Restrukturyzacja

Autor: prof UŚ dr hab. Maria Tkocz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Termin „restrukturyzacja” wywodzący się z języka angielskiego powstał w wyniku połączenia dwóch słów: to reconstruct – znaczy: zbudować od nowa lub w nowej formie i the structure, co odpowiada pojęciu struktury. Według Longman Dictionary of Contemporary English wyraz ten oznacza nadawanie nowej struktury, organizowanie według nowych reguł, wzorców, przebudowywanie. A. Karpiński proces restrukturyzacji utożsamia „ze zmianami strukturalnymi w bazie materialnej społeczeństwa, które prowadzą do zwiększenia roli wszystkich tych elementów tej struktury, które reprezentują nowoczesność i z reguły wyższą efektywność od rozwiązań dotychczasowych. Towarzyszą temu najczęściej bardziej efektywne rozwiązania w sferze systemu funkcjonowania gospodarki, korzystniejsze relacje między nakładami a wynikami gospodarczymi, a w rezultacie postęp w zaspokajaniu potrzeb ludzkich w kierunku rozwiązań bardziej niż dotąd racjonalnych i skutecznych”.Nieco szerzej istotę restrukturyzacji charakteryzuje A. Klasik. Uważa on, że „jest to proces ciągły, obejmujący równocześnie odnawianie ukształtowanej struktury obiektu oraz jej przebudowę. Odnawianie dotyczy tej części struktury obiektu, na którą składają się wartościowe elementy tradycji kulturowej, w tym tradycji technicznej i wytwórczej. Przebudowa odnosi się natomiast do pozostałej części struktury obiektu, która ze względu na cele jego podmiotu i warunki otoczenia ulega likwidacji, przekształceniu bądź zastąpieniu przez nowe elementy. Przerwanie ciągłości procesu restrukturyzacji oznacza cofanie się”.Wielu autorów uważa, że proces restrukturyzacji jest wysoce złożonym, wielowymiarowym procesem przekształcenia struktur regionalnych, w pewnej mierze pod wpływem świadomie ukierunkowanych działań podmiotów gospodarczych i administracyjnych.

Rodzaje restrukturyzacji

Termin restrukturyzacja można rozpatrywać z uwzględnieniem wielu kryteriów odniesienia. A. Karpiński wyodrębnia dwa rodzaje restrukturyzacji. Pierwszym rodzajem restrukturyzacji jest restrukturyzacja w skali gospodarki narodowej czyli makrorestrukturyzacja. W pojęciu tym zawarty jest proces, w którym państwo za pomocą różnych środków aktywnie działa w kierunku przyśpieszenia rozwoju produkcji jednych wyrobów, grup wyrobów czy gałęzi przemysłu lub gospodarki kosztem innych, zmierzając w ten sposób do poprawy ekonomicznych wyników. Towarzyszą temu na ogół zmiany w przeznaczeniu (relokacja) środków kierowanych na rozwój, zwłaszcza środków inwestycyjnych, z gałęzi tradycyjnych do tych, które dzisiaj odgrywają kluczową rolę we współczesnym postępie naukowo-technicznym. O restrukturyzacji w tym znaczeniu można więc mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są trzy warunki: zmiany strukturalne w gospodarce są wynikiem działań państwa, bądź też działań innych podmiotów (przedsiębiorstw, koncernów, zrzeszeń), ale przy aktywnej roli państwa; są rezultatem świadomej realizacji celu i spójnej koncepcji lub programu, a nie czynników przypadkowych; są sterowane, a nie żywiołowe. Tego typu restrukturyzację określa się także mianem restrukturyzacji zewnętrznej. Drugim rodzajem jest restrukturyzacja w skali mikro, nazywana czasem mikrorestrukturyzacją. Dokonuje się ona bezpośrednio w jednostkach produkcyjnych gospodarki i polega na zmianach w asortymencie, bądź profilu produkcyjnym przedsiębiorstwa. Dotyczy więc najniższego, a zarazem podstawowego szczebla gospodarki. Głównym źródłem tak rozumianej restrukturyzacji jest innowacyjność w przedsiębiorstwach. Ten rodzaj restrukturyzacji określany bywa też jako restrukturyzacja wewnętrzna.

W zakresie mikrorestrukturyzacji dokonującej się na poziomie przedsiębiorstw można, w zależności od przedmiotu i rodzaju działań przedsiębiorstwa, wyróżnić restrukturyzację przedmiotową i podmiotową oraz naprawczą i rozwojową. Restrukturyzacja przedmiotowa obejmuje zmiany systemu funkcjonowania przedsiębiorstwa w związku z przekształceniami produktowymi i technologicznymi. Jej inicjatorem jest samo przedsiębiorstwo, a działania wynikają z dążenia do utrzymania lub osiągnięcia dominującej roli na rynku zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej, dopasowania nowych asortymentów do popytu lub aktywnego kreowania popytu na nowy asortyment, wzrostu ilości produkowanych wyrobów, ochrony środowiska naturalnego np. przez ograniczenie zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery, wzrostu rentowności przedsiębiorstwa. Restrukturyzacja podmiotowa obejmuje zmiany w własności i organizacji przedsiębiorstw. Jest związana z dokonującymi się zmianami systemowymi i aktywną polityką gospodarczą państwa. Z. Mikołajewicutożsamia ją zwykle z przekształceniami własnościowymi. Restrukturyzacja naprawcza obejmuje różnorodne działania krótkookresowe, których celem jest poprawa sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa, sprowadzająca się przede wszystkim do osiągnięcia równowagi finansowej. Restrukturyzacja naprawcza nie ma charakteru kompleksowego i najczęściej obejmuje określone obszary działalności przedsiębiorstwa (np. restrukturyzację finansów, restrukturyzację zatrudnienia). Restrukturyzacja rozwojowa to rozmaite działania, prowadzące do przełomu innowacyjnego, a jednocześnie próba realizacji niektórych założeń planu strategicznego przedsiębiorstwa w zakresie strategii technologicznej, ekonomicznej i marketingowej. Za cele priorytetowe uznaje się w nim: wzrost udziału w rynku, wzrost eksportu, udoskonalenie konstrukcji wyrobów i technologii wytwarzania oraz ochronę środowiska.

Oprócz przedstawionych rodzajów restrukturyzacji w literaturze przedmiotu mamy także inne płaszczyzny restrukturyzacji, jak: produktową, technologiczną, organizacyjną i przestrzenną, a także kreatywną, antycypacyjną i adaptacyjną.Restrukturyzacja produktowa obejmuje zespół różnorodnych przedsięwzięć, których zadaniem jest zwiększenie wartości rynkowej produktów, wydajności i nowoczesności procesów wytwórczych oraz obniżka kosztów własnych produkcji. Restrukturyzacja technologiczna przedsiębiorstw to przede wszystkim wprowadzenie do użytkowania i eksploatacji nowych maszyn i urządzeń, warunkujących doskonalenie procesów technologicznych. Restrukturyzacja organizacyjna polega na przystosowaniu przedsiębiorstw do działań w środowisku rynkowym przez wprowadzenie wielu zmian w dotychczasowych strukturach organizacyjnych. Restrukturyzacja przestrzenna to sterowanie procesami rozwoju społeczno-gospodarczego w celu racjonalnego zagospodarowania i użytkowania przestrzeni.

W zależności od sytuacji, która wywołuje zmiany strukturalne w przedsiębiorstwie można wyróżnić:

• restrukturyzację kreatywną, która jest podejmowana w przedsiębiorstwie niezależnie od aktualnych, bądź przewidywalnych zmian otoczenia, a więc polega niejako na samoistnym osiągnięciu określonych celów,
• restrukturyzację antycypacyjną, z którą mamy do czynienia wówczas, gdy przedsiębiorstwo przewidując zmiany w otoczeniu wyprzedzająco przygotowuje i wprowadza w życie zmiany strukturalne; umożliwia to - przy właściwym rozeznaniu zmian - na uzyskanie przewagi nad konkurentami, z objęciem pozycji lidera włącznie,
• restrukturyzację adaptacyjną polegającą na odpowiednio szybkim i sprawnym przeprowadzeniu restrukturyzacji w przedsiębiorstwie w reakcji na stwierdzenie zmiany w otoczeniu; trafna ocena zakresu zmian i ich głębokości pozwala na utrzymanie pozycji i konkurencyjności, przynajmniej przez pewien czas; ten rodzaj restrukturyzacji najczęściej spotyka się w normalnie funkcjonującej gospodarce rynkowej.

W piśmiennictwie światowym termin restrukturyzacja rzadko definiowany jest wprost, a o sposobie jego pojmowania wnioskuje się jedynie z kontekstu. Główne tendencje procesów restrukturyzacyjnych w świecie to: uelastycznienie produkcji i rynku pracy, internacjonalizacja produkcji i kapitału, wydzielenie się „realnej” produkcji, deregulacja zastanych polityczno-instytucjonalnych mechanizmów kierowania, komercjalizacja coraz szerszych dziedzin, łącznie z funkcjami państwa jako zleceniodawcy, polaryzacja struktur zatrudnienia i struktur społecznych.

Przykłady restrukturyzacji w województwie śląskim

Restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego

W górnictwie węgla kamiennego można wyróżnić wszystkie wymienione wyżej formy restrukturyzacji. Najwcześniej, bo już w 1990 roku, została wdrożona restrukturyzacja organizacyjno-własnościowa. W jej rezultacie kopalnie węgla kamiennego uzyskały status przedsiębiorstw państwowych i pełną samodzielność. Okres funkcjonowania jako samodzielnych przedsiębiorstw trwał krótko, bo już w roku 1993, kopalnie przekształcono w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, a następnie połączono w koncerny. Utworzono 6 spółek akcyjnych: Bytomską, Rudzką, Gliwicką, Nadwiślańską, Rybnicką, Jastrzębską oraz jeden holding – Katowicki Holding Węglowy. Dalsze zmiany nastąpiły w 2003 roku, kiedy zlikwidowano spółki: Bytomską, Rudzką, Gliwicką, Nadwiślańską i Rybnicką, a w ich miejsce utworzono Kompanię Węglową. Katowicki Holding Węglowy i Jastrzębska Spółka Węglowa nie zmieniły formy organizacyjnej. Restrukturyzacja organizacyjno-własnościowa objęła również tworzenie nowych podmiotów gospodarczych na bazie zbędnego majątku kopalń, wyodrębnienie ze struktur organizacyjnych kopalń jednostek pomocniczych, pozbycie się balastu infrastruktury socjalnej (obiekty służby zdrowia, ośrodki wypoczynkowe, szkoły zawodowe), sprzedaż części majątku trwałego np. elektrowni zawodowych, gruntów, budynków.

Restrukturyzacja zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego to sukcesywne działania obejmujące: naturalne procesy fluktuacji zawodowej, odejścia naturalne, osłony socjalne, wprowadzenie Górniczego Pakietu Socjalnego, przemieszczenia pracowników z kopalń likwidowanych do kopalń aktywnych. W wyniku podjętych działań w zakresie restrukturyzacji zatrudnienia liczba pracujących w górnictwie zmniejszyła się z 415 tys. w roku 1989 do 113 tys. w roku 2010. Głównym jej celem było doprowadzenie do rentowności górnictwa.

Restrukturyzacja technologiczna to głównie działania zmierzające do produkcji węgla o najwyższych parametrach dostosowanych do potrzeb odbiorców. Obejmuje ona między innymi: modernizację maszyn urabiających i urządzeń stosowanych w kopalniach, modernizację systemów transportowych, zwłaszcza transportu podziemnego, wzbogacanie produktów, zwiększenie zagospodarowania odpadów powęglowych na dole. Jej głównym celem jest zwiększenie wydajności i produkcja jakościowo lepszych wyrobów.

Restrukturyzacja hutnictwa żelaza

Założenia strategiczne restrukturyzacji polskiego hutnictwa zostały przyjęte przez Rząd RP w grudniu 1992 roku w oparciu o „Studium restrukturyzacji przemysłu hutnictwa żelaza i stali w Polsce do roku 2002” opracowane przez Konsorcjum Firm Kanadyjskich. Drugi program restrukturyzacji został opracowany w 1996 roku przez Instytut Metalurgii Żelaza w Gliwicach. Programy postulowały restrukturyzację czterech podstawowych subsektorów hutniczych: 1) wyrobów długich, 2) wyrobów płaskich, 3) wyrobów ze stali jakościowych, 4) wyrobów rurowych. Zgodnie z założeniami restrukturyzacji własnościowo-organizacyjnej huty przekształcono w spółki akcyjne, w większości jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Pierwszym skomercjalizowanym przedsiębiorstwem była w 1991 roku Huta Katowice, ostatnimi w 1999 roku huty Baildon i Cedler. W wielu hutach jak: Baildon, Cedler, Florian, Katowice, Kościuszko, Łabędy, Skarb Państwa posiadał 100% udziałów. W innych udziałowcami były Narodowe Fundusze Inwestycyjne, centrale handlu zagranicznego jak Centrozap, Impexmetal oraz banki. W 2002 roku utworzono Polskie Huty Stali S.A. obejmujące hutę Katowice, Sendzimira, Florian i Cedler, które w 2004 roku, nabył LNM Holdings. Wcześniej, bo w roku 2003, 71% akcji huty Zawiercie nabyła amerykańska firma Commercial Metals Company. W 2005 roku Związek Przemysłowy Donbasu nabył 100% udziałów huty stali Częstochowa tworząc ISD Huta Częstochowa Sp. z o.o. Huty, które nie znalazły inwestora strategicznego i były zadłużone zostały zlikwidowane, bądź znalazły się w stanie upadłości. Były to: „Huta 1-go Maja” w Gliwicach, „Huta Zygmunt” i „Huta Bobrek” w Bytomiu, „Huta Jedność” w Siemianowicach, „Huta Baildon” w Katowicach, „Huta im. M. Buczka” w Sosnowcu.

W ramach restrukturyzacji organizacyjnej z majątku hut wydzielono spółki nieprodukcyjne i niezwiązane z produkcją stali. W ramach restrukturyzacji technologicznej zlikwidowano przestarzałe wielkie piece, piece martenowskie, zbudowano nowoczesne stalownie konwektorowo-tlenowe i elektryczne, wprowadzono ciągłe odlewanie stali (cos). W wyniku podjętych działań restrukturyzacyjnych zatrudnienie w hutnictwie żelaza zmniejszyło się z 147 tys. w 1990r. do 31,8 tys. w 2010 roku.

Bibliografia

1. Gorzelak G., Transformacja systemowa a restrukturyzacja regionalna, wyd. UW, Warszawa 1995.
2. Karpiński A., Restrukturyzacja gospodarki w Polsce i na świecie, wyd. PWN, Warszawa 1986.
3. Klasik A., Restrukturyzacja regionu katowickiego. Tezy, "Studia nad ekonomika regionu" 1986, t. 16.
4. Mikołajewicz Z., Procesy restrukturyzacji przemysłu w regionach, wyd. UO, Opole 1995.
5. Sapijaszka Z., Restrukturyzacja przedsiębiorstwa, wyd. PWN, Warszawa 1996.
6. Tkocz M., Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, wyd. UŚ, Katowice 2001.