Wyżyna Małopolska

Autor: dr hab. Renata Dulias

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Wyżyna Małopolska (342) w podziale fizycznogeograficznym jest podprowincją Wyżyny PolskieWyżyn Polskich (34). Odznacza się charakterystyczną budową geologiczną – w jej centralnej części znajduje się masyw paleozoiczny, zaś na obrzeżach otoczka mezozoiczna. W obręb północno-wschodniej części województwa śląskiego wchodzi zachodnia część Wyżyny Małopolskiej. Jest ona tu reprezentowana przez dwa makroregiony – Wyżynę Przedborską (342.1) i Nieckę Nidziańską (342.2).

Wyżyna Przedborska

Wyżyna Przedborska pod względem geologicznym stanowi przedłużenie Niecki Nidziańskiej, starsze podłoże jest tu zbudowane ze skał mezozoicznych, głównie z okresu górnej kredy. Do województwa śląskiego należy zachodnia część Wyżyny Przedborskiej, położona na lewym brzegu górnej Pilicy, a ściślej jej dwa mezoregiony - Próg Lelowski (342.13) i Niecka Włoszczowska (342.14).

Próg Lelowski

Próg Lelowski (342.13) w ujęciu fizycznogeograficznym jest mezoregionem Wyżyny Przedborskiej (342.1) – od południowego zachodu przylega do Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, zaś z pozostałych stron graniczy z Niecką Włoszczowską. To długie na około 40 km pasmo wzgórz jest ukierunkowane z północnego-zachodu na południowy-wschód. Zaczyna się w okolicach Julianki nad Wiercicą, a kończy w okolicach Otoli w widłach Pilicy i Żebrówki. Zbudowane jest ze skał wieku kredowego ułożonych monoklinalnie, zapadających pod niewielkim kątem 3-6º na północny-wschód. Taka budowa geologiczna umożliwiła powstanie progu strukturalnego typu kuesty. Tworzą go zwięzłe wapienie i margle, zaś obniżenie na jego przedpolu rozwinęło się w obrębie luźnych piasków z okresu kredy oraz mniej odpornych odmian skał wapienno-marglistych tego samego wieku. Kuesta kredowa nie jest zbyt wyniosła – ma wysokość 15-35 m. Zwarty charakter ma w swej północno-zachodniej części, ponadto dość wyraźny jej odcinek, o kilkunastometrowej wysokości, wznosi się między Sierakowem a Wygiełzowem. Próg Lelowski jest rozczłonkowany na trzy części dolinami rzek - Białki Lelowskiej i Krztyni. W części północno-zachodniej pasmo sięga 280 m n.p.m., a na południowym-wschodzie wznosi się do 340 m n.p.m. Na powierzchni Progu Lelowskiego występują osady czwartorzędowe o zróżnicowanej miąższości. Na uwagę zasługuje pokrywa lessów o miąższości 10-20 m, występująca w okolicach Lelowa i nazywana lelowską wyspą lessową. O północną krawędź Progu Lelowskiego oparł się w swym maksymalnym zasięgu lądolód Odry. Próg Lelowski ma typowo rolniczy charakter. Nie ma tu miast, największą miejscowością jest Lelów, który utracił prawa miejskie w 1869 roku za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym. Większe obszary leśne występują między Julianką a Bystrzanowicami oraz między dolinami Krztyni i Żebrówki. Przez Próg Lelowski biegnie dział wodny I rzędu między Wisłą i Odrą. Niewielki fragment zachodniej części mezoregionu należy do Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. W jego obrębie, w Apolonce znajduje się rezerwat przyrody - „Kaliszak” chroniący naturalny starodrzew sosnowo-dębowy.

Niecka Włoszczowska

Niecka Włoszczowska (312.14) w regionalizacji fizycznogeograficznej jest jednym z mezoregionów Wyżyny Przedborskiej (342.1). Podłoże tego obszaru budują skały mezozoiczne – przede wszystkim prawie poziomo (płytowo) ułożone margle, opoki i gezy z okresu górnej kredy. Skały te jednak rzadko występują na powierzchni, gdyż zostały przykryte młodszymi osadami czwartorzędowymi – iłami, glinami i piaskami z okresu zlodowacenia Odry. Nieliczne wychodnie skał mezozoicznych można obserwować głównie w okolicach Starzyny, Brzostka i Koniecpola, a także między Kruszyną, Borownem i Rzerzęczycami. Na tym ostatnim obszarze skały górnokredowe wystają spod większego płata gliny zwałowej. W granicach województwa śląskiego Niecka Włoszczowska jest położona na ogół na wysokości 220-240 m n.p.m., lokalnie wyżej, 260-270 m n.p.m. Obszar ten charakteryzuje się mało urozmaiconym ukształtowaniem powierzchni, gdyż deniwelacje na obszarze Niecki Włoszczowskiej wynoszą 10-30 m. Monotonną rzeźbę rozległych spłaszczeń sandrowych urozmaicają jedynie dość liczne wydmy śródlądowe z okresu ostatniego zlodowacenia występujące na wschód od Koniecpola, Dąbrowy Zielonej i Soborzyc. Niecka Włoszczowska jest rozcięta dolinami kilku rzek – w części centralnej – Wartą z Wiercicą, w części wschodniej – górną Pilicą, zaś przez zachodnie peryferie regionu płynie Kocinka – prawobrzeżny dopływ Liswarty, która niedaleko Wąsosza ma swoje ujście do Warty. Dna wymienionych dolin odznaczają się niewielkimi spadkami, są ponadto podmokłe i często zatorfione. Szczególnie dużo podmokłości występuje na międzyrzeczu Warty i Pilicy. W okresie zlodowacenia Odry płynęły tędy wody Pilicy do zlewni Warty (należącej do dorzecza Odry), podczas gdy obecnie Pilica uchodzi do Wisły. Międzyrzecze Warty i Pilicy jest więc niskim wododziałem między Wisłą i Odrą. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest gęsta sieć rowów melioracyjnych. Niecka Włoszczowska ma rolniczo-leśny charakter. Główne kompleksy leśne występują między Garnkiem, Wolą Mokrzeską a Julianką oraz na wschód od Dąbrowy Zielonej. Jedynymi miastami są Koniecpol i Szczekociny. W mezoregionie znajdują się 2 rezerwaty przyrody „Borek” w Radoszewnicy oraz „Wielki Las” w Parku Krajobrazowym „Stawki” w gminie Przyrów. Przez zachodnią część Niecki Włoszczowskiej biegną główne szlaki kolejowe i drogowe z Częstochowy do Warszawy.

Niecka Nidziańska

Niecka Nidziańska (342.2) jest makroregionem Wyżyny Małopolskiej – w granicach województwa śląskiego znajduje się jedynie niewielki powierzchniowo obszar Niecki w okolicach Żarnowca, należący do mezoregionu Wyżyna Miechowska (342.22).

Wyżyna Miechowska

Wyżyna Miechowska (342.22) w podziale fizycznogeograficznym należy do Niecki Nidziańskiej (342.2). W województwie śląskim do tego mezoregionu należy niewielki powierzchniowo obszar w okolicach Koryczan, położony na wschód od Żarnowca i doliny Pilicy. Powierzchnia terenu wznosi się tu na wysokość 310 - 340 m n.p.m. W rzeźbie zaznaczają się połogie garby okryte lessami o niewielkiej miąższości, jednak lokalnie występują niewielkie wychodnie starszego podłoża, przede wszystkim margli z okresu kredy. Na południe od Koryczan znajduje się równoleżnikowe obniżenie z pokrywą piasków polodowcowych. Opisywany obszar jest w przewadze bezleśny i ma charakter rolniczy.

Bibliografia

1. Dulias R., Hibszer A., Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004.
2. Dylikowa A., Geografia Polski. Krainy geograficzne, wyd. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973.
3. Flis J., Szkic fizycznogeograficzny Niecki Nidziańskiej, "Czasopismo Geograficzne" 1973, t. 27, z. 2.
4. Gilewska S., Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1973.
5. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1998.
6. Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1978.
7. Lewandowski J., „Jurajska Oaza Śródlodowa” w świetle badań ostatniego półwiecza, "Przegląd Geologiczny" 2011, vol. 59, nr 11, s. 732-738.
8. Nowak W. Rzeźba progu kredowego w Niecce Nidziańskiej, "Czasopismo Geograficzne" 1965, t. 34.
9. Różycki S. Z., Czwartorzęd okolic Lelowa, "Biuletyn Geologiczny Uniw. Warsz." 1982, t. 26, s. 10-58.

Źródła on-line

GeoŚląsk: Fizycznogeograficzne makroregiony