|
|
| (Nie pokazano 21 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| [[Kategoria:Geografia]] | | [[Kategoria:Geografia]] |
| | [[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]] |
| | [[Kategoria:Tom 1 (2014)]] |
| | Zobacz szerzej: |
|
| |
|
| W regionalizacji fizycznogeograficznej Wyżyna Śląsko-Krakowska (341) jest podprowincją Wyżyn Polskich (34), stanowiąc ich najbardziej na zachód wysuniętą część. Pod względem geologicznym należy do platformy zachodnioeuropejskiej, do dwóch dużych regionalnych jednostek tektonicznych – bloku górnośląskiego i bloku małopolskiego. Tektonika powierzchni podkenozoicznej przedstawia się następująco - północna i północno-wschodnia część należy do monokliny śląsko-krakowskiej oraz monokliny przedsudeckiej i jest zbudowana z utworów triasu i jury. Pozostały obszar Wyżyny Śląsko – Krakowskiej należy do zapadliska górnośląskiego. Na budujących go utworach paleozoicznych zalegają, po części - od strony północnej i północno-wschodniej utwory pokrywy mezozoicznej, natomiast od strony południowo-zachodniej – mioceńskie utwory zapadliska przedkarpackiego. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują złoża różnych bogactw naturalnych – węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, rud żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej i gipsów oraz różnych surowców skalnych. Wyżyna Śląsko-Krakowska odznacza się rzeźbą strukturalną, czyli nawiązującą do budowy geologicznej – tektoniki i odporności skał podłoża. Przewodnim rysem rzeźby są progi erozyjno-denudacyjne i subsekwentne obniżenia między nimi oraz zręby tektoniczne i kotliny zapadliskowe. Podprrowincję dzieli się na trzy makroregiony: Wyżynę Śląską (341.1), Wyżynę Woźnicko-Wieluńską (341.2) oraz Wyżynę Krakowsko-Częstochowską (341.3). U podstaw tego podziału leżą różnice krajobrazowe wynikające z budowy geologicznej i rzeźby.
| | *[[Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny]] |
| | | *[[Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny]] |
| ==Wyżyna Śląska==
| |
| | |
| Wyżyna Śląska (341.1) w podziale fizycznogeograficznym jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341) i zajmuje centralną część województwa śląskiego. Pod względem geologicznym należy głównie do zapadliska górnośląskiego, dlatego jej fundament stanowią skały karbońskie ze złożami węgla kamiennego. Północna i północno-wschodnia część wchodzi w obręb monokliny śląsko-krakowskiej, którą tworzą utwory triasu ze złożami rud cynku i ołowiu oraz utwory jury ze złożami rud żelaza oraz węgla brunatnego. Południowo-zachodnia część starszego (paleozoicznego) podłoża znajduje się pod przykryciem mioceńskich utworów zapadliska przedkarpackiego ze złożami soli kamiennej i gipsów. W rzeźbie Wyżyny Śląskiej dominują formy endogeniczne - zręby, progi strukturalne i kotliny zapadliskowe. Są one rozczłonkowane dolinami rzek - Brynicy, Białej i Czarnej Przemszy na wschodzie (dorzecze Wisły) oraz Kłodnicy, Bierawki i Rudy na zachodzie (dorzecze Odry). Duże zasoby surowców mineralnych były podstawą rozwoju górnictwa i przemysłu, dlatego charakterystyczną cechą rzeźby makroregionu jest znaczny stopień antropogenicznego przekształcenia - w krajobrazie można dostrzec liczne zwałowiska, wyrobiska, nasypy komunikacyjne, a wielkie powierzchnie zniwelowano pod budownictwo miejskie i przemysłowe. Wyżynę Śląską dzieli się na pięć mezoregionów: Chełm (341.11), Garb Tarnogórski (341.12), Wyżynę Katowicką (341.13), Pagóry Jaworznickie (341.14) oraz Płaskowyż Rybnicki (341.15).
| |
| | |
| ===Chełm===
| |
| | |
| Chełm (341.11) jest najmniejszym powierzchniowo mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1), wysuniętym daleko na zachód w obręb Niziny Śląskiej i wyraźnie oddzielającym jej dwa mezoregiony - Równinę Opolską od Kotliny Raciborskiej. Pod względem geologicznym stanowi on przedłużenie Garbu Tarnogórskiego – granica między tymi mezoregionami przebiega na północ od Toszka i Pyskowic, a stanowi ją wyraźne zwężenie i obniżenie pasma wzniesień do wysokości 250 m n.p.m. Do województwa śląskiego należy jedynie niewielka, wschodnia część mezoregionu Chełm w okolicach Sarnowa i Kotliszowic, które w podziale geomorfologicznym zaliczane są do Pagórów Sarnowskich. Obszar ten ma strukturę monoklinalno-zrębową i jest zbudowany ze skał triasowych, głównie wapieni i dolomitów środkowego triasu, okrytych osadami czwartorzędowymi.
| |
| | |
| ===Garb Tarnogórski===
| |
| | |
| Garb Tarnogórski(341.12) jest najbardziej na północ wysuniętym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1), a do województwa śląskiego należy prawie w całości, z wyjątkiem niewielkiej południowo-wschodniej części. Garb Tarnogórski nazywany jest także Grzbietem Wapienia Muszlowego lub Progiem Środkowotriasowym. Ostatnia nazwa nawiązuje do budowy geologicznej regionu, której głównym elementem są wapienie i dolomity środkowego triasu. W północno-wschodniej części mezoregionu spoczywają na nich utwory jury - piaski, iły i piaskowce dolno- i środkowo jurajskie oraz wapienie jury górnej. Kompleks skał triasowo-jurajskich jest częścią monokliny śląsko-krakowskiej i zapada pod ogólnie niewielkim kątem w kierunku północno-wschodnim. Występujące w obrębie środkowotriasowych dolomitów kruszconośnych złoża rud srebra, cynku i ołowiu były przez stulecia przedmiotem eksploatacji i przeróbki, głównie w okolicach Tarnowskich Górach, Bytomia i Sławkowa. Obecnie nie są już eksploatowane. Do historii przeszło także dawne górnictwo rud żelaza (jura środkowa) i węgla brunatnego (jura dolna). W krajobrazie liczne są nieczynne kamieniołomy wapieni i dolomitów (np. Bobrowniki – Blachówka, Wysoka, Niegowonice), obecnie na znaczną skalę prowadzi się eksploatację dolomitów ze złoża Brudzowice w gminie Siewierz oraz ze złoża Ząbkowice Będzińskie w Dąbrowie Górniczej. Garb Tarnogórski ma charakter kuesty - ku południowi, w stronę Wyżyny Katowickiej opada progiem tektoniczno-denudacyjnym o zróżnicowanej wysokości (40 – 100 m). Próg był intensywnie niszczony przez procesy erozyjno-denudacyjne, a śladem jego dawnego zasięgu są tzw. góry - świadki np. Góra Św. Doroty (382 m n.p.m.) czy Góra Gołonoska. W miejscu zniszczonego progu powstało obniżenie zwane Kotliną Przemszy, które w większości, razem z wymienionymi wyżej górami - świadkami, jest zaliczane do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13). Garb Tarnogórski wznosi się przeciętnie na wysokość 340 - 380 m n.p.m., ale najwyższe wzniesienia znajdują się w jego północno - wschodniej, „jurajskiej” części – Góra Chełm – 446 m n.p.m. i Góra Stodólska – 435 m n.p.m. Są to góry – świadki Progu Górnojurajskiego, wystające ponad wyrównaną powierzchnię Kotliny Mitręgi. Wzniesienia te są jednocześnie najwyższymi punktami całej Wyżyny Śląskiej (Góra Św. Anny, której często przypisuje się górowanie nad Wyżyną Śląską wznosi się na 400 m n.p.m.). W granicach województwa śląskiego najwyższe wzniesienie w „triasowej” części Garbu Tarnogórskiego znajduje się pod Twardowicami - 398 m n.p.m. Garb Tarnogórski jest dzielony na mniejsze jednostki poprzez doliny rzek przecinające go w poprzek - są to, wymieniając od zachodu: Garb Laryszowski, Płaskowyż Tarnowicki, Kotlina Józefki, Płaskowyż Twardowicki i Garb Ząbkowicki. Do Garbu Tarnogórskiego, oprócz wymienionych garbów i płaskowyżów należą ponadto – na północnym-wschodzie rozległa Kotlina Mitręgi, a na północy dość duży fragment obniżenia wypreparowanego w ilastych utworach triasu górnego, które w podziale geomorfologicznym nazywane jest Doliną Małej Panwi. W plejstocenie Garb Tarnogórski stanowił w większości barierę dla lądolodu Odry, który oparł się o jego północny skłon pozostawiając tu ślad swego pobytu w postaci moren i teras kemowych. Występują one, między innymi, na Płaskowyżu Tarnowickim w okolicach Ptakowic, Rept, Zbrosławic i Opatowic. Wody wypływające z lądolodu Odry zasypały kotliny i stare doliny rzeczne piaskami i żwirami o miąższości kilkudziesięciu metrów. Po wycofaniu się lądolodu rzeki przepływające przez Garb Tarnogórski w kilku miejscach wykształciły przełomowe doliny epigenetyczne, przykładowo Czarna Przemsza koło Przeczyc czy Biała Przemsza w Okradzionowie. W okolicach tej ostatniej miejscowości występuje niewielki płat lessowy – ze względu na ponad 10 – metrową miąższość pokrywy lessu, jest ona rozczłonkowana charakterystycznymi wąwozami i parowami. We wschodniej części Garbu Tarnogórskiego, w Kotlinie Mitręgi jest położona Pustynia Błędowska. Do województwa śląskiego należy jej zachodnia, niewielka część. Początki pustyni sięgają średniowiecza, kiedy na potrzeby hutnictwa srebra i ołowiu zapoczątkowano intensywny wyręb lasów. Odsłonięte piaski były przewiewane przez kilka stuleci - obecnie „pustynia” stopniowo zarasta. Na Garbie Tarnogórskim położone są miasta - Tarnowskie Góry, Radzionków, Siewierz, Łazy oraz północne części miast – Bytomia, Piekar Śląskich i Sławkowa oraz wschodnia część Dąbrowy Górniczej. W granicach Garbu Tarnogórskiego znajdują się dwa rezerwaty przyrody - „Segiet”, powołany w 1953 roku dla ochrony ciepłolubnej buczyny storczykowej na terenie wyrobisk porudnych w szczytowych partiach Srebrnej Góry oraz rezerwat „Góra Chełm” (1957), także utworzony celem ochrony buczyn – ciepłolubnej storczykowej, sudeckiej i miejscami kwaśnej niżowej. Na Brynicy koło Świerklańca utworzono Zbiornik Kozłowa Góra, a na Czarnej Przemszy poniżej Siewierza - Zbiornik Przeczyce.
| |
