Lasy Lublinieckie

Autorzy:Wojciech Kurda

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Lasy Lublinieckie to zwarty kompleks leśny położony w południowej Polsce, na obszarze dwóch województw: śląskiego, oraz opolskiego, na północ od konurbacji katowickiej. Lasy Lublinieckie są największym kompleksem leśnym w województwie śląskim. Zajmują powierzchnię prawie 100 tys. ha, z czego na obszary typowo leśne przypada 80 tys. ha. Kształt lasów jest wyraźnie wydłużony. W większości dopasowuje się do doliny Małej Panwi, znanej również jako Obniżenie Małej Panwi. Oprócz Lasów Lublinieckich obszar ten znany jest również jako Bory Lublinieckie bądź Lasy Lubliniecko-Tarnogórskie . Z uwagi na swe właściwości teren ten zwany jest również Białym Śląskiem, Zielonym Śląskiem oraz Zielonymi Płucami Śląska . Pod względem fizyczno-geograficznym Lasy te znajdują się na granicy trzech makroregionów: Niziny Śląskiej, Wyżyny Śląskiej oraz Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej. Wysokości bezwzględne wahają się pomiędzy 230 a 366 metrów n.p.m. Głównym czynnikiem, który wpłynął na szatę roślinną Lasów Lublinieckich jest podłoże geologiczne. Dno Obniżenia Małej Panwi (mikroregion Niziny Śląskiej), wyściełane osadami polodowcowymi, jest obszarem niekorzystnym pod względem zagospodarowania rolnego, toteż tereny te nie zostały wykarczowane i zamienione na grunty orne. Zarząd nad obszarami leśnymi sprawuje 6 nadleśnictw (Lubliniec, Brynek, Świerklaniec, Koszęcin, Siewierz, Zawadzkie).

Geologia

Obszar Lasów Lublinieckich wchodzi w skład jednostki tektonicznej piętra paleozoicznego zwanej monokliną śląsko–krakowską. Jest ona częścią tak zwanej epiwaryscyjskiej strefy monoklinalnej, rozciągającej się na przedpolu Sudetów oraz Zagłębia Górnośląskiego. Najstarsze utwory spotykane na obszarze Lasów Lublinieckich to utwory kajpru (triasu górnego), występujące na Garbie Woźnickim. Tworzą je wapienie oolityczne oraz tak zwane wapienie woźnickie, szczególnie odporne na erozje. Utwory czwartorzędowe plejstoceńskie to pozostałość po okresach zlodowacenia, szczególnie po zlodowaceniu środkowopolskim, które przypuszczalnie miało miejsce od 300 do 120 tys. lat p.n.e.. Tworzą je moreny denne, moreny czołowe, piaski zwałowe oraz głazy narzutowe. Obszar Lasów Lublinieckich jest średnio zasobny w surowce mineralne. Wzdłuż Małej Panwi, w utworach kajprowych spotykane są nieduże skupiska rud żelaza (syderytów). Historia przetopu tych rud w miejscowych kuźniach jest ważną częścią dziedzictwa historycznego tych ziem. W okolicach Kalet oraz na południe od nich, rozpoznano złoża rud cynkowo-ołowiowych. Nie są one jednak na obszarze Lasów Lublinieckich eksploatowane.

Hydrografia

Lasy Lublinieckie wyróżniają się na tle województwa śląskiego gęstą siecią hydrograficzną. Osią regionu jest rzeka Mała Panew. Dzieli ona Lasy Lublinieckie na dwie, porównywalnej wielkości części: północną i południową. Główne dopływy Małej Panwi to: Leśnica, Lublinica (mylnie w literaturze zwana czasem Lublinianką), Łana, Psarka, Potok Ligocki, Stoła. Zaznacza się wyraźna asymetria jej dopływów. Zdecydowana większość dopływów to dopływy prawostronne, mające swoje źródła na grzbietach Garbu Woźnickiego. W północnej części Lasów, płynie druga pod względem długości rzeka Lasów Lublinieckich,Liswarta. We wschodniej części obszaru przebiega dział wodny Wisły i Odry. Kilkaset metrów na południe od źródeł Małej Panwi (dopływ Odry), ma swe źródła rzeka Brynica, będąc dopływem Czarnej Przemszy, która to wpływa do Wisły.

Charakterystyczną cechą Lasów Lublinieckich jest występowanie na ich obszarze licznych stawów. Oprócz siedmiu dużych (Staw Piegża, Staw Posmyk, Zielona, Zbiornik Chechło-Nakło, Jezioro Świerklanieckie, Jezioro Rogoźnik, Zalew Przeczycko-Siewierski), w krajobraz regionu wpisują się liczne śródleśne niewielkie zagłębienia wypełnione wodą, które w połączeniu z leśnym charakterem tych terenów stają się źródłem wypoczynku dla mieszkańców ościennych miast i miejscowych. Otoczenie zbiorników wodnych stało się miejscem rozwoju funkcji turystyczno-rekreacyjnej na tych terenach. Do innych walorów przyrodniczych zaliczyć można wydmy (w Dolinie Małej Panwi), tworzące ciekawe kompozycje krajobrazowe oraz meandrujące rzeki, głównie Leśnicę i Małą Panew.

Gleby

W klasyfikacji gleb Lasów Lublinieckich widać wyraźny podział na gleby występujące w Obniżeniu Małej Panwi oraz w otaczających go od północy i południa garbach.

Gleby Obniżenia Małej Panwi mają bardzo słabą żyzność. Skałami macierzystymi gleb są utwory polodowcowe: piaski, iły, gliny zwałowe oraz wzdłuż dolin rzecznych, głównie wzdłuż Małej Panwi także utwory akumulacyjne, holoceńskie. Lepsze gleby występują na Garbach: Tarnogórskim i Woźnickim. Utwory polodowcowe zostały tam zerodowane, odsłaniając starsze warstwy, sięgające nawet utworów triasowych. Są to jednocześnie najstarsze gleby Lasów Lublinieckich. Skałami macierzystymi są tutaj najczęściej iły i wapienie.

Wyróżniamy trzy podstawowe typy gleb na obszarze Lasów Lublinieckich. Są to:

• gleby bagienne (Histosols) i zabagnione (Gleysols)
• gleby bielicowe i rdzawe ( Podzols)
• gleby brunatne właściwe (Eutric Cambisols) i gleby płowe (Luvisols).

Gleby bagienne i zabagnione występują miejscowo na obszarze Obniżenia Małej Panwi, zwłaszcza w jej wschodniej części oraz w okolicach Koszęcina. Gleby bielicowe i rdzawe są przeważającym powierzchniowo typem gleby w obrębie Obniżenia Małej Panwi. W jej środkowej i zachodniej części przeważają gleby bielicowe wytworzone z piasków słabogliniastych i gliniastych, z kolei w północnej części tegoż obniżenia dominują gleby bielicowe i rdzawe wytworzone z piasków luźnych. Ten typ gleby cechuje bardzo wysoki kwaśny odczyn. Wyróżnia go również brak lub bardzo słabo wykształcony poziom warstwy próchnicznej. Gleby bielicowe i rdzawe są glebami suchymi. Są na ogół porośnięte borami sosnowymi. Gleby brunatne i płowe, dominujące na Garbie Woźnickim i Garbie Tarnogórskim nie są dobrze wykształcone, z uwagi na to, iż iły (główna skała macierzysta tych terenów są słabo podatne na działanie czynników glebotwórczych).

Szata roślinna

Głównym czynnikiem który wpłynął na szatę roślinną Lasów Lublinieckich jest podłoże geologiczne oraz wynikająca z niego żyzność gleb. Dno Obniżenia Małej Panwi, wyściełane osadami polodowcowymi, jest obszarem niekorzystnym pod względem zagospodarowania rolnego, toteż tereny te nie zostały wykarczowane i zamienione na grunty orne. Intensywnie za to rozwijało się leśnictwo, a także przemysł. Drzewo z tutejszych lasów wykorzystywane było do XIX wieku m.in. do produkcji żelaza w okolicznych hutach. Dużo lepsze warunki pod uprawę roślin występują na sąsiadujących z Obniżeniem Garbie Tarnogórskim i Progiem Woźnickim i to właśnie tam w większym stopniu rozwinęło się rolnictwo.

82% powierzchni leśnej regionu przypada na lasy sosnowe. Najliczniejsza jest sosna pospolita. W drzewostanie takim, sośnie towarzyszy najczęściej brzoza oraz świerk. W sosnowych borach opisywanego obszaru bardzo dobrze wykształcona jest warstwa mszysta. Pozostałe gatunki drzew tworzą niewielkie jednogatunkowe drzewostany, bądź są domieszką monokultur sosnowych. Drugim obok sosny gatunkiem drzew iglastych najczęściej spotykanym w Lasach Lublinieckich jest świerk. Niestety od lat 90-tych XX wieku następuje masowe obumieranie świerków. Drzewa te, charakteryzujące się płytkim systemem korzeniowym, zamierają z powodu obniżenia się poziomu wód gruntowych. Spośród drzew liściastych najczęściej spotykane są: dąb oraz brzoza. Dąb, liczny w ubiegłych wiekach, zmarginalizowany i masowo wycinany w latach przemian antropogenicznych, obecnie ponownie wkracza do siedlisk, w których kiedyś występował. W celu zwiększenia bazy pokarmowej (szczególnie dla jeleni) sadzono i sadzi się kasztany. Ich ilość w porównaniu z innymi gatunkami drzew jest jednak niewielka. Podobnie jak rododendronów, sadzonych jako ozdoba dla miejsc spotkań myśliwych. W podszycie lasu rośnie również orzech laskowy, malina, głóg, tarnina oraz rzadko spotykany w kraju jałowiec. W runie leśnym z kolei dominuje jagoda (borówka czernica), borówka (borówka brusznica), a także żurawina błotna, modrzewnica, bagno zwyczajne, wrzosowiska oraz łochynia, zwana również pijanicą bądź borówką bagienną. W zbiornikach wodnych rosną grzybienie białe, powszechnie znane jako lilie wodne.

Świat zwierząt

Według podań historycznych Lasy Lublinieckie „były domem” dla takich zwierząt jak tury, niedźwiedzie (w roku 1756 padł ostatni niedźwiedź na Ziemi Lublinieckiej), rysie, żbiki, wilki (spotykane jeszcze w latach 80-tych XX wieku). Niestety do naszych czasów nie zachował się żaden z tych gatunków. Współcześnie, wśród ssaków jeleni europejskich jest około 730 sztuk. Największe jego zagęszczenie jest w okolicach Koszęcina, Kalet i Brynka. Duże szkody dla tego gatunku wyrządziło otwarcie w roku 1967 huty cynku i ołowiu w pobliskim Miasteczku Śląskim. Na początku XIX wieku wprowadzono na obszar Lasów Lublinieckich nowy gatunek – daniela. Nie jest ich dużo i trudno jest określić, czy jest wskazane dalsze jego introdukowanie, gdyż jest to gatunek obcy. Największym ssakiem Lasów Lublinieckich jest łoś. Ostoje łosia znajdują się w okolicach WoźnikiWoźnik oraz w sąsiedztwie rzeki Brynica. Najczęściej spotykanym gatunkiem ssaków jest sarna. Na początku XX wieku panowie tych lasów, ród hrabiów Donnesmarcków, wprowadził tu także gatunek saren syberyjskich. Nie dotrwały one jednakże do naszych czasów. Od 1994 roku w Lasach Lublinieckich ponownie spotykany jest bóbr. Gatunek ten został sprowadzony na te terytorium celem przywrócenia naturalnego charakteru lasów. Bobry dobrze zadomowiły się w tutejszym środowisku, gdyż w 2004 roku stwierdzono występowanie 92 bobrów na 14 stanowiskach. Ich liczba ciągle rośnie. Kolejnym gatunkiem ssaków godnym uwagi jest wydra. W 1997 roku doliczono się 56 osobników na 27 stanowiskach, najwięcej w pobliżu stawów: Kacze Jezioro, Posmyk oraz w północno – wschodniej części obszaru. Zwierzęciem drapieżnym najliczniej występującym w tutejszych lasach jest lis. Liczba lisów cały czas rośnie, natomiast liczba zajęcy, bażantów, kuropatw czy cietrzewi, czyli podstawowego pokarmu lisów, spada. Zachwiana została równowaga biocenotyczna. Stało się tak, odkąd zaczęto zrzucać z samolotów szczepionki przeciwko wściekliźnie dla lisów (rok 1993). Wyeliminowany został przez to naturalny system redukcji zbyt dużej liczby osobników tego gatunku. Szczepionki takie z jednej strony chronią zwierzęta, zwłaszcza gospodarskie przed wścieklizną, z drugiej uniemożliwiają naturalną regulację liczebności gatunków. Spośród innych ssaków faunę Lasów Lublinieckich tworzą: jenoty, dziki, których jest około 380 sztuk; piżmaki amerykańskie, borsuki, kuny czy zające. Z niewielkich ssaków z kolei spotkać można tu nietoperze, w tym gacka wielkoucha; jeże, ryjówki, wiewiórki, tchórze, norki amerykańskie czy gronostaje. Na uwagę zasługuje obecność w tutejszych lasach skrajnie zagrożonej wyginięciem orzesznicy. Największe jej stanowisko zaobserwowano w okolicach Nakła Śląskiego. Bardzo licznie na omawianym terenie reprezentowane są ptaki. Doliczono się ich tutaj aż 180 gatunków. Największe i najgłośniejsze ptaki Lasów to żurawie. Gnieżdżą się one tutaj na czterech stanowiskach, w tym w rezerwacie ornitologicznym „Jeleniak – Mikuliny”. Do innych rzadkich ptaków gniazdujących w Lasach Lublinieckich należą bociany czarne, zimorodki, dudki, dzięcioły, bażanty, kruki, pustułki, kanie rude i rybołowy. Znajduje się tu także jedyne na Górnym Śląsku miejsce lęgowe orła bielika. Gromada gadów reprezentowana jest przez trzy typy jaszczurek: zwinkę i żyworodkę oraz padalca - jedyną beznogą jaszczurkę. Ponadto można zobaczyć tu licznego zaskrońca oraz żmiję zygzakowatą. Wyjątkowo cennym było zaobserwowanie pod koniec lat 90 – tych XX wieku dwóch stanowisk występowania żółwia błotnego. Z płazów na uwagę zasługuje kumak nizinny, gatunek skrajnie zagrożony wyginięciem. Spośród skorupiaków - raki. Zwierzęta te są bardzo ważnymi bioindykatorami. Ich pojawienie się, po wielu latach nieobecności świadczy dobitnie o poprawie stanu środowiska Lasów Lublinieckich. W rzekach i stawach stwierdzono występowanie około 20 gatunków ryb. Najliczniejsze z nich to karasie, ślizy, liny, karpie i szczupaki. Większość z nich jest hodowana tutaj w celach gospodarczych.

Walory antropogeniczne

Do walorów antropogenicznych (kulturowych) obszaru, na terenie którego położone są Lasy Lublinieckie, zaliczają się drewniane kościoły w Koszęcinie, Sadowiu, Cieszowej, Bruśku, Miasteczku Śląskim i Woźnikach. Wszystkie one leżą na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego. Zabytki architektury świeckiej to z kolei liczne zamki i pałace. Najcenniejszy zespół pałacowo-zamkowy znajdował się w Świerklańcu i stanowił rodową siedzibę Donnersmarcków. Niestety obiekt nie zachował się do naszych czasów. W Świerklańcu jedyną pozostałością świadczącą o potędze tego rodu jest Pałac Kawalera. Inne pałace związane z rodem Donnesrsmarcków znajdują się w Brynku oraz w Nakle Śląskim. W Lublińcu na skraju znajduje się odrestaurowany w 2010 r. zamek książąt opolskich, w którym mieści się obecnie hotel. W Krupskim Młynie na Małej Panwi znajduje się zabytek techniki – most wiszący z 1930 roku. Miłośników techniki i przemysłu przyciąga również nieczynna kopalnia srebra położona pomiędzy Miasteczkiem Śląskim a Bibielą. W Boruszowicach, w gminie Tworóg, cenny z kolei jest budynek dawnej papierni z 1896 r. Rzeki Mała Panew i Leśnica były dobrymi miejscami do budowania młynów wodnych. Trzy spośród zachowanych tego typu obiektów znajdują się w Żędowicach, wśród nich młyn „Thiel” na życzenie udostępniany do zwiedzania. Na Leśnicy dotrwał do współczesności Młyn Anny. Instytucją kultury, która w wyjątkowy sposób przyczynia się do promocji regionu jest Państwowy Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”. Mający swą siedzibę w koszęcińskim pałacu zespół, już od ponad 50 lat aktywnie uczestniczy w życiu miejscowości i regionu, rozsławiając przy tym jego dobre imię daleko poza granicę Koszęcina.

Formy ochrony przyrody

W skład systemu powierzchniowych form ochrony przyrody Lasów Lublinieckich wchodzą: park krajobrazowy „Lasy nad Górną Liswartą”, 2 rezerwaty przyrody (Jeleniak-Mikuliny oraz Góra Grojec), 22 użytki ekologiczne i 170 pomników przyrody. Obszary Lasów położone w województwie opolskim wchodzą ponadto w skład obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”, a „Pasieki” pomiędzy Miasteczkiem Śląskim a Sośnicą tworzą zespół przyrodniczo-krajobrazowy. „Bagno Bruch w okolicach Pyrzowic” oraz „Dolina Małej Panwi” zostały pozytywnie zaopiniowane do włączenia w europejską sieć Natura 2000.

Turystyka i rekreacja

Lasy Lublinieckie jako obszar leżący w strefie podmiejskiej konurbacji katowickiej, cechujący się dużym natężeniem wypoczynku jednodniowego, nie dysponuje bogatym zapleczem noclegowym. Wśród zbiorowego zakwaterowania dominują ośrodki wypoczynkowe składające się z zespołu domków turystycznych. W latach PRL-u należały one do zakładów przemysłowych, obecnie są w większości sprywatyzowane bądź skomunalizowane. Ośrodki takie znajdują się w Koszęcinie, Posmyku, przy zalewie Chechło-Nakło, Zielonej, Śliwie, Siewierzu-Warężnie, Rogoźniku, Tworogu, Boguchwałowicach. W ostatnim dziesięcioleciu zauważalna jest tendencja do otwierania nowych obiektów hotelarskich o podwyższonym standardzie (Przykłady: „Podkowa” w Siewierzu, „Zamek Lubliniec”). Pozostałe hotele na obszarze Lasów to „Pałac Kawalera” w Świerklańcu oraz „Młyn” w Krupskim Młynie. Do innych obiektów noclegowych należą: motele i zajazdy (Brynek, Tworóg, Kalety, Pietraszów, Woźniki, Lubliniec-Kokotek), gospodarstwa agroturystyczne (Kalety, Koszęcin, Piłka, Posmyk, Sadów). Liczba ogólnodostępnych obiektów noclegowych zinwentaryzowana w Lasach Lublinieckich wynosi 26, dysponującymi 1790 miejscami noclegowymi, z czego 450 na polu biwakowym.

Wypoczynek w drugich domach jest jednym z podstawowych typów spędzania czasu wolnego na obszarze Lasów Lublinieckich. Ten typ zagospodarowania turystycznego obserwowany jest niemal w każdej miejscowości. Największe obszary koncentracji drugich domów występują w: okolicach jeziora Chechło-Nakło (ok. 300 obiektów), wzdłuż dolnego biegu rzeki Leśnica pomiędzy Piłką a Pustą Kuźnicą (ok. 170), w Śliwie (80), Bruśku (ok. 100). Mniejsze zgrupowania domów letniskowych zlokalizowane są także w: Pniowcu, Boruszowicach, Sośnicy i Zielonej. Łączna liczba drugich domów na obszarze objętym opracowaniem szacowana jest przez autora na około 1000. Dominują tutaj drewniane domy letnie o powierzchni do 50 m², na działkach do 5 a. Domy murowane całoroczne, na dużych działkach, powyżej 10 a należą do rzadkości.

Przez obszar Lasów Lublinieckich, w granicach administracyjnych powiatu lublinieckiego, przebiegają dwa szlaki wytyczone przez PTTK. Są to: żółty Szlak Pomników Przyrody oraz zielony Szlak Powstań Śląskich. Przez południową część Lasów - przez powiat tarnogórski przebiegają następujące szlaki turystyczne: Szlak Stulecia Turystyki, Szlak Tysiąclecia, Szlak Gwarków Tarnogórskich, Szlak Świerklaniecki oraz szlaki: Nakielski i Segiecki. Lasy Lublinieckie to także duża liczba tras rowerowych oraz ścieżek dydaktycznych, których szczególnie dużo powstaje w ostatnim czasie. Problemem jest niedopracowana kwestia numeracji tras oraz ich oznakowania.

Wśród form turystyki i rekreacji na analizowanym obszarze największe znaczenie odgrywa turystyka wypoczynkowa. Jest to zjawisko typowe dla stref podmiejskich (Faracik 2004). Inne formy turystyki i rekreacji Lasów Lublinieckich to turystyka poznawcza, w skład której wchodzi turystyka przyrodnicza, kulturowa i krajoznawcza oraz turystyka kwalifikowana (głównie turystyka piesza i rowerowa). Stosunkowo nowo obserwowaną formą turystyki kwalifikowanej w Lasach Lublinieckich jest jeździectwo, pomimo braku szlaków konnych.

Spośród form rekreacji i turystyki kwalifikowanej charakterystyczne dla Lasów Lublinieckich są: grzybobranie, łowiectwo i wędkarstwo. Szczególnie bogate w grzyby są lasy w okolicach Koszęcina oraz Solarni, gdzie najczęściej spotkać można podgrzybki, koźlarze kanie czubajki, opieńki miodowe oraz prawdziwki. Odnośnie łowiectwa to działa tu 6 kół łowieckich, wśród nich: „Orzeł”Tarnowskie Góry, „Sokół” Lubliniec, „Łoś” Bytom, „Bór” Wrocław. Wędkarstwo jest na analizowanym obszarze popularne z uwagi na ilość zbiorników wodnych. Najwięcej stawów rybnych mieści się w przysiółku Zagłówek w Lublińcu. Oprócz tego, popularnym celem wędkarzy są stawy w Posmyku i Kokotku, Zielonej oraz Chechło-Nakło.

Bibliografia

1. Encyklopedia Geograficzna Świata. Atlas Polski, red. Z. Otałęga, Kraków 2000.
2. Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, red. L. Starkel, Warszwa 1999.
3. Górnośląskie zamki i pałace. Województwo śląskie, red. D. Emmerling, Opole 1999.
4. Janik M.. Janik T., Lubliniec i okolice. Przewodnik krajoznawczy, Katowice 2003.
5. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002.
6. Lasy województwa śląskiego. Wczoraj, dziś, jutro, red. S. Wika, Krzeszowice 1999.
7. Lubliniec. Zarys rozwoju powiatu, red. J. Jaros, Katowice 1972.
8. Łapiński W., Przyroda i Leśnictwo Śląska oraz Krain Przyległych w zasięgu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach, Katowice 2007.
9. Szołtysek M., Górny Śląsk. Przewodnik po regionie, Bielsko – Biała 2005.
10. Tablice Geograficzne, red. W. Mizerski, J. Żukowski, Warszawa 2001.
11. Tyrol Cz., W leśnej dolinie Małej Panwi. Przewodnik przyrodniczo-kulturowy po Lasach Tarnogórsko-Lublinieckich, Koszęcin 2006.