Rzeźba nizinna terenu

Autor: dr Jan Maciej Waga

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Rys. 1. Rozmieszczenie obszarów z rzeźbą nizinną w Polsce (oznaczenia liczbowe określają krainy fizycznogeograficzne w podziale dziesiętnym J. Kondrackiego (1994)).

Rys. 2. Rozmieszczenie obszarów z rzeźbą nizinną w województwie śląskim. Oznaczenia liczbowe określają krainy fizycznogeograficzne w podziale dziesiętnym J. Kondrackiego (1994). Obszar skośnie zakreskowany obejmuje strefę Płaskowyżu Rybnickiego, zaliczanego przez K. Klimka (1972) do Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej, noszące cechy krajobrazu nizinnego.

W Polsce najczęściej uznaje się, że niziną jest teren położony w przedziale wysokości bezwzględnej od 0 do 300 m n.p.m. Niektórzy geografowie przyjmują górną granicę również na wysokości 200 lub 500 m n.p.m., zależy to jednak zwykle od ogólnych cech orograficznych kontynentu lub jego większych fragmentów oraz od rozległości makroformy jaką jest nizina. Najbardziej rozległe niziny określa się mianem niżu. W Polsce niziny zajmują dwie strefy – centrum i północ kraju oraz obszar podkarpacki. Stanowi to niemal 80% jego terytorium (rys. 1).

Powierzchnia nizin na ogół charakteryzuje się rzeźbą równinną (płaską, lekko falistą, falistą lub pagórkowatą). Wysokości względne są zazwyczaj niewielkie, a formy często rozległe. Nie jest to jednak regułą, ponieważ w pasie rzeźby młodoglacjalnej na północy naszego kraju morfologia terenu jest silnie urozmaicona, a deniwelacje znaczne. Ta świeżość form jest związana z ich młodym wiekiem. Na obszarze starszych zlodowaceń formy mają charakter dojrzały, a nawet osiągnęły stadium starcze inaczej określone jako zgrzybiałe. W dolinach zanikają wówczas załomy między dnami dolin i ich zboczami oraz między wierzchowinami i stokami. W rzeźbie nizin Polski zapisane są jednak fazy jej odmładzania wywołane istotnymi impulsami skutkującymi zmianą wysokości bazy erozyjnej. Rzeźba, w której zjawisko to wystąpiło kilkakrotnie ma charakter policykliczny. Dla nizin Polski, w okresie ostatnich 500 tys. lat, najważniejszymi impulsami tego rodzaju było nasuwanie się i degradacja lądolodów skandynawskich.

Na wykształcenie rzeźby powierzchni terenu mają wpływ różne czynniki, od litologiczno-strukturalnych związanych z podłożem do czynników działających zewnętrznie, a zależnych przede wszystkim od warunków klimatycznych. Rzeźba terenu może w swoisty sposób przechowywać informacje o minionych cyklach krajobrazotwórczych i kreujących je warunkach klimatycznych, które w danym miejscu już od jakiegoś czasu nie występują. Odczytywaniem dziejów Ziemi na podstawie cech rzeźby terenu zajmuje się geomorfologia.

Zarówno formy polodowcowe, jak i wodnolodowcowe, np.: moreny czołowe, kemy, stożki sandrowe, jeziorne misy powytopiskowe zostały silnie przemodelowane przez późniejsze procesy geomorfologiczne zachodzące w warunkach zmieniającego się cyklicznie klimatu (od zimnego do ciepłego). Zanikowi uległy dawne jeziora. Dużą rolę odegrały w tym przekształcaniu rzeźby procesy stokowe, a szczególnie soliflukcja, erozja i akumulacja rzeczna, procesy eoliczne (lessotwórcze i wydmotwórcze), w jeziorach długookresowa akumulacja osadów organicznych i mineralnych, często niedoceniana działalność zoogeniczna – głównie bobrów oraz działalność antropogeniczna. Efektem kształtowania morfologii terenu przez różne czynniki jest rzeźba poligeniczna.

W rzeźbie powierzchni polskich nizin dominują najczęściej faliste równiny, z licznymi wysoczyznami morenowymi i kemowomorenowymi, równinami sandrowymi, płaskimi dnami pradolin, rozległymi terasami rzecznymi, stożkami napływowymi i płytkimi dolinami nieckowatymi.

W województwie śląskim obszary z rzeźbą nizinną występują w dwóch strefach: zachodniej – związanej z Niziną Śląską oraz południowej – związanej z Kotlinami Podkarpackimi Zachodnimi.

W pierwszym przypadku rzeźba ta rozwinęła się w obrębie Doliny Małej Panwi, należącej do Równiny Opolskiej (518.57) oraz w obrębie Kotliny Raciborskiej (518.59). Dolina Małej Panwi została wypreparowana w podatnych na erozję i denudację osadach ilastych, tworząc obniżenie między Garbem Tarnogórskim i Progiem Woźnickim, które zbudowane są z odporniejszych na wietrzenie wapieni. Kotlina Raciborska jest obniżeniem o założeniu tektonicznym, podobnie jak wszystkie mezoregiony Kotlin Podkarpackich. W przypadku wszystkich wymienionych obszarów zasadnicze rysy rzeźby nizinnej wiążą się z działalnością lądolodu odrzańskiego i jego wód roztopowych, które to zapełniły obniżenia glinami morenowymi, osadami piaszczysto-żwirowymi, a niekiedy mułami i iłami zastoiskowymi. Z tej fazy rzeźbotwórczej w okolicach Rybnika pozostały ciągi wzniesień morenowych i kemowych, obniżenia po wytopieniu martwego lodu, odcinki pradolin, stopnie marginalnych teras kemowych z okresu degradacji lądolodu odrzańskiego. Na wszystkich obszarach zachowały się przemodelowane przez erozję wód płynących i działalność eoliczną pozostałości sandrów, a w obrębie dolin rzecznych rozległe piaszczyste terasy akumulowane w młodszych piętrach zimnych – warciańskim i wiślańskim. Również powierzchnie tych teras zostały przemodelowane przez wiatr, który utworzył duże kompleksy wydm. W Kotlinie Oświęcimskiej monotonna rzeźba dorzecza górnej Wisły jest w wielu miejscach związana z obecnością utworów lessowych. U wylotów górskich odcinków dolin rzecznych rozpościerają się stożki napływowe z największym – stożkiem Wisły w Chybiu. Nisko położone dna doliny Wisły i Odry zajmują równiny organogeniczne, w wielu miejscach przekształcone przez człowieka na potrzeby gospodarki stawowej. Jednym z nielicznie zachowanych obszarów o naturalnym charakterze jest uroczysko Rotuz koło Zabrzega, objęte ochroną rezerwatową. W dnach dolin rzecznych występują także starorzecza i rozległe, miąższe pokrywy madowe. Kilka rzek, na odcinkach o różnej długości dzięki zaniechaniu prac regulacyjnych, zachowało naturalnie rozwinięte ładne koryta meandrowe godne ochrony prawnej (Mała Panew, Bierawka, Ruda).

Bibliografia

1. Klimek K., Kotlina Raciborsko-Oświęcimska, w: Geomorfologia Polski, t. 1, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 116-138.
2. Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN. Warszawa 1978, s. 463.
3. Kondracki J., Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne, wyd. PWN, Warszawa 1994, s. 340.