej w przeszłość (Księstwo siewierskie) stwierdzić należy, że dziedzictwo kulturowe regionu ma relatywnie duży potencjał i w okresach wcześniejszych. Wynika to z bogatej przeszłości epoki „przedzagłębiowskiej”, z czasów kiedy region stanowił fragment małopolskiego województwa krakowskiego. W kulturze materialnej regionu zdecydowanie dominują obiekty sakralne. Ważne znaczenie mają także obiekty warowne i obiekty dziedzictwa przemysłowego.

• Wybrane obiekty nie-sakralne i rozplanowania urbanistyczne w układzie przestrzennym:

• Będzin

1. Wzgórze Zamkowe z zamkiem średniowiecznym z XIV w. i pozostałościami po grodzie z IX-XIV w. oraz zabytkowym cmentarzem żydowskim z początku XIX w. i podziemiami z poł. XX w.;
2. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta z poł. XIV w. wraz z zachowanymi pozostałościami murów miejskich i częściowo zdewastowanym układem dawnego rynku;
3. Układ pałacowo-parkowy Mieroszewskich w dzielnicy Gzichów z początku XVIII w.;
4. Układ pałacowo-parkowy Ciechanowskich w Grodźcu z XIX w.;
5. Zabytkowy układ osiedla patronackiego Koszelew z II poł. XIX w.;

• Czeladź

1. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta średniowiecznego z XIV w.(być może z II poł. XIII w.) wraz z zabytkowym budynkiem przy ul. Rynkowej z poł. XVI w.;
2. Zabytkowy układ urbanistyczny osiedla patronackiego w dzielnicy Piaski z początku XX wieku;
3. Zabytkowe obiekty dawnej kopalni Saturn, w tym zachowane obiekty eksploatacyjne, Pałac Saturna i Pałac „pod Filarami” z końca XIX i XX w.;

• Dąbrowa Górnicza

1. Budynek Zarządu Okręgu Zachodniego z poł. XIX w.;
2. Kopalnia ćwiczebna z XX w.;
3. Znacząco zdewastowane układy urbanistyczno-architektoniczne osiedli patronackich Kopalni Reden (Reden) i Huty Bankowej (Śródmieście) z XIX i początku XX w.;
4. Socrealistyczny budynek Pałacu Kultury Zagłębia z poł. XX w.;

• Dobieszowice

1. Dwór z XVI w. ;

• Siewierz

1. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta średniowiecznego z XIII w., wraz z dobrze zachowanymi pierzejami rynkowymi i siecią uliczek oraz znajdująca się przy nich zabytkowa zabudowa z XVIII-początku XX w.;
2. Zamek biskupi, obecnie w częściowej ruinie z XIV w.;

• Sławków

1. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta średniowiecznego z XIII w., wraz z dobrze zachowanymi pierzejami rynkowymi i siecią uliczek oraz znajdująca się przy nich zabytkowa zabudowa z XVII-początku XX w.;
2. Zabytkowa drewniana austeria (karczma) z XVIII w.;
3. Ruiny zamku biskupów krakowskich z XIV w.;

• Sosnowiec

1. Zabytkowy T-kształtny układ urbanistyczny miasta kolejowego wraz z budynkami nadgranicznego dworca kolejowego z poł. XIX-początku XX w.;
2. Zabytkowy układ urbanistyczno-architektoniczny wraz z budynkiem dworca granicznego dawnej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Granicy (dziś. Maczki);
3. Zamek rycerski w dzielnicy Sielec z XIV/XVII w.;
4. Zabytkowe układy pałacowo-parkowe przemysłowców i właścicieli ziemskich: Dietlów, Schoenów, Mieroszewskich z początku XIX-początku XX w.;
5. Zabytkowe osiedla patronackie wraz dziedzictwem urbanistyczno-architektonicznym w dzielnicach: Ostrowy Górnicze, Dańdówka, Sielec, Dębowa Góra, Klimontów; Kazimierz Górniczy, Milowice, Pogoń, Porąbka;
6. „Trójkąt Trzech Cesarzy” w dzielnicy Niwka z XIX-początku XX w.;
7. Pamiątkowe tablice i pomniki wybitnych osób kultury światowego formatu – Jana Kiepury, Władysława Szpilmana i Poli Negri, a związanych z miastem;
8. Zdewastowane układy urbanistyczne dawnych miasteczek - Modrzejowa i Niwki z XVIII w. wraz z zachowanym cmentarzem żydowskim w Modrzejowie (XVIII w.).

• Wybrane obiekty sakralne w układzie chronologicznym:

1. Kościół pw. Św. Jana Chrzciciela w Siewierzu z XI w.
2. Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i Św. Mikołaja w Sławkowie z XIII-XIX w.
3. Kościół pw. Św. Macieja Apostoła w Sławkowie z XIII-XIX w.
4. Kościół pw. Św. Trójcy w Będzinie z XIV w.
5. Kościół pw. Św. Marcina i Doroty w Wojkowicach Kościelnych z XIV w.
6. Kościół pw. Św. Jakuba Apostoła w Sączowie z XV w.
7. Kościół pw. Św. Mikołaja w Targoszycach z XV-XIX w.
8. Kościół pw. Św. Tomasza w Będzinie z XVI w.
9. Kościół pw. Św. Wawrzyńca w Bobrownikach (drewniany) z XVI-XX w.
10. Kościół pw. Sw. Walentego i Barbary w Siewierzu z początku XVII w.
11. Kościół pw. Św. Doroty w Będzinie-Grodźcu z XVII w.
12. Kościół pw. Narodzenia NMP i św. Antoniego z XVII w.
13. Kościół pw. Św. Katarzyny w Będzinie Grodźcu z poł. XVIII w.
14. Kościół pw. Św. Joachima w Sosnowcu-Zagórzu z XVIII i XIX w.
15. Kościół pw. Św. Jakuba w Siewierzu z początku XIX w.
16. Kościół Ewangelicki w Sosnowcu z końca XIX w.
17. Kościół pw. Wszystkich Świętych w Siemonii z końca XIX w.
18. Dom Modlitwy Mizrachi w Będzinie z końca XIX w.
19. Cerkiew pw. Św. Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii w Sosnowcu z końca XIX w.
20. Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP w Sosnowcu z przeł. XIX/XX w.
21. Bazylika NMP Anielskiej w Dąbrowie Górniczej z przeł. XIX/XX w.
22. Kościół pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Czeladzi z początku XX w.
23. Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Dąbrowie Górniczej-Strzemieszycach z początku XX w.
24. Kościół pw. NMP – Sanktuarium Polskiej Golgoty Wschodu w Będzinie Syberce z końca XX w.

• Wybrane obiekty i instytucje kultury eksponujące i archiwizujące dziedzictwo duchowe oraz materialne regionu

1. Muzeum Zagłębia w Będzinie – Oddział zlokalizowany w zamku będzińskim;
2. Muzeum Zagłębia w Będzinie – Oddział zlokalizowany w Pałacu Mieroszewskich (Gzichów);
3. Teatr Dzieci Zagłębia im. J. Dormana w Będzinie
4. Muzeum „Saturn” w Czeladzi;
5. Galeria „Elektrownia” w Czeladzi;
6. Muzeum Miejskie „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej wraz kopalnią ćwiczebną i Parkiem Militarno-Historycznym „Reduta” (Stara Dąbrowa);
7. Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej;
8. Izba Tradycji i Kultury Dawnej w Siewierzu;
9. Zamek w Siewierzu – ekspozycja;
10. Muzeum Regionalne (Dział Kultury Dawnej) w Sławkowie;
11. Muzeum w Sosnowcu (Pogoń);
12. Sosnowieckie Centrum Sztuki „Zamek Sielecki”;
13. Teatr Zagłębia w Sosnowcu;
14. Miejski Klub im. Jana Kiepury – Energetyczne Centrum Kultury;
15. Stowarzyszenie Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego – Biblioteka Miejska w Sosnowcu
16. Izba Pamięci Trójkąta Trzech Cesarzy w Sosnowcu (Niwka);
17. Muzeum Geologiczne przy WNoZ Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu (Pogoń).

Bibliografia

1. Czekalski S., Zagłębie Dąbrowskie zawsze po drodze, wyd. Oddział PTTK w Sosnowcu, Sosnowiec 2012.
2. Kantor-Mirski M.,Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy, wyd. Towarzystwo Naukowe Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 1931.
3. Krzysztofik R., Prawo miejskie jako wyznacznik faz i procesów urbanizacji historycznej w byłym województwie katowickim, "Geographia Studia et Dissertationes" 2000, t. 23, s. 159-173.
4. Przemsza-Zieliński J., Historia Zagłębia Dąbrowskiego, wyd. „Sowa-Press”, Sosnowiec 1992-1994.
5. Tkocz M., Zmiany gospodarcze Zagłębia Dąbrowskiego w okresie funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej, w: 10 lat Zagłębia Dąbrowskiego w Unii Europejskiej, red. M. Barański, wyd. Zagłębiowska Oficyna Wydawnicza, Sosnowiec 2014,

Źródła on-line

ŚBC

1. Kategoria Zagłębie Dąbrowskie