Krajobraz

Autor: dr hab. Urszula Myga-Piątek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Krajobraz stanowi jedną z ważniejszych kategorii badawczych w geografii (Hettner, 1927; Ostaszewska, 2002; Plit F., 2011a, b). Rozległość semantyczna pojęcia ‘krajobraz’ sprawia, że jest on przedmiotem badań także innych dyscyplin naukowych i dziedzin sztuki. Ponadto jako termin mieszczący się w ramach podstawowej edukacji geograficznej jest powszechnie rozumiany i intuicyjnie stosowany. W naukach geograficznych zasadniczo przyjmuje się jako nadrzędny podział na krajobrazy:

• przyrodnicze (naturalne) (prirodnyj łandszaft, natural landscape),
• antropogeniczne (antropogennyj łandszaft, anthropogenic landscape).

Tab. 1. Klasyfikacja krajobrazów naturalnych Polski według A. Richlinga i A. Dąbrowskiego (1995).

Ryc.1. Zróżnicowanie krajobrazów naturalnych województwa śląskiego.

Tab. 2. Klasy rodzaje i gatunki krajobrazów naturalnych województwa śląskiego.

Krajobraz naturalny – powstaje w wyniku działania sił przyrody (procesów przyrodniczych). Obecnie krajobrazy naturalne są identyfikowane na postawie wyłącznie cech przyrodniczych t.j. budowa geologiczna, rzeźba terenu, klimat, stosunki wodne, pokrywa glebowa, naturalna szata roślinna i świat zwierzęcy. cechy środowiska geograficznego stanowią przyrodnicze uwarunkowania historycznej i obecnej działalności człowieka w krajobrazie. Krajobrazy przyrodnicze (naturalne) stanowią wykształcone bez udziału człowieka geosystemy, które wskutek rozrastania się ekumeny ulegały stopniowej antropogenizacji. Obecnie krajobrazy przyrodnicze są tłem i zasobem dla terenów przekształconych antropogenicznie. Część krajobrazów przyrodniczych pozostając wolna od wpływu człowieka, reprezentuje dziewiczy system przyrodniczy. Ich zasięg radykalnie się kurczy, a realne istnienie takiego typu krajobrazów jest współcześnie przez badaczy mocno kwestionowane (por. Bieroński, 2002, Kistowski, 2010). Najczęściej mówi się jedynie o reprezentatywnych archetypach krajobrazów naturalnych (np. ścisłe rezerwaty, reliktowe puszcze, wysokie góry, wnętrza Antarktydy i wysp Arktyki). Dla tej grupy krajobrazów naturalnych uzasadnione jest używaniem określenia krajobraz pierwotny dla podkreślenia stanu zachowania w formie pierwotnej lub jako określenie chronologicznej fazy ewolucyjnej. Krajobrazy pierwotne nie spełniają żadnej funkcji produkcyjnej (zadanej przez człowieka) ani nie zawierają jakiejkolwiek infrastruktury technicznej. Stanowią najwcześniejsze ogniwo ewolucyjne przeobrażania krajobrazu. Zdecydowana większość krajobrazów przyrodniczych ulegała stopniowemu modelowaniu przez człowieka lub istnieje współcześnie dzięki decyzjom i świadomym zabiegom człowieka (np. parki narodowe – funkcja ochronna, edukacyjna, badawcza, naukowa) – dla tej grupy obszarów używane jest określenie krajobraz przyrodniczy–seminaturalny. Ogniwem przejściowym pomiędzy krajobrazami przyrodniczymi a kulturowymi są krajobrazy quasikulturowe. Odróżnia je obecność pojedynczych budowli (np. szałasów, chat, schronisk) i bardzo wysoki udział składników naturalnych geosystemu.

W stosunku do krajobrazu możliwa jest klasyfikacja typologiczna i regionalna. Klasyfikacja typologiczna zakłada, że istnieją takie same typy jednostek przestrzennych – które mogą występować w różnych miejscach Ziemi. Jednostkom typologicznym nadaje się nazwy przymiotnikowe. Najczęściej taką procedurę stosuje się do krajobrazów przyrodniczych (naturalnych). Klasyfikację krajobrazów naturalnych Polski, biorący za podstawę zróżnicowanie rzeźby powierzchni terenu (a w konsekwencji podłoża skalnego, gleb, pokrywy roślinnej) jako pierwszy opracował w końcu lat 50.XX J. Kondracki. Klasyfikacja ta dzieliła krajobrazy Polski na klasy, rodzaje, gatunki i odmiany. Kolejne uszczegółowienie tej klasyfikacji przedstawili J. Kondracji i A. Richling ( 1984) a następnie A. Richling i A. Dąbrowski (1995).

Obszar Polski według tej procedury jest podzielony na 4 klasy, 14 rodzajów i 25 gatunków krajobrazów naturalnych, które dodatkowo mogą być podzielone na 120 odmiany. Przy klasyfikacji krajobrazu stosowana jest numeracja dziesiętna (Tab.1.). Podstawą podziału na powyższe klasy była wysokość nad poziom morza. Za krajobraz nizinne uznaje się w Polsce tereny położone poniżej 200 m n.p.m., za krajobrazy wyżynne 200-600 m n.p.m. a góry powyżej 600 m n.p.m. Dodatkowo brane jest pod uwagę charakter rzeźby terenu, skład litologiczny, podłoża, stosunki wodne oraz procesy erozji i akumulacji.

W podziale klas krajobrazów nizinnych na rodzaje uwzględnia się przed wszystkim deniwelacje i spadki terenu, a w przypadku wyżyn o zróżnicowaniu na rodzaje decyduje skład litologiczny podłoża oraz rodzaj procesów erozyjnych i eolicznych. Podstawą podziału klas krajobrazów górskich była różnica wysokości i piętrowy układ wszystkich elementów krajobrazu (głównie piętra roślinne). Krajobrazy dolin i obniżeń brało za podstawę wydzieleń niższego rzędu charakter zjawisk wodnych oraz procesów erozji i akumulacji (Chmielewski, 2012; Richling, Ostaszewska, 2005). Zdecydowaną przewagę (ponad 60 %) powierzchni Polski stanowią krajobrazy nizin.

Na terenie województwa śląskiego występują następujące klasy, rodzaje i gatunki krajobrazów naturalnych (tabela 2). Zróżnicowanie krajobrazów naturalnych województwa śląskiego ilustruje mapa (ryc.1). Na podstawie podziału typologicznego można stwierdzić, że w województwie Śląskim krajobrazy nizin stanowią 46,2 %, krajobrazy wyżyn i niskich gór 32,3%, krajobrazy gór średnich i wysokich 5,7 %. Pozostałe 15,8 % tworzą krajobrazy dolin i obniżeń.

Klasyfikacja regionalna bierze za podstawę założenie o indywidualnym i niepowtarzalnym występowaniu cech odróżniający system przyrodniczy. Regionalizacja krajobrazowa polega na wydzielaniu indywidualnych jednostek przyrodniczych. Efektem tej procedury jest regionalizacja fizycznogeograficzna Polski (Kondracki, 1998, 2002). Wyodrębnione regiony cechuje wewnętrzne podobieństwo cech, wewnętrzna spójność i zwartość terytorialna. Wszystkie jednostki regionalne są heterogeniczne. jednostki regionalne tworzą system hierarchiczny; grupa jednostek niższego rzędu tworzy region wyższego rzędu.

Bibliografia

1. Andrzejewski R., Znaczenie i potrzeby badań nad krajobrazem, w: Wybrane problemy ekologii krajobrazu. Materiały konferencyjne, red. L. Ryszkowski, S. Bałazy, Poznań 1992, s. 5–14.
2. Balon J., Porządki przestrzenne: syntetyczna wizja krajobrazu, "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2009, t. 23, s. 61-70.
3. Bartkowski T., O pojęciu krajobrazu, Materiały do dyskusji na konferencji nad pojęciem ekologii krajobrazu, 1983.
4. Bartkowski T., Nowy etap dyskusji nad pojęciem krajobrazu, "Czasopismo Geograficzne" 1985, z. LVI, t. 1.
5. Bartkowski T., Nowy etap dyskusji nad pojęciem krajobrazu, "Czasopismo Geograficzne" 1985, z. LVI, s. 73-79.
6. Bastian O., Landscape classification – between fact and fiction, "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2008a, t. 23, s. 13-20.
7. Bastian O., Adopting the precautionary principle in designing and managing NATURA 2000 areas (exemplified by the conservation of the butterfly Maculinea nausithous in a rural landscape north of Dresden (Saxony), "Journal of Landscape Ecology" 2008b, t. 1, s. 14-22.
8. Chmielewski T., Systemy krajobrazowe. Struktura – funkcjonowanie – planowanie, wyd. PWN, 2012, s. 408.
9. Kondracki J., Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej, wyd. PWN, Warszawa 1998.
10. Kondracki J., Geografia regionalna Polski (wyd. czwarte), wyd. PWN, Warszawa 2002.
11. Myga-Piątek U., Spór o pojęcie krajobrazu w geografii i dziedzinach pokrewnych, "Przegląd Geograficzny" 2001a.
12. Myga-Piątek U., Krajobraz kulturowy. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, wyd. UŚ, Katowice 2012, s.408.
13. Ostaszewska K., Geografia krajobrazu, wyd. PWN, Warszawa 2002.
14. Ostaszewska K., Krajobraz - środowisko geograficzne - środowisko przyrodnicze, w: Podstawowe idee i koncepcje w geografii, t.1, Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie, red. W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski, wyd. UMK, UŁ, ŁTN, Łódź 2005, s. 162-171.
15. Pietrzak M., Syntezy krajobrazowe. Założenia, problemy, zastosowania, wyd. Naukowe Bogucki, Poznań 1998, s. 167.
16. Pietrzak M., Przemiany krajobrazu – główne procesy przestrzenne, "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2001, t. 10.
17. Richling A., Krajobraz jako przedmiot badań ekologii krajobrazu, w: Krajobraz kulturowy – idee. Problemy wyzwania, red. U. Myga-Piątek, wyd. WNoZ UŚ, Oddz. Katowicki PTG, Sosnowiec 2001, s. 138-141.
18. Richling A., Założenia typologii krajobrazu naturalnego Polski, w: Geografia fizyczna Polski, red. A. Richling, K. Ostaszewska, wyd. PWN, Warszawa 2005, s. 296-299.
19. Richling A., Czy istnieją krajobrazy naturalne i kulturowe, "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2006, t. 18.
20. Richling A., Z problematyki podziału krajobrazowych terenów zurbanizowanych, "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2008, z. VI, t.22, s. 165-177.
21. Richling A., O krajobrazie raz jeszcze. Czy istnieją krajobrazy rekreacyjne? "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2010, z. XXVII, s. 341-344.
22. Richling A., Kondracki J., Próba uporządkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej kompleksowej, "Przegląd Geograficzny" 1983, t. 55, z. 1, s. 203–219.
23. Richling A., Ostaszewska K., Czy istnieje uniwersalna jednostka przestrzenna?, "Przegląd Geograficzny" 1993, t. LXIV, z. 1-2.
24. Solon J., Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury przestrzennej roślinności, "Prace Geograficzne IGiPZ PAN" 2002, s. 185-232.
25. Solon J., Przegląd wybranych podejść do typologii krajobrazu, "Problemy Ekologii Krajobrazu" 2008a, t. XX, s. 25-33.
26. Żarska B., Ochrona krajobrazu, wyd. SGGW, Warszawa 2003.