Kotliny Podkarpackie Zachodnie

Autor: dr Jan Maciej Waga

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Rys. 1. Położenie i podział Kotlin Podkarpackich Zachodnich na terenie Polski, według S. Gilewskiej (1986, 1991).

Rys. 2. Położenie i podział Kotlin Podkarpackich Zachodnich na terenie województwa śląskiego, według S. Gilewskiej (1986, 1991).

Rys. 3. Położenie i podział Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej na obszarze województwa śląskiego. Szkic geomorfologiczny według K. Klimka (1972).

Kotliny Podkarpackie Zachodnie zostały wydzielone jako jednostka geomorfologiczna w randze podprowincji. Są one częścią prowincji Kotliny Podkarpackie, a ta należy do strefy Alpejskiej. Strefa Alpejska jest fragmentem subkontynentu Europa Zachodnia należącego do kontynentu Europa (Klimaszewski 1972).

Kotliny Podkarpackie Zachodnie obejmują trzy makroregiony: Kotlinę Ostrawską (DI.a), Kotlinę Oświęcimską (DI.b) oraz Kotlinę Sandomierską (DI.c) (Gilewska 1991) (rys. 1). Pierwsza z nich jedynie niewielkim fragmentem wkracza na teren Polski. Druga składa się z czterech mezoregionów: Płaskowyżu Rybnickiego (DI.b1), Równiny Pszczyńskiej (DI.b2), Doliny Górnej Wisły – odcinek zachodni (DI.b3) i Działu Wilamowickiego (DI.b4) (Gilewska 1991) (rys. 2). Trzecia obejmuje następujące mezoregiony: Dolinę Górnej Wisły – odcinek wschodni (DI.c1), Dział Gdowski (DI.c2), Płaskowyż Tarnowski (DI.c3), Dolinę Dolnej Wisłoki (DI.c4), Równinę Rozwadowską (DI.c5), Płaskowyż Kolbuszowski (DI.c6), Rynnę Podkarpacką (DI.c7), Dolinę Dolnego Sanu (DI.c8), Dział Kańczucki (DI.c9), Płaskowyż Chyrowski (DI.c10), Równinę Biłgorajską (DI.c11), Płaskowyż Tarnogrodzki (DI.c12) (Gilewska 1991)(rys. 1).

Podział ten w wielu przypadkach jest jeszcze dokładniejszy, wydziela się wówczas jednostki o randze mikroregionów.

Kotliny Podkarpackie Zachodnie rozciągają się w strefie tektonicznego zapadliska podgórskiego, na terenie Polski przylegającego od północy do łuku Karpat. Zapadlisko to, utworzone w czasie aktywności alpejskich ruchów górotwórczych i zajęte początkowo przez morze, w miocenie stopniowo zaczęło się spłycać, aż do ustąpienia zbiornika wodnego. W pliocenie doszło do erozji i denudacji zakumulowanych w rowie tektonicznym, słabo odpornych na rozmywanie, osadów ilastych i piasków, a miejscami i wyżej leżących ewaporatów gipsowo-solnych.

Podkreśla się zrębowy charakter budowy geologicznej Kotliny Oświęcimskiej, a także Bramy Krakowskiej, stanowiącej wąski łącznik z wielką, mającą zarys trójkąta, Kotliną Sandomierską. Sama Kotlina Sandomierska ma nie w pełni poznaną budowę geologiczną, co jest powodem rozbieżności poglądów na temat jej tektoniki.

Współczesny obraz rzeźby terenu Kotlin Podkarpackich Zachodnich jest wynikiem działalności wielu czynników morfotwórczych, nasilających swoją aktywność wraz z powtarzającymi się wahaniami klimatu. Pierwszym z tych czynników był wpływ lądolodów skandynawskich na akumulację utworów lodowcowych i wodnolodowcowych w Kotlinach – stanowiących baseny sedymentacyjne. O ile lądolód sanu 2, zajął w całości obszar omawianych Kotlin, to zasięg lądolodu odrzańskiego ograniczał się co najwyżej do części Kotliny Ostrawskiej i Oświęcimskiej. Na wschodzie Kotliny Sandomierskiej stwierdzono jednak również dwa poziomy glin zwałowych, jeden z nich należy prawdopodobnie do zlodowacenia san 1. Rola Kotlin nie ograniczała się jedynie do funkcji basenów sedymentacyjnych, ale stanowiły one także drogę odpływu wód proglacjalnych i ekstraglacjalnych – odpływających z gór. Okresowo nawet wody te były odprowadzane do Morza Czarnego przez dolinę Dniestru. Przepływ wód roztopowych i w dłuższym czasie rzecznych powodował erozję, był to kolejny czynnik morfotwórczy wywierający piętno na rzeźbie Kotlin. W dolinach jednak, był w kilku cyklach akumulowany materiał niesiony przez rzeki, w ten sposób powstawały systemy teras i przedgórskich stożków napływowych. Materiał był dostarczany za sprawą okresowo wzmagających się procesów erozji i denudacji działających na stokach. Wśród czynników morfotwórczych odgrywających istotną rolę w modelowaniu rzeźby Kotlin należy wymienić także procesy eoliczne – budujące pokrywy lessowe i tworzące formy piaszczyste (wydmy, niecki deflacyjne, pola eolicznych piasków pokrywowych).

Znaczna rozległość form, stosunkowo niewielkie deniwelacje terenu i monotonia rzeźby sprawiają, że krajobraz Kotlin Podkarpackich Zachodnich ma charakter nizinny. W Kotlinach występują trzy główne typy ukształtowania terenu:

• płaskowyże (wysoczyzny) oraz garby, o cokołach utworzonych z utworów wieku mioceńskiego, czasem starszego, nadbudowane glinami morenowymi, ich reziduum, utworami wodnolodowcowymi, a miejscami także lessami,
• faliste równiny denudacyjne wykształcone na osadach lodowcowych i wodnolodowcowych, lokalnie przemodelowane przez procesy eoliczne,
• równiny teras rzecznych i stożków napływowych, niekiedy przemodelowane przez procesy eoliczne.

Deniwelacje w obrębie Kotlin Podkarpackich Zachodnich wynoszą od około 135 m n.p.m. w dnie doliny Wisły u ujścia Sanu do 310 m n.p.m. na Płaskowyżu Rybnickim i na Dziale Wilamowickim. Na obszarze województwa śląskiego znajduje się jedynie część Kotlin Podkarpackich Zachodnich, tj. niewielki fragment Kotliny Ostrawskiej oraz większość Kotliny Oświęcimskiej.

Wszystkie nauki geograficzne tworzą podziały regionalne badanych przez nie terenów. Do najważniejszych regionalizacji, mających wpływ na wydzielenia innych dziedzin, należy podział geomorfologiczny. Złożoność genezy i innych cech rzeźby terenu powoduje konieczność przyjęcia w badaniach określonych kryteriów kwalifikacyjnych. Ostatecznie powstaje konwencja, według której rozstrzygana jest kwestia przynależności małych jednostek do większych zespołów i ustalany jest przebieg ich granic. Niekiedy mamy do czynienia z nieostrym przejściem między sąsiadującymi jednostkami przestrzennymi, co sprzyja powstawaniu różnic interpretacyjnych.

Zarówno na temat zasięgu Kotlin Podkarpackich Zachodnich, jak i ich wewnętrznego podziału (m.in. na terenie obecnego województwa śląskiego) w latach 80. XX w. toczyła się dyskusja geomorfologów. Starsza koncepcja była prezentowana przez M. Klimaszewskiego (1972) oraz K. Klimka (1972) (rys. 3), a nowsza przez S. Gilewską (1986, 1991) (rys. 2). Różnica koncepcji polegała przede wszystkim na określeniu przynależności do jednostek wyższego rzędu obszaru Kotliny Raciborskiej. Kwestia obejmowała także zagadnienie precyzji wydzielania jednostek niższego rzędu w Kotlinie Oświęcimskiej i określenia ich charakteru. Różnice te można porównać na załączonych rysunkach.

Bibliografia

1. Klimaszewski M., Podział geomorfologiczny Polski Południowej, w: Geomorfologia Polski, t. 1, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 5-17.
2. Klimek K., Kotlina Raciborsko-Oświęcimska, w: Geomorfologia Polski, t. 1, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 116-138.
3. Gilewska S., Podział Polski na jednostki geomorfologiczne, "Przegląd Geograficzny" 1986, t. 58, z. 1-2.
4. Gilewska S., Rzeźba, w: Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, wyd. PWN, Warszawa 1991, s. 248-296.