Kronika Galla Anonima

(ang. Gesta principium Polonorum,niem. Gesta principium Polonorum)

Autor: dr Marta Kasprowska-Jarczyk

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Kronika Galla Anonima powstała w latach 1113-1116 na dworze polskiego władcy Bolesława III Krzywoustego. Jej autorem jest anonimowy zakonnik pochodzący spoza ziem Królestwa Polskiego, który przez historyków nazwany został Gallem. Dzieje Polski opisane zostały w porządku chronologicznym, poczynając od czasów legendarnych aż po rok 1113. Gall Anonim swoją opowieść skoncentrował na czynach i cnotach księcia Bolesława, jak pisał we wstępie do kroniki: „Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków”. Spośród źródeł kronikarza wymienić trzeba: przekazy ustne i świadectwa ludzi mu współczesnych, źródła pisane oraz autopsję. Kronika pozostawała w rękopisie aż do roku 1749, kiedy to na podstawie Rękopisu Heilsberskiego wydał ją Gottfried Lengnich. Pierwsze pełne tłumaczenie tekstu na język polski autorstwa Zygmunta Komarnickiego pochodzi z 1873 roku.

Nazwa Śląsk w Kronice

Gall Anonim bardzo rzadko używał nazw poszczególnych regionów terytorialnych Polski piastowskiej (w jego kronice pojawia się określenia Pomorze i Mazowsze). Termin Śląsk w ogóle nie występuje w jego dziele, co można tłumaczyć faktem, iż w XII wieku ta nazwa terytorialna nie odnosiła się do konkretnych ziem. W kronice Galla, przy okazji opisywania różnych zdarzeń i zjawisk, spotkać można przywołania konkretnych nazw miejscowości leżących obecnie na Górnym Śląsku.

Gall Anonim używał zamiennie pojęć ducatus, provincia i regio Wratislaviensis w odniesieniu do całego Śląska. Wprowadził również na karty kroniki określenie regio Zleznensis (II, 50) – czyli „kraj śląski”, przy okazji opisywania ataków Zbigniewa i jego czeskich sojuszników na tereny Polski południowej. Nie wiadomo jaki dokładnie zasięg terytorialny obejmowało to pojęcie, można się natomiast domyślać, że w skład „kraju śląskiego” wchodziły również tereny późniejszego Górnego Śląska. Trzeba zastanowić się nad tym, czy Gall utożsamiał Śląsk z prowincją wrocławską, która w szerszym znaczeniu odpowiadałaby terenom diecezji wrocławskiej, a w znaczeniu węższym byłaby ograniczona tylko do granic późniejszego księstwa wrocławskiego. W takim ujęciu Opole na pewno nie wchodziło w skład prowincji krakowskiej, a więc musiało być częścią prowincji wrocławskiej.

Górnośląskie miejscowości w Kronice Galla Anonima

Kronika Galla Anonima przynosi pierwsze informacje na temat politycznego znaczenia Koźla, osady położonej w pobliżu granicy czeskiej. Historiograf podkreśla graniczne położenie Koźla przy okazji opisywania zagadkowego pożaru w grodzie, który miał miejsce około 1106 roku:

• „Tymczasem zwiastowano mu [Bolesławowi Krzywoustemu] właśnie, że gród Koźle na pograniczu czeskim spłonął, sam przez się jednak, a nie z ręki wrogów. On jednak sądząc, że ktoś podstępnie to uczynił, i obawiając się, że Czesi pospieszą gród obwarować, natychmiast pognał tam z bardzo nielicznym pocztem i własnymi rękami robotę rozpoczął na miejscu” (II, 36).

Kolejna wzmianka Galla o walkach z Morawianami w Koźlu pochodzi z 1108 roku i towarzyszy jej informacja o odbiciu Raciborza przez Polaków z rąk czeskich:

• „Teraz zaś [poniechawszy] Pomorzan zwróćmy się do Czechów, byśmy nazbyt długo pozostając przy tym samym temacie nie wydawali się zbyt opieszali. Gdy więc Bolesław stał na straży kraju i wszelkimi siłami dbał o sławę ojczyzny, zdarzyło się właśnie, że zjawili się Morawianie, chcąc ubiec gród Koźle w tajemnicy przed Polakami. Wówczas to Bolesław wysłał pewnych zacnych rycerzy celem zajęcia, jeśliby to było możliwe, Raciborza, sam jednak dla tej przyczyny nie zaniechał łowów i wypoczynku. Owi zaś zacni rycerze odeszli i stoczyli walkę z Morawianami, w której kilku zacnych spośród Polaków padło w boju, jednak ich towarzysze odzierżyli pole zwycięskiej bitwy i [zdobyli] gród. Tak to wybici zostali Morawianie w walce, a owi w grodzie [Raciborzu], nie wiedząc o niczym, zostali zagarnięci”. (II, 45)

Jerzy Rajman zauważył, że Koźle było w XII wieku grodem o sporym znaczeniu strategicznym, ubezpieczającym skrzyżowanie drogi z Opawy do Opola i Wrocławia, z boczną odnogą biegnącą z Pragi przez Nysę do Bytomia i Krakowa.

Zarówno Koźle, jak i Racibórz w ujęciu Galla Anonima znajdowały się na pograniczu i były przedmiotem walk pomiędzy wojskami księcia Bolesława i Morawianami na początku XII wieku.

Bibliografia

1. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, oprac. M. Plezia, Wrocław 1996.
2. Boroń P., Zanim powstał Górny Śląsk... Problemy badawcze dziejów dorzeczy Górnej Odry i Górnej Wisły w X-XII w., w: Silesia Historica. Badania nad historią Śląska. Metody i praktyka historiografii oraz nowe poszukiwania, Wrocław 2012, s. 83-94.
3. Czapliński M., Kaszuba E., Wąs G., Żerelik R., Historia Śląska, Wrocław 2002.
4. Panic I., Kształtowanie się pojęcia i terytorium Górnego Śląska w średniowieczu, w: Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, Gliwice 2004, s. 17-32.
5. Rajman J., Terytorium opolsko-raciborskie w prowincji wrocławskiej, „Roczniki Historyczne” 1998, s. 13-34.

Źródła on-line

1. Vincentius Kadlubko et Martinus Gallus scriptores historiae Polonae vetustissimi..., wyd. G. Lengnich. Gdańsk 1749.
2. Kronika Marcina Galla przełożona na język polski i objaśniona, przeł. Z. Komarnicki, Warszawa 1873.