Górnośląski Okręg Przemysłowy

(ang. Upper Silesian Industrial Region, niem. Oberschlesisches Industriegebiet)

Autorzy: Tomasz Spórna, Weronika Dragan

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) położony w centralnej części województwa śląskiego to obszar o największej koncentracji zakładów przemysłowych w Polsce. Rozwój przemysłu na tym obszarze rozpoczął się na przełomie XVIII i XIX wieku i związany był z bogatymi złożami surowców mineralnych, tj. rudami cynku i ołowiu, srebra oraz węgla kamiennego. Jego gwałtowna industrializacja miała miejsce w II połowie XIX wieku oraz w latach 1945–1989.

Położenie oraz nazwa

Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) to największy w Polsce i jeden z największych w Europie obszarów przemysłowych. GOP położony jest na Wyżynie Śląskiej będącej częścią Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Otoczony doliną Odry, Wisły, górnej Warty. Administracyjnie obszar GOP-u położony jest w centralnej części województwa śląskiego. Na jego obszarze w 2012 r. znajduje się 9 miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 100 tys. osób. Tworzą one wraz z mniejszymi miastami zespół osadniczy – konurbację katowicką (górnośląsko-zagłębiowską). Do dużych miast GOP-u zaliczamy: Katowice (307,2 tys. mieszkańców), Sosnowiec (213,5 tys.), Gliwice (186,2 tys.), Zabrze (179,4 tys.), Bytom (174,7 tys.), Rudę Śląską (142,3 tys.), Tychy (129,1 tys.), Dąbrowę Górniczą (124,7 tys.) i Chorzów (111,2 tys. mieszkańców). Nazwa – Górnośląski Okręg Przemysłowy odnosi się do koncentracji przestrzennej zakładów przemysłowych, głównie reprezentujących branże przemysłu tradycyjnego (górnictwo, hutnictwo żelaza, hutnictwo metali nieżelaznych, przemysł maszynowy, elektrotechniczny, środków transportu, metalowy, chemiczny). Jest terminem odnoszącym się do struktury gospodarczej regionu. Błędem jest nazwanie zespołu miast konurbacji katowickiej, tj. układu osadniczego – GOP-em (terminem z geografii przemysłu). W związku z przemianami gospodarczymi zachodzącymi w Polsce po 1989 r. nazwa GOP coraz bardziej staje się terminem historycznym. Świadczyć o tym może, w porównaniu do okresu przed transformacją gospodarczą (1945–1989), zmniejszająca się po 1989 r. liczba zakładów przemysłowych i osób zatrudnionych w przemyśle. Także dosłowna interpretacja każdego z członu nazwy Górnośląski Okręg Przemysłowy jest nieadekwatna z rzeczywistością. Obszar ten położony jest na terenie będącym historycznie częścią Górnego Śląska oraz Małopolski (Zagłębia Dąbrowskiego), tworzył on koncentrację zakładów przemysłowych przypominającą kształtem elipsę. Natomiast na początku XXI w. dominującym sektorem zatrudniania mieszkańców centralnej części województwa śląskiego (GOP-u) stał się sektor III, tj. usługi.

W 2012 r. obszar Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w jego granicach z lat 60. XX w. (powierzchnia ok. 2850 km² wraz z Jaworznem i Sławkowem) zamieszkuje 2,37 mln mieszkańców. Jest to obszar o największej gęstości zaludnienia w kraju (średnio 833 os./km², wobec 123 os./km2 dla obszaru Polski). Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się centralna część GOP, miasta tworzące rdzeń konurbacji katowickiej (średnio ok. 1500 os./km²). Do miast o największej gęstości zaludnienia zaliczyć można Świętochłowice (4029 os./km²), Chorzów (3369), Siemianowice Śląskie (2782), Bytom (2532), Sosnowiec (2346), Zabrze (2243), Czeladź (2084 os./km²).

Tab. 1. Powierzchnia Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego wg wybranych opracowań z lat 50. i 60. XX wieku.

Ryc. 1. Granice Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego na tle kolejnych opracowań(w granicach województwa katowickiego z lat 1951–1975).

Według opracowań z lat 50. i 60. XX w. powierzchnia Górnośląskiego Obszaru Przemysłowego w zależności od przyjętej delimitacji waha się od 787,2 do 2694,0 km² (ryc. 1; tab. 1). Granice GOP-u były wielokrotnie zmieniane. Wpływ na to miały zmiany w celach planowania regionalnego, podporządkowanego rozwojowi gospodarczemu i urbanistycznemu regionu.

W granicach Planu Regionalnego GOP-u zatwierdzonego w 1953 r., obszar GOP-u podzielono na dwie części: obszar „A”, tzw. centralny oraz obszar „B” tworzący strefę zewnętrzną będącą rezerwą dla rozbudowywanego przemysłu oraz osadnictwa miejskiego.

Według niektórych opracowań obszar GOP obejmuje historyczną górnośląską część konurbacji katowickiej oraz obszar konurbacji katowickiej zajmując 7650 km². W niektórych opracowaniach GOP jest częścią śląsko-krakowskiego okręgu przemysłowego obejmującego województwo śląskie oraz powiat kędzierzyńsko-kozielski, olkuski, chrzanowski, oświęcimski, wadowicki, krakowski, myślenicki i miasto Kraków.

Przesłanki powstania i rozwoju przemysłu

Bezpośrednią przyczyną rozwoju przemysłu na obszarze centralnej części współczesnego obszaru województwa śląskiego (GOP-u) były zalegające w podłożu bogate złoża surowców mineralnych. Obszar GOP jest częścią Górnośląskiej Niecki Węglowej o powierzchni ok. 5,4 tys. km² (w Polsce ok. 4,5 tys. km²) w kształcie trójkąta, którego wierzchołki opierają się o Tarnowskie Góry na północy, Ostrawę na południu i Krzeszowice na wschodzie. Złoża węgla kamiennego pochodzące z górnego karbonu, na obszarze GOP przykryte są utworami wapiennymi i dolomitami triasowymi o przeciętnej grubości 100–200 m. Złoża Zagłębia Górnośląskiego są jednymi z najbogatszych w Europie. Zasoby położone do głębokości 1000 m szacowane są na ok. 70 mld ton.

Na obszarze GOP znajdują się także rudy cynku i ołowiu – obecnie nieeksploatowane (w rejonie bytomskim, chrzanowskim i na obszarze Dąbrowy Górniczej), złoża dolomitów triasowych (występują w Garbie Tarnogórskim i Pagórach Jaworznickich) oraz złoża wapieni i margli, piasków podsadzkowych, żwirów i glin. Oprócz czynników przyrodniczych, na rozwój przemysłu GOP-u wpływ miała także polityka gospodarcza państw zaborczych, granica państwowa oraz duże zasoby miejscowej siły roboczej.

U schyłku XVIII wieku na obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia rozwijało się górnictwo rud ołowiu (towarzyszący im cynk wyrzucano na hałdy) i żelaza. Było ono jednak zbyt prymitywne, aby stać się głównym inicjatorem rozwoju tego obszaru. Węgiel kamienny pozyskiwany był natomiast sposobem odkrywkowym, a małe jego ilości nie odgrywały większej roli gospodarczej. Rozwój górnictwa był niemożliwy głównie z powodów technologicznych, gdyż nie umiano poradzić sobie z wodą zalewającą szyby i sztolnie (Długoborski, 1960). W 1787 r. największymi miastami późniejszego GOP były Gliwice (1872 mieszkańców), Bytom (1642) i Tarnowskie Góry (1596).

Na rozwój przemysłowy dzisiejszego GOP-u wpłynęły czynniki polityczne i technologiczne, zapoczątkowane przez rząd pruski. Do głównych czynników należy uznać formalne zniesienie poddaństwa chłopów (1807), prawo o miastach (1807) restytuujące samorząd miejski oraz zniesienie przymusu cechowego, prawa składu i mili (1810). Ogromne znaczenie dla rozwoju górnictwa miało wprowadzone przez króla Prus Fryderyka II Wielkiego prawo górnicze (w 1769 roku). Dawało ono każdej osobie posiadającej koncesje, prawo do poszukiwania i eksploatacji minerałów. Właścicielowi gruntu, na którym odkryto złoża surowców zapewniało udziały w ewentualnym ich wydobyciu. Natomiast reformy gospodarcze w zaborze rosyjskim zostały wprowadzone później, tj. w II poł. XX wieku.

Pierwsze wzmianki o wydobyciu węgla kamiennego na tym terenie pochodzą z pierwszej połowy XVI w. i odnoszą się do okolic dzisiejszej Rudy Śląskiej (pola węglowego późniejszej kopalni „Walenty Wawel”). Do najstarszych kopalń węgla kamiennego na obszarze późniejszego GOP można zaliczyć kopalnie: „Murcki” w Katowicach (wydobycie węgla w tym miejscu odbywało się już od połowy XVII w.), „Wawel” w Rudzie Śląskiej (rok rozpoczęcia eksploatacji 1770), „Reden” w Dąbrowie Górniczej (1785), „Hoym”/”Tadeusz” w okolicach Strzyżowic/Psar, „Król” w Królewskiej Hucie (1791), „Królowa Luiza” w Zabrzu (1791), „Dar Karola” w Mysłowicach (1794), „Amalia” w Zabrzu (1797).

Na większą skalę eksploatacja węgla kamiennego możliwa była dzięki zastosowaniu w przemyśle pierwszych nowinek technicznych. Użycie maszyny parowej (pierwszą sprowadzono Odrą w 1787 roku z Anglii do kopalni rud srebra i ołowiu Fryderyk w Strzybnicy – dzisiejsza dzielnica Tarnowskich Gór) zapoczątkowało, na obszarze dzisiejszej konurbacji katowickiej, eksploatację rud w rozwijających się ośrodkach przemysłowych. Wzrost wykorzystywanych w przemyśle maszyn parowych pociągnął za sobą zużycie węgla, a to sprzyjało powstawaniu nowych kopalń.

Ważne było także otwarcie fiskalnej (państwowej) kopalni węgla kamiennego Królowa Luiza koło Zabrza w 1791 roku. Istotnym czynnikiem, który wpłynął na rozwój przemysłu na tym obszarze było zastosowanie nowo poznanej metody wytopu żelaza z rud, za pomocą koksu. W wyniku tego powstało wiele nowoczesnych koksowni i hut żelaza. Nowo poznana metoda wytopu żelaza została zastosowana w hucie „Mała Panew” oraz w hucie "Królewskiej". Ważnymi wydarzeniami dla rozwoju przemysłu było wynalezienie muflowej metody wytopu cynku (odkrycie J.Ch. Ruhberga). Po raz pierwszy nową metodę zastosowano w hucie księcia pszczyńskiego w Wesołej, rozpowszechnione po 1810 r., stało się przyczyną gwałtownego rozwoju tego przemysłu. Około 1840 r. uruchomiono wiele hut cynku, które posługiwały się miejscowymi rudami. Uległy one jednak w większości wypadków likwidacji po niedługim istnieniu. Równocześnie powstawały walcownie blach, szyn i innych fabryk. W szczególności rósł popyt na węgiel, najpierw za sprawą hutnictwa cynku i ołowiu, a następnie dzięki rozwoju kolei żelaznej.

Warte uwagi jest podkreślenie tempa zmian na obszarach objętych silną industrializacją. Jak pisze M. Bytnar-Suboczowa: tempo rozwoju przemysłu w okręgu bytomskim było tak wielkie, że w połowie XIX w. regencja opolska wynikami produkcyjnymi, ilością robotników, a przede wszystkim zdolnością produkcyjną swych przedsiębiorstw górowała nad Westfalią, nieznacznie ustępując jej tylko w hutnictwie. O rozwoju górnośląskiego przemysłu świadczyć może także wzrost liczby zatrudnionych w górnictwie w 1852 r. – 14 296 osób, a w 1882 r. było to już 203 570 osób.

Istotnie na rozwój przemysłowy dzisiejszego GOP-u wpłynął rozwój kolei żelaznej. Pierwszy szlak kolejowy: Wrocław – Opole – Kędzierzyn – Gliwice – Katowice – Mysłowice wybudowano w latach 1842-1846, natomiast w latach 1853-1856 wybudowano drugi tor.

W 1769 r. wydobycie węgla kamiennego na Górnym Śląsku wynosiło zaledwie 367 ton (początek statystyki węglowej). Do 1780 r. wydobywano rocznie mniej niż 1 tys. ton węgla, na początku XIX w. roczne wydobycie przekroczyło 100 tys. ton (1806 r.), 500 tys. ton osiągnęło w 1838 r., a pod koniec XIX w. osiągnęło wartość 10 mln ton (1879 r.). W wieku XX przekroczyło 50 mln ton (1926 r.), a w 1943 r. wynosiło 86,6 mln ton. Łącznie w latach 1769–1995 w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym wydobyto 9,7 mld ton węgla kamiennego. W 1938 r. w wyniku długotrwałego kryzysu w gospodarce na obszarze GOP czynnych było 60 kopalń. W porównaniu z 1923 r. ich liczba uległa zmniejszeniu z ponad 100.

Inwestycje przemysłowe w latach 1945-1989

Intensywny rozwój przemysłowy kontynuowany był po 1946 r. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. GOP dostarczał ponad 70% krajowej produkcji węgla, ponadto hutnictwo żelaza dostarczało 35% krajowej produkcji surówki żelaza oraz 45% wyrobów walcowych. Pomimo prób deglomeracji GOP-u (lata 50. XX w.), największą koncentracją kopalń oraz hut charakteryzowały się miasta rdzenia konurbacji katowickiej (miasta od Gliwic na zachodzi po Dąbrowę Górniczą na wschodzie). W końcu lat 70. XX w. na obszarze o promieniu 22,5 km od centrum GOP (Katowic), obejmującym 1590 km², koncentrowało się 83,2% terenów górniczych, 93,3% terenów hutniczych i 92,3% terenów użytkowanych przez pozostałe gałęzie przemysłu. Okres silnej industrializacji przejawiał się m.in. we wzroście wydobycie węgla kamiennego. W 1979 r. w Polsce, osiągnięto największe wydobycie węgla kamiennego, wynosiło ono 201 mln ton (w 1946 r. – 47,3 mln ton). We wrześniu 1971 r. Prezydium Rządu PZPR przyjęło decyzję o budowie Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej – największej inwestycji Polski Ludowej (w 1976 r. pierwszy spust surówki z wielkiego pieca).

W latach 1945–1989 na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego powstały liczne zakłady przemysłowe. Do ważniejszych nowopowstałych zakładów z branż przemysłu ciężkiego możemy zaliczyć:

• górnictwo: Kopalnie Węgla Kamiennego: „Ziemowit” w Tychach (dzisiaj Lędziny), „Wesoła” w Mysłowicach (obecnie KWK „Mysłowice-Wesoła”), „Halemba” w Rudzie Śląskiej (obecnie KWK „Halemba-Wirek), „Piast” w Tychach (dzisiaj Bieruń), „Śląsk” w Rudzie Śląskiej (obecnie KWK „Wujek” Ruch Śląsk.), „Staszic” w Katowicach (obecnie KWK „Murcki-Staszic”), „Kościuszko-Nowa” w Jaworznie (poł. w 1963 r. z KWK „Bierut” pod nazwą KWK „Jaworzno” zliwk.), „Julian” w Piekarach Śląskich (obecnie KWK „Piekary”), „Nowy Wirek” w Rudzie Śląskiej (obecnie KWK „Halemba-Wirek), „Mortimer-Porąbka” w Sosnowcu (zlikw.);
• hutnictwo: Kombinat Metalurgiczny „Huta Katowice”, Zakład Koksowniczy „Przyjaźń” w Dąbrowie Górniczej, Kombinat Koksochemiczny w Zabrzu, Huty Szkła: „Orzesze” (obecnie w ramach POL-AM-PACK S.A.) w Orzeszu, „Szczakowa” w Jaworznie (zlikw.); Hutnictwo żelaza, cynku i ołowiu. Huta Katowice w Dąbrowie Górniczej; Huta Cynku „Miasteczko Śląskie” w Miasteczku Śląskim; Mikrohuta w Dąbrowie Górniczej; Huta Kościuszko w Chorzowie (zlikw.); Huta Bobrek w Bytomiu (zlikw.); Huta Siemianowice w Siemianowicach Śląskich (zlikw.); Walcownia Miedzi w Katowicach (zlikw.);
• budownictwo: Wytwórnie Elementów Wielkopłytowych w Siemianowicach Śląskich (zlikw.), Bytomiu (zlikw.), Zabrzu (zlikw.), Jaworznie, Chorzowie; Fabryki Domów (zlikw.) w Będzinie, Gliwicach, Katowicach, Rudzie Śląskiej, Tychach, Sosnowcu; Poligonowe Wytwórnie Elementów Wielkopłytowych (zlikw.) w Rudzie Śląskiej, Siemianowicach Śląskich, Sosnowcu; Zakład Betonów Komórkowych w Będzinie; Przedsiębiorstwo Prefabrykacji Przemysłu Węglowego w Katowicach;
• przemysł mineralny: w tym przemysł materiałów budowlanych: Zakład Produkcji Kruszyw Mineralnych i Lekkich w Katowicach (obecnie z siedzibą w Gliwicach) oraz przemysł szklarski i ceramiczny: Huta Szkła Gospodarczego „Ząbkowice” w Dąbrowie Górniczej, Zakłady Ceramiki Budowlanej w Dąbrowie Górniczej;
• przemysł chemiczny: Przedsiębiorstwo Przemysłowo-Handlowe Odczynniki Chemiczne w Gliwicach (obecnie Avantor Performance Materials Poland S.A.); Zakłady Tworzyw Sztucznych „Erg” w Gliwicach (obecnie Izo-Erg S.A.);
• przemysł elektromaszynowy: Zakłady Urządzeń Komputerowych "MERA-ELZAB" w Zabrzu (obecnie ELZAB S.A.); Fabryka Silników Małej Mocy „Silma” w Sosnowcu (zlikw.; obecnie Expo Silesia); Zakłady Przewodów Nawojowych w Będzinie (obecnie Fabryka Przewodów Energetycznych S.A.); Fabryka Transformatorów „Mefta” w Mikołowie (obecnie Schneider Electric Energy Poland Sp. z o.o); Zakład Elektronicznej Aparatury Medycznej w Zabrzu (obecnie Instytut Techniki i Aparatury Medycznej ITAM);
• przemysł maszynowy: Fabryka Zmechanizowanych Obudów Ścianowych „Fazos” w Tarnowskich Górach (obecnie Grupa FAMUR); Zakłady Aparatury Chemicznej „Wimach” w Katowicach (zlikw.; obecnie Euro-Centrum Park Przemysłowy); Fabryka Palenisk Mechanicznych w Mikołowie (obecnie FPM S.A.); Fabryka Urządzeń Klimatyzacyjnych „Gliwent” w Gliwicach (zlikw.); Przedsiębiorstwo Produkcji Sprzętu Termicznego w Katowicach (zlikw.); Zakłady Remontowo-Montażowe Przemysłu Metali Nieżelaznych „Montomet” w Piekarach Śląskich (zlikw.); Centralne Zakłady Naprawcze Budownictwa Górniczego w Mysłowicach (zlikw.); Fabryka Maszyn Górniczych „Famur” w Katowicach; Zakład Remontowy Energetyki w Katowicach;
• przemysłu motoryzacyjnego – Zakład Sprzętu Motoryzacyjnego w Sosnowcu (obecnie Grupa Magneti Marelli); Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Tychach (obecnie FIAT Polska S.A.);
• Elektrownie: Łagisza w Będzinie, Jaworzno I,II,III w Jaworznie; Halemba w Rudzie Śląskiej; elektrociepłownie: w Będzinie, Bytomiu, Katowicach, Łaziskach Górnych (zlikw.), Tychach.

Ponadto rozwijał się przemysł spożywczy oraz lekki (m.in.: Zakłady Odzieżowe Górnictwa i Energetyki w Rudzie Śląskiej, zlikw. oraz Zakłady Obuwnicze w Będzinie, zlikw.).

Górnośląski Okręg Przemysłowy po 1989 roku

Znaczna część zakładów przemysłowych Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej została zamknięta. W 2012 r. do największych przedsiębiorstw z obszaru GOP zaliczamy firmy z branży energetyki i ciepłownictwa (GK Tauron Polska Energia S.A.), surowców i paliw (Kompania Węglowa S.A.; Katowicki Holding Węglowy S.A., Węglokoks S.A.) farmaceutyków i kosmetyków (GK Farmacol S.A.), motoryzacji, przemysłu maszynowego i metalowego.

Tab. 2. Struktura pracujących w największych miastach GOP w 2010 roku.

W 2012 r. na obszarze GOP działa 18 kopalń. Pięć kopalń wchodzi w skład utworzonego w 1993 r. Katowickiego Holdingu Węglowego S.A.: KWK Mysłowice-Wesoła w Mysłowicach oraz 4 katowickie kopalnie, tj. KWK Murcki, KWK Staszic, KWK Wieczorek, KWK Wujek. Jedenaście kopalń utworzonej w 2003 r. Kompani Węglowej S.A.: KWK Ziemowit (Lędziny), KWK Piast (Bieruń), KWK Bolesław Śmiały (Łaziska Górne), KWK Pokój, KWK Bielszowice, KWK Halemba-Wirek Ruch „Halemba”, KWK Halemba-Wirek Ruch „Wirek” (Ruda Śląska), KWK Sośnica-Makoszowy (Zabrze), KWK Bobrek-Centrum Ruch „Bobrek”, KWK Bobrek-Centrum Ruch „Centrum” (Bytom), KWK Piekary (Piekary Śląskie). Jedna kopalnia utworzonego w 2005 r. Południowego Koncernu Węglowego S.A. – KWK Sobieski (Jaworzno) oraz dwie kopalnie sp. z o.o., tj. KWK Kazimierz-Juliusz (Sosnowiec) oraz Zakład Górniczy SILTECH (Zabrze).

Przemysł hutniczy w 2012 r. na obszarze GOP reprezentowany jest m.in. przez huty będące własnością firmy ArcelorMittal Poland (obecnie są jej oddziałami). Zaliczają się do nich huty: w Chorzowie (dawna Huta Królewska), w Dąbrowie Górniczej (dawna Huta Katowice), w Sosnowcu (dawna Huta Cedler) oraz w Świętochłowicach (dawna Huta Florian). Ponadto w Chorzowie mieści się Huta Batory Sp. z o.o., Walcownia Blach Grubych „Batory” (HW Pietrzak Holding), Kuźnia Batory Sp. z o.o. (grupa Alchemia S.A.). W Bytomiu Zakład Huta Zygmunt (w ramach Zamet Budowa Maszyn S.A.). W Dąbrowie Górniczej mieści się także Huta Bankowa (grupa Alchemia S.A.) oraz BHH Mikrohuta, w Gliwicach – Ferrostal Łabędy Sp. z o.o. oraz Huta Łabędy S.A., w Katowicach – Ferrum S.A., w Łaziskach Górnych – Huta Łaziska S.A., w Rudzie Śląskiej – Huta „Pokój”, w Sosnowcu – Huta Buczek Sp. z o.o., w Zabrzu – Huta Zabrze S.A. oraz w Miasteczku Śląskim – Huta Cynku „Miasteczko Śląskie” S.A. Przemysł metalowy reprezentuje m.in. GK Bowim S.A. w Sosnowcu. Przemysł koksowniczy reprezentowany jest m.in. przez Koksownie „Przyjaźni” w Będzinie oraz Koksownie „Jadwiga” w ramach Kombinatu Koksochemicznego S.A. w Zabrzu.

Przemysł energetyczny reprezentują elektrownie Tauron Wytwarzanie S.A. (zawiązane w 2000 r. pod nazwą Południowy Koncern Energetyczny S.A., od 2011 r. zmiana nazwy) wchodzącej w skład holdingu TAURON Polska Energia S.A. W jego strukturze z obszaru GOP znajdują się elektrownie: „Jaworzno III”, „Łaziska” (Łaziska Górne), „Łagisza” (Będzin), „Halemba” (Ruda Śląska). W 2013 r. w skład grupy Tauron Ciepło S.A. wchodzą elektrociepłownie: Zakład Wytwarzania Nowa (Dąbrowa Górnicza), Zakład Wytwarzania Katowice, Zakład Wytwarzania Tychy. Przemysł maszynowy skupiony jest głównie wokół przedsiębiorstw produkujących sprzęt dla górnictwa, m.in.: GK Kopex S.A. oraz Grupa Famur S.A. (Katowice) oraz przemysł elektromaszynowy m.in. grupa GK Introl S.A. (z siedzibą w Katowicach).

Przemysł chemiczny reprezentowany jest m.in. przez Zakłady Azotowe Chorzów S.A. w Chorzowie, Zakłady Chemiczne Organika-Azot S.A. w Jaworznie, Avantor Performance Materials Poland S.A. (d. POCH S.A) w Gliwicach. Do największych firm budowlanych z obszaru GOP można zaliczyć: Elektrobudowa S.A. (Katowice) oraz GK Mostostal Zabrze-Holding S.A. (Zabrze).

Na obszarze GOP znajdują się także zakłady przemysłu zbrojeniowego, m.in. Wojskowe Zakłady Mechaniczne S.A. w Siemianowicach Śląskich, Zakłady Polskiego Holdingu Obronnego: Zakłady Mechaniczne „Bumar-Łabędy”, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Urządzeń Mechanicznych "OBRUM" sp. z o. o. w Gliwicach oraz zakład Bumar-Mikulczyce S.A. (Zabrze).

Dużą rolę w strukturze przemysłu GOP zajmuje przemysł samochodowy, w tym zlokalizowany w Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej (KSSE). W obrębie GOP znajdują się fabryki samochodów: General Motors Manufacturing Poland w Gliwicach oraz FIAT Polska S.A. w Tychach. Firmy produkujące części i podzespoły dla przemysłu motoryzacyjnego: Grupa Magneti Marelli w Sosnowcu; Nexteer Automotive Poland Sp. z o.o. w Tychach; Brembo Poland Sp. z o.o. w Dąbrowie Górniczej; Ponadto w Chorzowie znajduje się Fabryka Taboru Szynowego – ALSTOM Konstal S.A.

Proces restrukturyzacji zakładów przemysłowych zapoczątkowany na początku lat 90. XX w. doprowadził do zmiany w strukturze zatrudnienia mieszkańców GOP. Nastąpiło symboliczne „przejście” w zatrudnieniu mieszkańców z dominującego sektora przemysłowego do sektora usług. Na obszarze konurbacji katowickiej, w 1998 r. po blisko dwóch wiekach dominacji przemysłu nastąpiło zrównanie udziałów sektora przemysłowego i usługowego. Zmiany te dokonały się w znacznej mierze dzięki „kurczeniu” się przemysłu niż w wyniku wzrostu sektora usług. Strukturę zatrudnienia w największych miastach GOP-u w 2010 r. przedstawia tabela 2.

Bibliografia

1. Długoborski W., Geneza industrializacji Górnego Śląska, Zaranie Śląskie, R. 23, z. 2, wyd. ŚIN, Katowice-Cieszyn 1960, s. 163-173.
2. Grabania M., Górnośląski Okręg Przemysłowy: liczby, fakty, problemy, ŚIN, wyd. Śląsk, Katowice 1964.
3. Grabania M., Regiony przemysłowe województwa katowickiego, Katowice 1963.
4. Kłosowski F., Sektor usług w gospodarce regionu tradycyjnego w warunkach transformacji i restrukturyzacji, wyd. UŚ, Katowice 2006.
5. Pukowska-Mitka M., Cykle węglowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, wyd. UŚ, Katowice 2002.
6. Pukowska-Mitka M., Tkocz M., Przemysł, w: Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, red. M. Tkocz, Sosnowiec 2008, s. 68-86.
7. Rechowicz H., Katowickie. Województwo w Polsce Ludowej, Warszawa 1970.
8. Rychłowski B., Województwo katowickie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, Warszawa 1967.
9. Sitek S., Runge J., Kłosowski F., Runge A., Pytel S., Spórna T., Kurpanik M., Zuzańska-Żyśko E., Społeczno-gospodarcze oraz przestrzenne kierunki zmian regionalnego oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego. Raport Końcowy, Sosnowiec 2013.
10. Syrek M., Przemysł regionu katowickiego w latach 1945-1974, Katowice 1976.
11. Tkocz M., Przemysł GZM, w: Górnośląski Związek Metropolitalny, zarys geograficzny, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddział Katowicki, red. R. Dulias, A. Hibszer, Sosnowiec 2008, s. 208-220.
12. Tkocz M., Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr. 1998, wyd. UŚ, Katowice 2001.
13. Tkocz M., Tereny przemysłowe w strukturze przestrzennej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Geographia. Studia et Dissertationes, 15, 1991, s. 105-118.
14. Wiedermann K., Restrukturyzacja i modernizacja hutnictwa żelaza Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego po 1989 roku, w: Problemy Transformacji Struktur Przemysłowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG nr 4, red. Z. Zioło, Wyd. Oświat. FOSZE, Rzeszów 2002.
15. Wrzosek A., Górnośląski Okręg Przemysłowy, w: Główne okręgi przemysłowe Polski, Państwowe Zakł. Wyd. Szkolnych, Warszawa 1972, s. 27-39.

Źródła on-line

Rozmieszczenie kopalń w Polsce