Tiele, Tiele-Wincklerowie

Autor: dr Arkadiusz Kuzio-Podrucki

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Herb hrabiów von Tiele-Winckler, źródło: Alfred Freiherr von Krane, Wappen- und Handbuch des in Schlesien (einschliesslich der Oberlausitz) landgesessenen Adels. Goerlitz 1901-1904. (zbiory Biblioteki Śląskiej: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/edition/11844)

Tiele Wincklerowie to górnośląsko-meklemburski ród szlachecki i arystokratyczny wywodzący się z Kurlandii. Najstarszym udokumentowanym przedstawicielem rodu był Jan Chrystian, żyjący w XVIII wieku. W połowie XIX wieku ród podzielił się na dwie linie, różniące się zapisem nazwiska: von Tiele – jej założycielem był Waldemar (zm. 1903 r.) – i von Tiele-Winckler, której założycielem był starszy brat poprzedniego, Hubert (zm. 1893 r.).

Początki rodu

Według rodowej tradycji protoplasta rodu był rycerzem niemieckim, który z Westfalii przeniósł się do Inflant, gdzie rządził jeszcze wówczas zakon rycerski Kawalerów Mieczowych (później połączony z Krzyżakami). W związku z tym musiało by to nastąpić jeszcze w XVI wieku.

Źródłowo udokumentowana genealogia rodu zaczyna się znacznie później. Pierwszym znanym przedstawicielem rodu był Jan Chrystian von Tiele, który w połowie XVIII wieku przeniósł się z Brandenburgii (Berlina) do Litwy. Jego syn Chrystian Gottlob zamieszkał w Kurlandii, gdzie był radcą dworu tamtejszych książąt. Po zajęciu księstwa przez Rosję (po III rozbiorze Rzeczypospolitej) Chrystian Gottlob został radcą dworu cesarskiego w Petersburgu. Jego synowie przenieśli się jednak do Prus Wschodnich i służyli w armii pruskiej. Karol, jako podporucznik (niem. Secondelieutenant) w Śląskim Regimencie Ułanów Nr 2, za udział w walkach z wojskami napoleońskimi został 27 maja 1813 roku odznaczony Orderem Pour le Mérite. Jego brat Wilhelm w 1821 roku otrzymał Ogólne Odznaczenie Honorowe 1. Kl. (w 1830 roku na podstawie dekretu królewskiego odznaczenia te zostały uznane za Order Czerwonego Orła 4. Kl.).

Szlachecka linia rodu von Tiele wygasła wraz ze śmiercią jego syna Ottona w 1878 roku.

Hubert von Tiele-Winckler

Założycielem rodu von Tiele-Wincklerów był Hubert von Tiele, syn Piotra Gotthilfa i najstarszy wnuk Chrystiana Gottloba. Urodził się w Prusach Wschodnich, dokąd przeniosła się jego rodzina po opuszczeniu Rosji. Początkowo służył w armii pruskiej, następnie po 1849 roku w armii księstwa Meklemburgii-Szwerinu.

W 1854 roku Hubert von Tiele ożenił się z Waleską von Winckler, dziedziczką dóbr Miechowice, Katowice i Mysłowice na Górnym Śląsku. Książę Meklemburgii-Schwerinu 6 grudnia tego samego roku wydał przywilej, na mocy którego połączono nazwiska i herby obydwu małżonków. Odtąd Hubert i jego potomkowie nosili nazwisko „von Tiele-Winckler”.

Hubert do majątków ziemskich po ślubie z Waleską dołączył kolejne na Górnym Śląsku. W 1891 roku posiadał dobra rycerskie w: powiecie bytomskim – Łagiewniki Górne, Miechowice, Rokitnicę;  – i w powiecie pszczyńskim – Dziećkowice, Goławiec, Orzesze, Woszczyce i Zawada; w powiecie katowickim - państwo Katowice-Mysłowice (składające się z dóbr: Bogucice, Brynów, Brzęczkowice, Dąbrówka Mała, Katowice, Mysłowice, Roździeń, Szopienice); w powiecie prudnickim państwo Kujawy-Moszna (z dóbr: Czartowice, Krobusz, Kujawy, Moszna, Nowa Wieś Prudnicka, Racławiczki, Zawada, Zielina, Żabnik). Tiele-Wincklerowie posiadali również majątki poza Górnym Śląskiem, w księstwie Meklemburgii-Schwerinu, gdzie znajdowały się cztery części fideikomisu: I. Blücher, Lebbin, II. Kirch-Grubenhagen, Vollrathsruhe, III. Rothenmoor, IV. Bülow, Schorssow.

Podstawą fortuny rodowej stał się rozwój przemysłu na Górnym Śląsku. W 1889 roku Hubert von Tiele-Winckler założył Katowicką Spółkę Akcyjną dla Górnictwa i Hutnictwa (niem. Kattowitzer Aktien-Geselschaft für Bergbau und Eisenhüttenbetrieb). Jej kapitał założycielski wynosił 16 mln marek. Tiele-Winckler posiadał 14 996 akcji. Drugim udziałowcem był Edmund von Leobecke, do którego należał tylko 1 tys. akcji. Każda akcja była warta 1 tys. marek. Spółka przejęła należące już do rodziny zakłady przemysłowe: kopalnie węgla kamiennego - „Florentyna” („Łagiewniki”) w Łagiewnikach, „Ferdinand” („Katowice”) w Bogucicach, „Myslowitz” („Mysłowice”) w Mysłowicach; huty - „Hubertus” („Zygmunt”) w Łagiewnikach, „Marta” w Katowicach. Spółka przejęła także niektóre dobra ziemskie należące do rodu, w tym Łagiewniki Górne.

Hubert był żonaty dwukrotnie. Waleska von Tiele-Winckler zmarła w 1880 roku. Trzy lata później owdowiały Hubert ożenił się z hrabianką Różą von der Schulenburg. Z obydwu związków doczekał się dziesięciorga dzieci. Wszystkie osiągnęły wiek dojrzały. Pod koniec życia Hubert ustanowił Fundację Rodzinną Tiele-Wincklerów, która miała regulować zasady zarządzania i dziedziczenia pozostawionym przez niego majątkiem. Zgodnie z zapisami Fundacji córki otrzymały legaty pieniężne, zaś synowie zostali uposażeni dobrami ziemskimi. Najstarszy syn Franciszek Hubert otrzymał dobra na Górnym Śląsku wraz z zakładami przemysłowymi, zaś młodsi synowie zostali panami majątków w księstwie Meklemburgii-Schwerinu.

Hubert w 1868 roku został odznaczony pruskim Orderem Królewskiej Korony 2. klasy. W 1892 roku otrzymał ponadto Gwiazdę do tego orderu. Zmarł w 1893 roku. Wdowa po nim, Róża von Tiele-Winckler, na mocy nadania królewskiego w 1905 roku otrzymała pruski tytuł baronowski. Była ochmistrzynią dworu księżnej Cecylii Meklemburskiej, żony następcy prusko-niemieckiego tronu Wilhelma (III) Hohenzollerna. Zmarła w 1930 roku.

Hrabiowie von Tiele-Winckler w XIX-XX wieku

Spadkobiercą górnośląskiej części fortuny Huberta von Tiele-Wincklera był jego najstarszy syn Franciszek Hubert, który w 1895 roku otrzymał od króla Prus i cesarza niemieckiego Wilhelma II Hohenzollerna dziedziczny (na zasadzie primogenitury) tytuł pruskiego hrabiego. W 1901 roku został dziedzicznym członkiem Izby Panów (wyższa izba pruskiego parlamentu). Został odznaczony pruskim Orderem Królewskiej Korony 2. Klasy (w 1905 roku) i Orderem Orła Czerwonego 3. klasy. Otrzymał również Odznaczenie za Służbę w Landwerze 1. klasy oraz srebrny Medal Pamiątkowy z Okazji Srebrnego Jubileuszu Ślubu cesarskiej pary (1906 r.). Był kawalerem japońskiego Orderu Chryzantemy oraz tureckiego Orderu Medżydów 3 klasy. Był także Kawalerem Prawa (ewang.) Zakonu Joannitów.

Od 1901 roku Tiele-Wincklerowie przeprowadzili się z dotychczasowej siedziby, pałacu w Miechowicach, do przebudowanej po pożarze rezydencji w Mosznej. Ich majątek stale się powiększał. Franciszek Hubert około 1900 roku kupił majątek Gardawice w ówczesnym powiecie pszczyńskim oraz państwo Radzowice w powiecie oleśnickim, składające się z dóbr: Gołębice, Miłowice (Dolne i Górne) i Radzowice.  Ponadto nabył przed 1909 roku dobra w powiecie głubczyckim (Pomorzowice, Pomorzowiczki) oraz w powiecie prudnickim (Olszynka). W 1910 roku kupił do tego państwo „Malepartus” (znane także jako „Ottowald”), składające się z dóbr położonych w kilku miejscowościach w powiatach strzeleckim i lublinieckim: Kokotek, Kośmidry, Lisowice, Łagiewniki Małe, Łaziska, Pludry, Solarnia, Staniszcze Wielkie, Wierchlesie, Żędowice. Przed 1921 rokiem hrabia pozbył się dóbr Pomorzowice, Pomorzowiczki oraz Olszynka (ich właścicielem został hrabia von Kanitz), a dobra Łagiewniki, Miechowice, Rokitnica w powiecie bytomskim oraz dobra zamkowe Katowice (tzw. Dwór Anny, Dwór Luizy i Dwór Marii) przeszły na własność Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa (niem. Kattowitzer Aktien-Geselschaft für Bergbau und Eisenhüttenbetrieb). Hrabia nabył wtedy dobra Zabrzeg w powiecie pszczyńskim.

Wartość fortuny hrabiego von Tiele-Wincklera była szacowana w latach 1912-1913 na od 74 do 87 mln marek. Hrabia był dziewiątym najbogatszym człowiekiem w Prusach i czwartym na Śląsku. W 1921 roku Tiele-Wincklerowie sprzedali za 24 mln marek Friedrichowi Flickowi swoje udziały w Katowickiej Spółce Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa.

Franciszek Hubert von Tiele-Winckler zmarł w 1922 roku, a spadkobiercą górnośląskich dóbr został jego jedyny żyjący syn Claus Hubert. Hrabia Claus Hubert już przed 1926 rokiem kupił dobra Zawiść w ówczesnym powiecie pszczyńskim. W tym samym czasie sprzedał jednak część dóbr rodowych. Państwo Radzowice stało się własnością Śląskiego Ziemstwa Kredytowego (niem. Schlesische Landschaft) z Wrocławia. W latach 1930-1937 majątek „Malepartus” stał się własnością Spółki Akcyjnej Las Ruda (Leśnictwo Kośmidry).

Hrabia Claus Hubert pomimo trzech ożenków nie doczekał się potomstwa. Aby zapobiec utracie majątków, postanowił adoptować swego kuzyna z młodszej linii rodu barona Hansa Wernera z Rothenmoor, który był ostatnim właścicielem górnośląskich majątków rodowych Tiele-Wincklerów. Do 1945 roku w jego posiadaniu pozostały m.in. nadania pól górniczych w: Wielkim Chełmie, Kosztowych, Dziećkowicach, Nowym Bieruniu, Solcu i Małym Chełmku.

Po zakończeniu II wojny światowej wszystkie majątki poniemieckie na Śląsku w granicach Polski zostały upaństwowione na podstawie dekretów i ustaw Krajowej Rady Narodowej, A ludność niemiecka na podstawie decyzji Konferencji Poczdamskiej została wysiedlona. Hrabia Hans Werner po opuszczeniu Śląska przeniósł się do Kilonii i tam prowadził rodzinną firmę (założona w 1923 roku) Kieler Lagerhaus-Gesellschaft. Po śmierci hrabiego w 1957 roku firmę dalej prowadził jego syn Hubert, który przejął także tytuł hrabiego. W 2006 roku hrabia Hubert wraz z młodszym bratem Klausem Piotrem i jego żoną Fryderyką przyjechali na Górny Śląsk na zaproszenie ks. Tadeusza Szurmana, bpa katowickiej diecezji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Byli przyjmowani przez ówczesne władze Katowic i Bytomia. Odwiedzili Miechowice i Mosznę. Na uroczystym nabożeństwie biskup wręczył im Medal „Róża Lutra” za zasługi rodu Tiele-Wincklerów dla katowickich ewangelików. Hrabia Hubert zmarł bezpotomnie w 2008 roku. Od śmierci jego młodszego brata Klausa Piotra w 2011 roku prawo do tytułu hrabiego ma jego z syn – urodzony w 1970 roku – Lotar.

Obecnie rodzina zamieszkuje przede wszystkim w Niemczech oraz we Włoszech.

Matka Ewa

Całkowicie inny życiorys na tle swoich krewnych miała baronówna (od 1905 roku) Ewa, najmłodsza córka Waleski i Huberta von Tiele-Wincklerów. Choć ochrzczona w kościele rzymsko-katolickim, przeszła na wiarę ewangelicką. Jako nastolatka podjęła się działań o charakterze charytatywnym, np. pomagała w wydawaniu posiłków dla potrzebujących, którzy przychodzili po pomoc do miechowickiego pałacu. W Bielefeld poznała instytucję diakonatu oraz organizację instytucjonalnej pomocy dla potrzebujących i od tej pory poświęciła się działalności charytatywnej.

Po uzyskaniu wsparcia od ojca utworzyła Diakonat „Ostoja Pokoju”. Pierwszy budynek, w którym diakonat rozpoczął swoją działalność, otwarto w 1890 roku. Kolejne domy dla bezdomnych działały (w różnych latach) w 72 miejscowościach. Z Diakonatem związało swe losy prawie 200 diakonis. W 1918 roku pod ich opieką było prawie 1250 dzieci. Diakonisy prowadziły działalność charytatywną wśród więźniów, samotnych kobiet i matek, a także tzw. trudnej młodzieży. W czasie I wojny światowej służyły pomocą pielęgniarską w lazaretach. Swojej działalności nie ograniczały tylko do Śląska. Z misjami wyruszały do innych krajów, zarówno w Europie (Holandia, Norwegia), jak i Azji (Chiny, Indie, Persja, Syria, Liban), Ameryki Środkowej (Gwatemala), Afryki (Egipt, Uganda, Namibia) oraz na wyspach Pacyfiku (Nowa Gwinea, Wyspy Salomona).

Działalność „Matki Ewy” – bo tak nazywano Ewę von Tiele Winckler – została dostrzeżona na dworze Hohenzollernów. Król pruski i cesarz niemiecki Wilhelm II uhonorował ją w 1897 roku, ustanowionym ledwie rok wcześniej, Orderem Wilhelma. Było to trzecie najważniejsze rangą odznaczenie w cesarstwie niemieckim, po Orderze Orła Czarnego i Orderze Pour le Mérite.

„Matka Ewa” była także autorką wielu dzieł o charakterze religijnym oraz literackim. Zmarła w Miechowicach w 1930 roku i została pochowana obok ewangelickiego kościoła na terenie diakonatu „Ostoja Pokoju”.

Tiele-Wincklerowie w Meklemburgii

Osobno toczyły się dzieje rodu Tiele-Winckler w Meklemburgii. Po śmierci Huberta von Tiele-Wincklera jego młodsi synowie otrzymali podzielony na cztery części fideikomis w Meklemburgii: Walter – Blücher, Günther – Kirch-Grubenhagen i Vollrathsruhe, Hans-Wener – Rothenmoor, Raban – Schorssow. W 1905 roku Róża von Tiele-Winckler, wdowa po Hubercie, a także wszyscy jej pasierbowie i syn, zostali wyniesieni do stanu dziedzicznych pruskich baronów. Baronowie Günther i Hans Werner byli kawalerami (ewang.) Zakonu Joannitów. Obaj otrzymali ponadto Odznaczenie za Służbę w Landwerze 2. klasy.

Walter modernizował swoje majątki, wprowadzając m.in. oświetlenie elektryczne. Rozwinął także uprawę buraków cukrowych. Od brata Günthera przejął stadninę koni, które potem konkurowały z powodzeniem na wyścigach. Günther przekazał bezpłatnie na potrzebę budowy linii kolejowej z Rostocku do Berlina część swoich ziem, w zamian otrzymując przywilej specjalnego przystanku w przypadku potrzeby skorzystania z pociągu przez jego rodzinę. Baronowie Walter (zm. 1909 r.) i Günther (zm. 1918 r.) nie pozostawili męskiego potomstwa. Ich majątki zgodnie z zasadami obowiązującymi fideikomisy zostały odziedziczone przez młodszych braci: Raban przejął Blücher (znane także jako Lebbin), a Hans-Werner Vollratsruhe.

Młodsi z synów Huberta  - Hans Werner i Raban – założyli dwie niewygasłe do dziś linie rodowe. Hans Werner zmarł w 1914 roku. Miał trzech synów, z których dwóch zmarło wskutek działań wojennych. Najstarszy Hubert brał udział w walkach I wojny światowej, ranny latem 1917 roku zmarł na początku następnego roku w poczdamskim lazarecie. Najmłodszy Oskar dostał się do rosyjskiej niewoli pod koniec II wojny światowej i zmarł w niej w grudniu 1945 roku. Hans Werner „Młodszy” w 1938 roku odziedziczył górnośląskie majątki i stał się założycielem młodszej linii hrabiowskiej.

Raban, w momencie śmierci ojca zaledwie sześcioletni, wychowywał się pod opieką matki, baronowej Róży. Po podziałach majątku przypadły mu w udziale meklemburskie dobra Schorssow i Lebbin (wcześniej Blücher). W połowie lat 30. XX wieku zdecydował się je sprzedać i przeniósł się do Tanganiki (uprzednio kolonii niemieckiej). Zmarł nagle podczas podróży z Afryki do Europy na statku na Kanale Sueskim w 1936 roku. Jego syn i spadkobierca Raab-Hubertus z siostrą i matką zdecydowali się jednak osiąść na stałe w Afryce. Po wybuchu II wojny światowej został internowany przez Anglików, udało mu się jednak uciec z obozu i przedostać się do Portugalskiej Afryki Wschodniej (obecnie Mozambik). Do Europy wrócił dopiero w 1944 roku. Został uwięziony w portugalskim więzieniu i do Niemiec dotarł dopiero po zakończeniu wojny. Raab-Hubertus większość swego życia pracował w branży hotelarskiej, zarządzając różnymi obiektami. W 1985 roku wraz z rodziną przyjechał na Śląsk zobaczyć dawne majątki rodowe. Była to pierwsza taka wizyta przedstawicieli rodu od czasów wojny. Zmarł w 1994 roku.

Obecnie przedstawicielami baronowskiej linii rodu są dwaj synowie Raab-Hubertusa: Raban i Hubertus – oraz ich potomkowie. Żyją w Niemczech oraz we Włoszech.

Baronowie von Tiele na Śląsku

Herb rodziny von Tiele, źródło: Wappen-Samlung, A. Weller's Verlag, 1900-1920 (https://www.heraldry-wiki.com/wiki/File:1594a.wsa.jpg)

Założycielem tej linii rodu był Waldemar, młodszy brat Huberta von Tiele-Wincklera. Pod koniec XIX wieku mieszkał w Obornikach Śląskich. Zmarł w 1903 roku. Dwa lata później jego potomkowie – podobnie jak kuzynowie z linii von Tiele-Winckler – otrzymali dziedziczne tytuły pruskich baronów. Mieszkali wówczas w Jeleniej Górze.

Syn Waldemara, baron Günther, w czasie I wojny światowej dowodził grupą samolotów. Zginął w katastrofie lotniczej wiosną 1917 roku. Nie pozostawił potomstwa.

Najmłodszy z rodzeństwa, baron Helmut, w okresie międzywojennym dzierżawił majorat Bogusławki koło Barcina. Syn Helmuta, Sylwester, zginął w czasie II wojny światowej w czasie walk na froncie włoskim koło Ortony, na początku 1944 roku. Helmut jako ostatni baron von Tiele zmarł w 1965 roku. Jego córka Różamaria, żona Albrechta von Alvenslebena, zmarła w 1986 roku jako ostatnia z tej linii rodowej.

Herby

W herbie rodowym rodziny von Tiele w tarczy w polu złotym znajdowało się zbrojne ramię między trzema czerwonymi różami. Nad tarczą i hełmem ze złoto-czerwonymi labrami w klejnocie były trzy – czerwone, złote, czerwone – pióra strusie.

Wielki książę meklemburski Fryderyk Franciszek III ze Schwerinu 6 grudnia 1854 roku wystawił przywilej ze zgodą na połączenie herbów i nazwisk Waleski von Winckler i Huberta von Tiele. Małżonkowie i ich potomkowie odtąd nosili nazwisko von Tiele-Winckler, a w ich herbie w skwadrowanej tarczy w polu pierwszym i czwartym był herb rodowy von Tiele, a w polu drugim i trzecim herb von Winckler (w polu czerwonym złoty kątownik z sześcioramienną gwiazdą). Nad tarczą dwa hełmy z czerwono-złotymi labrami. Nad prawym hełmem trzy - czerwone, złote, czerwone - pióra strusie, a nad lewym czerwone, orle skrzydło ze złotymi narzędziami górniczymi na nim.

Kiedy król pruski i cesarz niemiecki Wilhelm II Hohenzollern nadał w Kilonii 28 czerwca 1895 roku dziedziczny, na zasadzie primogenitury, pruski tytuł hrabiego Franciszkowi Hubertowi von Tiele-Wincklerowi, do rodzinnego herbu z 1854 roku oprócz hrabiowskiej korony rangowej z dziewięcioma pałkami dodano jako trzymacze złote lwy patrzące wstecz oraz dewizę rodową „Fest und Getreu” (pol. „trwale i wiernie”). Ta ostatnia została zapisana złotymi literami na czerwonej wstędze.

Cesarz Wilhelm II  5 maja 1905 roku w wystawionym w Urville przywileju z nadaniem dla wszystkich z rodziny z linii von Tiele i von Tiele-Winckler dziedzicznego tytułu pruskich baronów, dodawał do herbów obu linii siedmiopałkowe korony baronowskie oraz dewizę rodową „Fest und Getreu” - jak w herbie hrabiowskim – zapisaną złotymi literami na czerwonej wstędze.

Genealogia

Bibliografia

1. Jahrbuch des deutschen Adels, Bd 3, Berlin 1899, s. 583-589.
2. Kuzio-Podrucki A., Tiele-Wincklerowie. Arystokraci węgla i stali, Tarnowskie Góry 2021.
3. Seemann-Majorek A., Matka Ewa z Miechowic. Życie i dzieło, Łódź 2022.
4. von Tiele-Winckler W., Tradycje rodzinne. Familien Traditionen, Katowice 2019.