Tożsamość regionalna

(ang. Regional identity,niem. Regionale Identität)

Autorzy: prof. zw. dr hab. Marek Szczepański, prof. UO dr hab. Anna Śliz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Rozważania o tożsamości sprowadzają się w zasadzie do dwóch fundamentalnych problemów: tożsamości jednostkowej i grupowej (kolektywnej). Tożsamość kolektywna definiuje grupę poprzez ciągłość i kontynuację (pamięć zbiorowa, historia, tradycja), jak również artykulację elementów odróżniających ją od środowiska zewnętrznego. Tożsamość jednostkowa zawiera przede wszystkim rdzeń, czyli tożsamość indywidualną jednostki, która decyduje, iż wciąż pozostajemy sobą. Jest to autodefinicja człowieka, która poddaje się modyfikacji wskutek dyskursu ze światem zewnętrznym.

Problemy definicyjne

Tożsamość to coś, co nas określa, obraz samego siebie, który zawiera zarówno cechy stałe, jak i zmienne. Stałość tożsamości jednostkowej to efekt tradycji ustanowionej przez Erika Eriksona - amerykańskiego psychoanalityka i psychologa niemieckiego pochodzenia, który analizował rozwój człowieka - czyli poczucie bycia tym samym człowiekiem. Tymczasem element zmienności, to tradycja interakcjonistyczna, czyli modyfikacja tożsamości poprzez kontakt z innymi ludźmi.

Kim jestem? To pytanie sformułowane niegdyś przez Immanuela Kanta, nabiera współcześnie wyjątkowego znaczenia. Ta wyjątkowość to rezultat dzisiejszych procesów globalnych, które wymuszają redefinicję tożsamości tak indywidualnej, jak i społecznej. Konieczność zmiany postrzegania tożsamości konfrontuje się z historią samego terminu, który wywodzi się od łacińskiego idem (identyczność i ciągłość) i już Arystoteles w „Metafizyce” pisał, iż […] tożsamość jest pewną jednością wielości rzeczy bądź jednością jednej rzeczy pojmowanej jako wielość. Tożsamość od wieków pozostaje ważkim problemem egzystencjalnym, który staje w obliczu kolejnych wyzwań związanych z tym, co Ryszard Kapuściński określił, jako świat na rozdrożu. Tożsamość nie jest wyłącznie biologicznym trwaniem człowieka, ale wprowadza zasadę porządku społecznego, w którym istniejemy my i nasza kultura. Pogłębiając tę kwestię o słowa Manuela Castellsa, że tożsamość jest najważniejszą kategorią porządkującą relację człowieka ze światem, jako istotne staje się pochylenie nad poszukiwaniem harmonii jednostki z różnicującym się kulturowo światem, w który jest uwikłana.

Tożsamość to jeden z podstawowych procesów socjologicznej analizy, a […] Jednostka – pisał Jürgen Habermas - musi zdobyć się na świadomość własnej indywidualności i wolności […]. To świadomość własnej świadomości, czyli świadomość siebie. W ramach najczęściej pojawiających się odniesień do tożsamości pojawia się […] zbiór wyobrażeń, sądów, przekonań, które konstruuje podmiot wobec samego siebie, czyli układ autodefinicji aktora społecznego. Właśnie w tym duchu przyjęło się w literaturze socjologicznej określać zarówno tożsamość indywidualną, jak i społeczną. W pierwszym przypadku jest to uwikłanie aktora społecznego w sieci różnorodnych powiązań, które znajdują twarde podłoże z jednej strony w interakcjonistycznej tradycji socjologicznej, z drugiej zaś w przywoływanej już psychologii rozwojowej E. Eriksona, czyli opisywaniu tożsamości osoby w wymiarze biograficznym, jako ciągłość doświadczenia jednostkowego, jego swoistość i niepowtarzalność. Dzięki interakcjonizmowi natomiast, jednostka kształtuje subiektywnie uszeregowaną hierarchię wartości według stopnia ich ważności. Interakcja tworzy i podtrzymuje tożsamość, ponieważ: Jednostka nie jest strukturą trwałych właściwości, cech, lecz dynamicznym, zmieniającym się aktorem wyposażonym w powoływane interakcyjnie autodefinicje, stanowiące […] zasadniczy czynnik ewoluujących perspektyw. Tożsamość jest zjawiskiem zasadzającym się na procesie identyfikacji, czyli utożsamiania się z pewnymi konfiguracjami wartości, faktów historycznych i wzorów kulturowych. Tożsamości kształtujące się poprzez identyfikację realizują się pośrednio poprzez dyskurs. Współczesny świat uwikłany w globalne procesy redefiniuje proces kształtowania się tożsamości przydając mu, wraz z dyskursywnym charakterem, walor elastyczności i otwartości na społeczną przestrzeń odniesień. Współcześnie ludzie żyją w różnych światach kulturowych, wymuszając równocześnie ciągłą modyfikację jednostkowej tożsamości, czyli uzgadniania relacji z samym sobą, i światem zewnętrznym. Zatem tożsamość nie jest gotowym konstruktem, ale staje się w określonym momencie i przestrzeni społecznej. Tak twierdzi m.in. Anthony Giddens: […] tożsamość jednostki nie jest po prostu czymś danym, jako wynik ciągłości jej działania, ale czymś, co musi być rutynowo wytwarzane i podtrzymywane przez refleksyjnie działającą jednostkę. W kontekście tożsamości jednostki pojawia się tożsamość społeczna, która nie redukuje się prosto do my self aktora społecznego, chociaż bywa rozumiana jako zwielokrotniona tożsamość indywidualna oparta o wspólne lub zbliżone dla wszystkich, albo większości aktorów systemu wartości, norm, obyczajów, zwyczajów, języka, gospodarki czy określonego terytorium. Ujmując rzecz lapidarniej: tożsamość społeczna to przeżywanie i przyswajanie tradycji, teraźniejszości i wspólnym dla grupy definiowaniu przyszłości. Tożsamość jednostkowa i społeczna nie są jednak odrębnymi bytami, ale splatają się ze sobą w różnych aspektach. Człowiek widzi siebie poprzez cechy społeczne, czyli uwikłanie w struktury społeczne i kulturowe, które potwierdzają tożsamość jednostkową w aktualnym jej kształcie. Zmiana struktur wymusza przeobrażenia tożsamości. To ważne z punktu widzenia współczesności, która akcentuje ciągłość zmiany i modyfikację tożsamości indywidualnej, wynikającej z wchodzenia jednostek w dyskurs z wciąż zmieniającą się społeczną rzeczywistością. To rozumienie tożsamości zupełnie odmienne od podejścia tradycyjnego, które gloryfikowało stałość więzi międzyludzkich i przywiązanie do konkretnego miejsca zarówno w rozumieniu wertykalnym, jak i horyzontalnym. Rzeczywistość ową charakteryzowała idea status quo, która w znacznym stopniu była przypisana także jednostkowej tożsamości. Jak podkreślali między innymi Bronisław Malinowski czy Claude Lévi-Strauss, dominowała wówczas zasada wzajemności, czyli reguła symetryczności świadczeń. Współczesny świat, który gloryfikuje zwycięstwo indywidualizmu nad kolektywizmem, zmienił sposób budowania tożsamości aktora społecznego, który przybrał formę powinności. Współczesny człowiek myśli, działa, a więc i kształtuje własną tożsamość w środowisku wielowymiarowym – kulturowo i społecznie zróżnicowanym. Zachowanie to ma charakter intencjonalny i opiera się na idei konstruktywizmu, który zmusza człowieka do aktów transgresji, czyli ciągłego tworzenia i modyfikowania jednostkowej identyfikacji, jak również tworzenia i wymyślania subiektywnych światów. Kształtowanie tożsamości aktora społecznego odbywa się w konkretnej rzeczywistości społecznej, którą współcześnie charakteryzuje wzajemne współistnienie i przenikanie się różnych kultur. W związku z powyższym rodzi się problem jednostkowej tożsamości w wielokulturowej rzeczywistości społecznej. Myśląc o tożsamości współczesnej jednostki musimy pamiętać, że wciąż w globalnym świecie żyje wiele społeczności i wspólnot, które tworzą tradycyjną tożsamość opartą przede wszystkim na wspólnie podzielanym terytorium oraz nacjonalistycznym charakterze struktur społecznych i kulturowych. Jest to tradycyjne rozumienie tożsamości, które odnosi się przede wszystkim do więzi międzyludzkich i związane jest z przynależeniem do konkretnego miejsca.

Płaszczyzny i wymiary tożsamości regionalnej

Górny Śląsk to ważny region Rzeczypospolitej, którego tożsamość społeczna opiera się na przeżywanej i zaakceptowanej tradycji, teraźniejszości i wspólnym definiowaniu przyszłości. W tym znaczeniu jest ona bliska durkheimowskim konceptom świadomości zbiorowej, zbiorowym przedstawieniom i wyobrażeniom. Tożsamość regionalna jest szczególnym przypadkiem tożsamości społecznej (zbiorowej) i kulturowej opartej zarazem na tradycji regionalnej, odnoszonej do wyraźnie zdefiniowanego i delimitowanego terytorium, regionu (miejsca), jego specyficznych cech społecznych, kulturowych (symbolicznych), gospodarczych czy nawet topograficznych, wyróżniających go spośród innych regionów (miejsc). W tym znaczeniu tożsamość regionalna bywa łączona, przynajmniej w niektórych przypadkach, z tożsamością etniczną (grupą etnograficzną, grupą etniczną). Tak na przykład dzieje się w odniesieniu do Górnoślązaków czy Kaszubów. Tożsamość regionalną, która jest kompetencją wyróżniającą mniej lub bardziej historycznego regionu jest dziesięć fundamentalnych płaszczyzn, które tworzą spektakularne uniwersum symboliczne konkretnego regionu. Są to:

1. Wymiar psychologiczny – jest to indywidualna identyfikacja ze społecznością lokalną, regionem, jego społecznością i kulturą. Identyfikacja ta wyraża się gotowością do działań altruistycznych w imię owej społeczności. Brak zindywidualizowanej identyfikacji to postawa wyniosłej izolacji oraz tożsamość poza- i ponadregionalna.
2. Wymiar socjologiczny – funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni oraz towarzyszące mu poczucie odrębności. Tożsamość regionalna w wymiarze socjologicznym to odwoływanie się do małych ojczyzn heimatów.
3. Wymiar ekonomiczny – nabiera szczególnego znaczenia w warunkach gospodarki rynkowej i transformacji ustrojowej. To wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja międzyregionalna w wymiarze ekonomicznym w skali kraju, kontynentu i systemu światowego. Globalny charakter kooperacji gospodarczej, przepływy kapitałów ludzi, idei i wzorów osłabiają zazwyczaj utrwalone formy tożsamości oparte na regionalnym rynku. Lekceważenie procesów globalizacji, i to nie tylko w wymiarze gospodarczym, ale także społecznym, kulturowym, politycznym czy ekologicznym, oznaczać może próby budowy skansenowego regionalizmu i folklorystycznych form tożsamości, pozostających bez związku z realnymi przeobrażeniami.
4. Wymiar politologiczny – formy aktywności politycznej, dominujące partie polityczne, preferencje wyborcze, historyczne i nowe instytucje polityczne. Poziom uczestnictwa mieszkańców regionu w życiu politycznym, a w tym przede wszystkim frekwencje wyborcze, deklarowane zainteresowanie aktorami życia politycznego, publicznymi i zakulisowymi zjawiskami związanymi ze sprawowaniem władzy. Najwyraźniej wymiar polityczny wyraża się poprzez uczestnictwo mieszkańców regionu w wyborach wszystkich szczebli, poczynając od poziomu lokalnego, a na elekcji prezydenckiej i głosowaniu na kandydatów do Parlamentu Europejskiego kończąc.
5. Wymiar historyczny – wyraża się poprzez indywidualny (psychologiczny) i społeczny (zbiorowe przeżywanie) związek z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi. Przy opisywaniu tego związku nieodzowne zdaje się odwołanie do perspektywy „długiego trwania”, terminu wprowadzonego przez Fernanda Paula Braudela, współtwórcy historycznej Szkoły Annales . Sformułowany przez F.P. Braudela imperatyw metodologiczny stosować należy w badaniach nad tożsamością regionalną, gdzie uczeni z zakresu nauk społecznych winni opisywać struktury i instytucje opierające się w znacznym stopniu fluktuacjom historycznym i rzutujące na współczesne przeobrażenia. Sam autor, analizując proces powstawania zintegrowanej Europy, odwoływał się, np. do wydarzeń, instytucji i struktur z „długiego wieku XVI” (1450-1640).
6. Wymiar antropologiczny i etnograficzny – istotnym wyznacznikiem identyfikacji lokalnej i regionalnej jest tutaj świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli kultury materialnej oraz jej korelatów. Jest to wyrażanie swojej identyfikacji w stroju, zwyczaju, obyczaju. Ważnym elementem kreacji tożsamości regionalnej stają się tutaj język, dialekt, gwara oraz lokalna i regionalna literatura, pisana bądź ustna.
7. Wymiar geograficzny – przypisanie do terytorium, a dokładniej do „miejsca” i „przestrzeni”. Szczególną formą przestrzeni, którą opisywał Yi-Fu Tuan, jest mieszkanie, symbolem miejsca jest dom, zwłaszcza dom rodzinny. Mieszkanie kupujemy lub wynajmujemy, dom natomiast to element ojczyzny prywatnej wielu ludzi, czasami wielu pokoleń. Tworzy też – poprzez socjalizację i wychowanie – jeden z filarów kreujących tożsamość regionalną. Dom miejski to z kolei miejsce narodzin mieszczaństwa, umarłej w czasach realnego socjalizmu klasy, ważnej w podtrzymywaniu i utrwalaniu owej tożsamości. Mieszkanie rzadziej pełni takie funkcje, stanowi raczej przestrzeń współtworzącą społeczną kategorię mieszkańców miasta niźli mieszczan. W dużych zespołach mieszkaniowych, blokowiskach, takie prywatnoojczyźniane, pierwotne i szczególnie istotne dla trwałości tożsamości regionalnej, traktowanie mieszkania jest utrudnione, ale możliwe. Często jest to bowiem budownictwo o skromnych treściach kulturowych utrudniających głębszą z nimi identyfikację, ale równocześnie w wielu przypadkach stanowiące, dla wielu ludzi, oznakę awansu cywilizacyjnego i życiowego. W wielkich zespołach mieszkaniowych najczęściej spotykamy kategorię ludzi określanych mianem ludzi bez ojczyzny prywatnej. Genus loci, duch miejsca, który jest zawsze decydującym elementem składowym ojczyzny prywatnej został z blokowisk-sypialni wyrugowany. Można zatem przyjąć, iż dostrzeżenie jej wartości będzie w nich poważnie utrudnione, choć z pewnością możliwe.
8. Wymiar urbanistyczno-architektoniczny – istnienie pewnych szczególnych dla obszaru – układu regionu – form budownictwa, układu planistycznego. Mowa jest przede wszystkim o tradycyjnych i ludowych formach budownictwa, gdyż nowe i najnowsze zespoły urbanistyczne charakteryzuje albo daleko idąca uniformizacja w skali kraju, bez wyraźnych różnic regionalnych, albo też szczególna indywidualizacja, uniemożliwiająca tworzenie typów regionalnych czy nawet lokalnych .
9. Wymiar światopoglądowy – wymiar związany z postawą religijną i etyczną, wspólną dla danego kręgu kulturowego. Postawa przejawiająca się w kultywowaniu bądź nie określonych praktyk religijnych, wyznawaniu tożsamych wartości, słowem tworzenie wspólnego kręgosłupa moralno-światopoglądowego danej społeczności. To przynależność do wspólnot wyznaniowych i kościołów.
10. Wymiar ekologiczny – samoświadomość parametrów środowiska przyrodniczego.

Tak więc tożsamość regionalna to uniwersum symboliczne odczytywane w perspektywie powyższych wymiarów. To identyfikacja z konkretnym regionem, poczucie odrębności poprzez świadomość „my” – „oni”, aktywność polityczna i preferencje wyborcze, przypisanie do przestrzeni i miejsca, świadomość dziedzictwa kulturowego – tradycji, obyczajów, zwyczajów, języka, literatury i sztuki, związek z dziejami regionu, jego bohaterami i instytucjami historycznymi, wspólnota gospodarowania wyrażająca się m.in. konkurencją międzyregionalna, występowanie charakterystycznych dla regionu form budownictwa i architektury, szczególnie tradycyjnych, wspólnota religijno-moralna wyrażana poprzez przynależności do wspólnot wyznaniowych i kościołów oraz świadomość ekologiczna. Ale tożsamość regionalna to również działania na rzecz utrzymania wartości, struktur i układów regionalnych, które uwzględniając regionalne dzieje nie odrzucają wymogów współczesnego świata.

Tożsamościowe konteksty Górnego Śląska

Tożsamość Górnego Śląska od dziesiątków lat stanowiła ważny element namysłu wielu przedstawicieli świata naukowego. Nie powinno więc dziwić, że od ponad dwóch dekad jesteśmy kolejny raz świadkami renesansu sporu o śląską tożsamość w rodzimej debacie publicznej. Dyskusja jest istotna, ponieważ dotyczy ważnego regionu Polski, a wcześniej Prus i Niemiec. Górny Śląsk był sceną na której zmagały się geograficzne, ekonomiczne i historyczne siły tworzące nowoczesną Europę. To miejsce […] gdzie krzyżowały się topograficzne i intelektualne szlaki wędrówek między regionami i narodami Europy, nauka stawała się ponadgraniczną fascynacją, religia jawiła się jako źródło przeżycia Transcendencji, na śląskich bogactwach naturalnych zbudowano podstawy wielkiego przemysłu […]. W przeszłości region był drugim pod względem ważności, obok Zagłębia Ruhry, obszarem przemysłowym najpierw Prus, a później zjednoczonych Niemiec. Tutaj zainstalowano jedną z pierwszych na kontynencie maszyn parowych, tutaj też przygotowano krem Nivea, wynaleziono prysznic, wcześnie uruchomiono tramwaje, tutaj notowano powszechny alfabetyzm, a dwunastu mieszkańców historycznego Śląska nagrodzono Noblem w zakresie fizyki, chemii czy ekonomii. Współczesny górnośląski pejzaż uzupełniają wysoki poziom infrastruktury (autostrady, drogi, transport, telekomunikacja) i infostruktury (infostrady, sieci światłowodowe). Ale równocześnie Górny Śląsk to region pogranicza kulturowego, ulokowany peryferyjnie i kresowo wobec centrów polityczno-administracyjnych, z wyraźną świadomością społecznej odrębności przełamującej się w tożsamości regionu. Jej podstawę stanowi kulturowa i polityczno-ekonomiczna przeszłość regionu, której charakterystyczną cechą jest zderzenie kilku systemów aksjologicznych i normatywnych. W rezultacie wyłonił się współczesny obraz Górnego Śląska z wyraźnym zróżnicowaniem kulturowym i niejednoznacznymi opcjami narodowymi. Tak więc tożsamość Górnego Śląska to tożsamość regionalna pojmowana jako szczególny przypadek tożsamości społecznej i kulturowej. Jest ona oparta na regionalnej tradycji, odnoszonej do wyraźnie zdefiniowanego terytorium, regionu (miejsca), jego specyficznych cech społecznych, kulturowych (symbolicznych), gospodarczych czy topograficznych, wyróżniających go spośród innych obszarów. To tożsamość emocjonalna, czyli przeżywana i oparta na codziennym doświadczeniu człowieka, ale i funkcjonalna, wynikająca z gry interesów zbiorowych. Górny Śląsk posiada więc własne uniwersum symboliczne, którego fundamentem są skumulowane wartości tożsamości regionalnej. Winny być one odczytywane w perspektywie długiego trwania, czyli la lonque durée. Zgodnie z tym postulatem tożsamość Śląska to wielość skrupulatnie zapamiętanych faktów, które na przestrzeni dziejów ukonstytuowały współczesny obraz regionu.

Trajektoria śląskiej tożsamości

O tożsamościowej specyfice Górnego Śląska decyduje kulturowy pejzaż regionu. Dzieje górnośląskiej przestrzeni sięgają czasów Piastów śląskich, kiedy proces kolonizacji zwiększył liczbę ludności niemieckiej w miastach i na wsi, oraz w klasztorach żeńskich i męskich. Coraz częściej posługiwano się językiem niemieckim, oraz otaczano rycerstwem i duchowieństwem niemieckim. Wzbudzało to niezadowolenie ludności polskiej, która do XVII wieku stanowiła większość mieszkańców Śląska, a z upływem lat stawała się oazą w […] niemczyźnie po lewej stronie Odry . Podporządkowanie księstw górnośląskich Koronie Czeskiej włączyło te ziemie w domenę kultury czesko-niemieckiej, w której język czeski obowiązywał do XVIII wieku, a od XVI towarzyszył mu język niemiecki. W rezultacie wojen śląskich w XVIII wieku ziemie górnośląskie znalazły się w większości w granicach Prus, które nie zmieniły kulturowego obrazu ziemi zamieszkiwanej przez Polaków, Niemców, Morawian (Czechów) i Żydów. Wraz z procesem industrializacji na teren Górnego Śląska napływała coraz liczniejsza rzesza Niemców zatrudnianych jako kadra techniczna, nauczyciele i kupcy. Życie mieszkańców na Górnym Śląsku, podobnie jak cały górnośląski świat, zmieniało swój status z upływem kolejnych lat i wieków. Najtragiczniejszy okres to czas II wojny światowej i lata tuż po jej zakończeniu. Wówczas to ludność niemiecka, zamieszkująca te ziemie, została przesiedlona do Niemiec, a na terytorium Śląska coraz liczniej przybywała ludność z terenów Polski centralnej i wschodniej. Górny Śląsk pozostawał zatem kulturowym tyglem, […] w którym mieszały się doświadczenia kulturowe i historyczne ludności miejscowej, poddanej szczególnej lustracji przez władzę ludową ze względu na przynależność do różnych list narodowych z okresu wojny (tak zwana volkslista), napływowej ludności z centralnej i wschodniej Polski, przesiedleńców z terenów II Rzeczypospolitej wcielonych w 1945 roku do ZSRR oraz repatriantów z Francji i Belgii […] wraz z ludnością polską na Górny Śląsk przyjechali między innymi Ukraińcy przyznający się do polskości, jako że byli obywatelami II Rzeczypospolitej oraz Żydzi ze wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Region zamieszkiwała coraz bardziej liczna rzesza Polaków, którzy przybywali tutaj z różniących się kulturowo regionów Polski w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia. Jednocześnie, liczebnie znaczące pozostawały mniejszości narodowe i etniczne, które osiadły na Śląsku w wyniku wcześniejszych migracji.

W okresie realnego socjalizmu w Polsce (1944-1989) podejmowano rozmaite wysiłki zmierzające do homogenizacji zróżnicowanego pod względem kulturowym i narodowym Górnego Śląska. Poczynania ówczesnych władz regionalnych i krajowych koncentrowały się głównie, choć nie wyłącznie, na wprowadzeniu odpowiedniego systemu szkolnego, oświatowo-kulturalnego oraz specjalnie zaprogramowanych mediach. Region, jak twierdzono, był polski, a przynależność do innych systemów politycznych stanowiła wynik niekorzystnych zdarzeń historycznych, wojen, rozbiorów i zaborów. Kultywowanie tradycji przywiezionych i podtrzymywanych przez mniejszości narodowe i etniczne, które wpływały na regionalną tożsamość, odbywało się głównie w sferze prywatnej, często pod opieką lokalnego kościoła. To między innymi kościół katolicki był ostoją i miejscem uzewnętrzniania tożsamości narodowych oraz etnicznych. Dominacja polskiej kultury narodowej stała się oczywista, a hegemonii tej nie mogły zagrozić w najmniejszym stopniu kultury mniejszości narodowych. Dopiero wejście Polski na drogę wolności i demokratyzacji stworzyło atmosferę pluralizmu kulturowego, którego rezultatem jest dzisiejsze kulturowe zróżnicowanie Górnego Śląska wyraźnie stanowiącego o tożsamości regionu.

Mieszkańcy Górnego Śląska w kontekście tożsamości regionu

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport

Górny Śląsk jest dzisiaj regionem kontaktu różnych kultur otwarcie manifestowanych przez mniejszości narodowe i etniczne, co w znacznym stopniu stanowi o jego tożsamości. Najbardziej widocznymi mniejszościami zamieszkującymi terytorium Górnego Śląska są mniejszość niemiecka i Ślązacy. Przedstawiciele pozostałych grup mniejszościowych nie stanowią znaczących społeczności, chociaż wymienić należy przedstawicieli mniejszości czeskiej, romskiej czy żydowskiej. Podczas Narodowego Spisu Powszechnego, który odbył się w Polsce w 2002 roku po raz pierwszy odnotowano deklaracje przynależności do |narodowości śląskiej. Było ich 173 153, w tym 148 500 w województwie śląskim i 24 200 w województwie opolskim. W 2002 roku na obszarze polskiej części Śląska Cieszyńskiego (powiat cieszyński, powiat bielski, Bielsko-Biała) narodowość śląską zadeklarowało 1045 osób. Tymczasem wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 ujawniły, że narodowość śląską zadeklarowało 817 000 osób - 362 000 jako jedyną. Natomiast śląską identyfikację narodową jako pierwszą zadeklarowało 418 000 osób. Równocześnie w 2011 roku 109 tys. osób zadeklarowało przynależność do mniejszości niemieckiej. Taki obraz regionu łączy w sobie zarówno płaszczyzny tradycyjnego rozumienia tożsamości – przywiązanie do terytorium i silnej tradycji dziejowej, jak i będące efektem współczesnych procesów globalnych, które coraz wyraźniej zmierzają do unieważnienia terytorium tworząc w zamian silne więzi w sferze symbolicznej. Współczesne procesy globalne decydują, iż tożsamość jest w ciągłym procesie stawania się przez co zyskuje coraz wyraźniej charakter inkluzyjny. W takim ujęciu tożsamość regionu śląskiego przejawia się przede wszystkim w potencjale mieszkańców, którzy swoją biografią tworzą specyfikę Górnego Śląska. To mieszkańcy regionu podejmują rozmaite działania zmierzające do umocnienia śląskiej tożsamości. Przykładem jest najnowsza inwestycja w Katowicach, czyli Muzeum Śląskie, którego powstanie wciąż wzbudza wiele kontrowersji. Ważnym odniesieniem walki o śląską tożsamość regionalną są starania o uznanie mowy śląskiej za język regionalny, jak również polityczno-ekonomiczna działalność Ruchu Autonomii Śląska w kierunku uznania regionu za autonomiczny w granicach przedwojennych. Ale trzeba pamiętać, że tożsamość regionalna posiada janusowe oblicze: wyzwala zarówno postawy prospołeczne, jak i egocentryczne i partykularne.

Współczesna dyskusja o śląskiej tożsamości trwa od lat 90. ubiegłego wieku, a związana jest z konfrontacją centralistycznego modelu zarządzania społeczeństwem i modelu opartego na akceptacji regionalnych odmienności. Napięcie to doprowadziło do powstania wielu organizacji, towarzystw i ruchów społecznych, których wspólną ideą stała się dbałość o powrót do śląskiej ethnos. Szczególne ożywienie ma miejsce wśród Ślązaków i mniejszości niemieckiej. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Mniejszości Niemieckiej na Śląsku Opolskim wzmacnia życie społeczne mniejszości niemieckiej przede wszystkim poprzez rozwój niemieckojęzycznego i dwujęzycznego szkolnictwa w regionie czy obecność w regionalnych mediach. Ślązacy natomiast zarejestrowali we wrześniu 2012 roku w Sądzie w Opolu Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej (SONŚ), którego zasadniczym celem jest podtrzymywanie tradycji, języka, elementów etnicznych i narodowych osób utożsamiających się z narodowością śląską: […] pomysł wystąpienia do polskiego rządu i parlamentu z wnioskiem o ustanowienie mniejszości etnicznej. Wynik zeszłorocznego Spisu Powszechnego, w czasie którego ponad 800 tys. osób zadeklarowało przynależność do śląskiej narodowości czy grupy etnicznej, powinien zostać odnotowany w polskim prawodawstwie. W tym kontekście powrócono do głośnej dyskusji na temat uznania Ślązaków za mniejszość etniczną i działań w kierunku autonomii Śląska: Ślązacy zażądają teraz autonomii mocniej niż do tej pory. W tym kontekście należy wspomnieć o Związku Ludności Narodowości Śląskiej (ZLNŚ) zarejestrowanym w sądzie w Katowicach 24 czerwca 1997 roku. Akt ten jednak został zakwestionowany przez ówczesnego wojewodę śląskiego. Rejestrację uchylono, ale zabiegi Związku wciąż trwają, chociaż negatywnie dla działaczy ZLNŚ wypowiedziała się w tej sprawie Wielka Izba w Strasburgu. Istotą ludzi identyfikujących się jako Ślązacy jest dbałość o kulturę i tradycję górnośląskiego regionu, z czego na plan pierwszy wysuwa się dążenie do uznania mowy śląskiej za język regionalny w myśl zapisów ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. W Sejmie trwają pracę nad nowelizacją zapisu o języku regionalnym w kierunku uznania za takowy mowy śląskiej, która spełnia kryteria definicji języka regionalnego podane w Europejskiej Karcie Języków Regionalnych lub Mniejszościowych sporządzonej w Strasburgu 5 listopada 1992 roku. W cytowanym dokumencie przyjęto, że język regionalny jest tradycyjnie używany przez obywateli danego państwa, którzy stanowią mniejszość, nie jest dialektem języka oficjalnego, w tym przypadku polskiego, jak również nie jest językiem imigrantów. Od kilku lat w Sejmie Rzeczypospolitej odbywają się debaty zmierzające do uznania Ślązaków za mniejszość narodową, a ich mowę za język regionalny. Dysputa i spory trwają i angażują nie tylko polityków, ale językoznawców, antropologów, socjologów i politologów. Kolejny raz byliśmy świadkami ożywionej, ale i mocno kontrowersyjnej dyskusji o śląskim języku w końcu sierpnia 2012 roku w czasie obrad sejmowej komisji do spraw mniejszości narodowych i regionalnych. I znowu mowa śląska nie uzyskała statusu języka regionalnego.

W nurcie troski o śląską godkę ważne miejsce zajmuje Ruch Autonomii Śląska, którego najważniejszym celem jest jednak walka o autonomię Górnego Śląska na wzór autonomii z okresu II Rzeczypospolitej, kiedy województwo śląskie działało w ramach Statutu Organicznego nadanego przez Sejm Ustawodawczy – posiadało wówczas odrębny Sejm Śląski i Skarb Śląski, a jego status ekonomiczny był silny.

Okruchy tożsamości Górnego Śląska

Współczesna tożsamość Górnego Śląska przejawia się zarówno w trudnej i zawiłej pamięci historycznej regionu, jak i wszelkich działaniach, których celem jest manifestacja górnośląskiej specyfiki w kontekście kulturowo-społecznym, ale także gospodarczym i politycznym. Widzimy więc starania o zachowanie kulturowej różnorodności związanej z ulokowanymi tutaj mniejszościami etnicznymi i narodowymi, a w tym dążenie do sformalizowania regionalnej mowy jako języka śląskiego. W kontekście regionalnej tożsamości nie możemy zapominać o wyjątkowym krajobrazie Górnego Śląska z czerwonymi familokami i szybami kopalnianymi, które coraz częściej przeobrażają się w symbole Centrów Handlowych (Silesia City Center) czy muzeów (Muzeum Śląskie). Ważnym aspektem jest śląska religijność, regionalni bohaterowie i artyści czy tradycyjna kuchnia. Ale Górny Śląsk to również silny region gospodarczy i ekonomiczny Polski, w którym część klasy politycznej dąży do uzyskania przez region autonomii w granicach dzisiejszej Rzeczypospolitej. Tożsamość Górnego Śląska przejawia się więc w wielu płaszczyznach życia, tworzy silne poczucie wspólnoty „my” oraz fundament wyróżniający region spośród innych obszarów Polski.

Bibliografia

1. Banaszczyk T., Studia o przedstawieniach zbiorowych czasu i przestrzeni w durkheimowskiej szkole socjologicznej, wyd. Ossolineum, Wrocław 1989.
2. Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla, wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2002.
3. Bell D., Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, tłum. S. Amsterdamski, wyd. PWN, Warszawa 1998.
4. Bokszański Z., Indywidualizm a zmiana społeczna. Polacy wobec nowoczesności-raport z badań, wyd. PWN, Warszawa 2007.
5. Boyd M., Morris D. 2001. Who are “Canadians”? Changing Census Responses, 1986-1996, “Canadian Ethnic Studies. Études Ethniques du Canada” 2001, Vol. XXXIII. No. 1.
6. Braudel F., Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II. t. 1 i 2. Gdańsk 1976-1977.
7. Braudel F., La dynamique du capitalisme, Paris 1985.
8. Budyta-Budzyńska M., Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, wyd. PWN, Warszawa 2010.
9. Burszta W.J., Wielokulturowość. Pytanie pierwsze, w: U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, red. M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński, wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 1997.
10. Castells M., Siła tożsamości, tłum. S. Szymański, wyd. PWN, Warszawa 2008.
11. Durkheim É., Zasady metody socjologicznej, tłum. J. Szacki, wyd. PWN, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 2000.
12. Dziuban Z. Atopia–poza miejscem i „nie-miejscem”, w: Czas przestrzeni, red. K. Wilkoszewska, wyd. Universitas, Kraków 2008.
13. Finkel M., Hadza, „National Geographic, Polska” 2010, sierpień.
14. Flis M., Etyczny wymiar tożsamości kulturowej, w: Etyczny wymiar tożsamości kulturowej, red. M. Flis, wyd. NOMOS, Kraków 2004.
15. Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, tłum. A. Szulżycka, wyd. PWN, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 2001.
16. Giddens A., Ramy późnej nowoczesności, w: Współczesne teorie socjologiczne, wybór i opr. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, t. 2, wyd. Scholar, Warszawa 2006.
17. Golka M., Socjologia kultury, wyd. Scholar, Warszawa 2007.
18. Golka M., Imiona wielokulturowości, wyd. MUZA SA, Warszawa 2010.
19. Jedlecki P., Katka K., Pszon J., Ponad 800 tys. Ślązaków, „Gazeta Wyborcza” 2012, 23 marca.
20. Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, wyd. PWN, Warszawa 1996.
21. Lévi-Strauss C., Antropologia strukturalna, wyd. ALETHEIA, Warszawa 2009.
22. Malinowski B.,Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich. Dzieła, t. 2., wyd. PWN, Warszawa 1980.
23. Mathews G., Supermarket kultury. Kultura globalna a tożsamość jednostki, tłum. E. Klekot, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005.
24. Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzykulturowego, tłum. J. Hołówka, wyd. PWN, Warszawa 1978.
25. Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, wyd. Universitas, Kraków 2000.
26. Mucha J., Wielokulturowość etniczna i nieetniczna, „Sprawy Narodowościowe” 1999, nr 14-15.
27. Oz A., Sceny z życia wiejskiego, tłum. L. Kwiatkowski, wyd. REBIS, Poznań 2010.
28. Park R.E., Human Migration and the Marginal Man, „American Journal of Sociology” 1928.
29. Park R.E., Human Migration and the Marginal Man, w: Personality and the Social Group, red. E. W. Burgess, Chicago 1929.
30. Pasamonik B.,Tożsamość osobowa. Paradoksy antropologii filozoficznej Teilharda de Chardin, wyd. NOMOS, Kraków 1999.
31. Rose N. Authority and the Genealogy of Subjectivity, in: Detraditionalization. Critical Reflections on Authority and Identity. Blackwell, Eds. P. Helas, S. Lash, P. Morris, Cambridge 1996.
32. Sławek T., Tożsamość i wspólnota, w: Dynamika śląskiej tożsamości, red. J. Janeczek, M. S. Szczepański, wyd. UŚ, Katowice 2006.
33. Szacki J., Durkheim, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.
34. Szaraniec L., Wielokulturowość Górnego Śląska, wyd. Muzeum Śląskie, Katowice 2007.
35. Szczepański M.S., Od identyfikacji do tożsamości. Dynamika śląskiej tożsamości – prolegomena, w: Dynamika śląskiej tożsamości, red. J. Janeczek, M.S. Szczepański, wyd. UŚ, Katowice 2006.
36. Szczepański M.S., Śliz A., Die Bewegung für die Autonomie Schlesiens (RAŚ), „Polen-Analysen”, Deutsches Polen Instytut #Darmstadt und Forschungsstelle Osteurope, Bremem 112/03.07.2012
37. Ślązacy, łączmy się!, „Jaskółka Śląska. Miesięcznik Górnośląskich Regionalistów” 2012, maj.
38. Śliz A., Szczepański M. S., Społeczności lokalne: od platońskiego polis do systemów lokalnych, w: Polityka lokalna: właściwości, determinanty, podmioty, red. E. Ganowicz, L. Rubisz, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 17-43.
39. Śliz A., Śląsk: wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie, „Studia Socjologiczne” 2009, 4(195).
40. Śliz A., Wielokulturowość: iluzje czy rzeczywistość? Socjologiczne studium przypadku na przykładzie Kongresu Polonii Kanadyjskiej, wyd. UO, Opole 2009.
41. Thomas W.I., Znaniecki F., Chłop polski w Europie i Ameryce, tłum. M. Metelska (t.1), E. Oengo-Knoche (t.2), S. Helsztyński (t.3), I. Wyrzykowska (t.4), A. Bartkowicz (t.5), wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1976.
42. Thomas W.I., Znaniecki F., Nota metodologiczna. Chłop polski w Europie i Ameryce, tłum. M. Metelska, wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1976, t.1.
43. Welsh W., Tożsamość w epoce globalizacji – perspektywa transkulturowa, w: Estetyka transkulturowa, tłum. K. Wilkoszewska, red. K. Wilkoszewska, wyd. Universitas, Kraków 2004.
44. Węglarz S., Tutejsi i inni. Część 1. O etnograficznym zróżnicowaniu kultury ludowej, "Łódzkie Studia Etnograficzne" 1997, t. XXXVI.
45. Włodarek J., Ziółkowski M., Teoretyczny i empiryczny status metody biograficznej we współczesnej socjologii, w: Metoda biograficzna w socjologii, red. J. Włodarek, M. Ziółkowski, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1990.

Źródła on-line

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z dnia 6 stycznia 2005 roku: Internetowy System Aktów Prawnych Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002. Główny Urząd Statystyczny (on-line)