|
|
| (Nie pokazano 1 pośredniej wersji utworzonej przez tego samego użytkownika) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| [[Kategoria:Geografia]] | | [[Kategoria:Geografia]] |
| Autor: [[dr hab. Renata Dulias]]
| | [[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]] |
| ::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
| | [[Kategoria:Tom 1 (2014)]] |
| ::::::::::::::::::::::::: [[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 1 (2014)|TOM: 1 (2014)]]
| | Zobacz szerzej: |
|
| |
|
| W regionalizacji fizycznogeograficznej Wyżyna Śląsko-Krakowska (341) jest podprowincją [[Wyżyny Polskie|Wyżyn Polskich]] (34), stanowiąc ich najbardziej na zachód wysuniętą część. Pod względem geologicznym należy do platformy zachodnioeuropejskiej, do dwóch dużych regionalnych jednostek tektonicznych – bloku górnośląskiego i bloku małopolskiego. Tektonika powierzchni podkenozoicznej przedstawia się następująco - północna i północno-wschodnia część należy do [[Monoklina śląsko-krakowska|monokliny śląsko-krakowskiej]] oraz monokliny przedsudeckiej i jest zbudowana z utworów triasu i jury. Pozostały obszar Wyżyny Śląsko-Krakowskiej należy do [[Niecka górnośląska|zapadliska górnośląskiego]]. Na budujących go utworach paleozoicznych zalegają, po części - od strony północnej i północno-wschodniej utwory pokrywy mezozoicznej, natomiast od strony południowo-zachodniej – mioceńskie utwory [[Zapadlisko przedkarpackie|zapadliska przedkarpackiego]]. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują złoża różnych bogactw naturalnych – węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, rud żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej i gipsów oraz różnych surowców skalnych. Wyżyna Śląsko-Krakowska odznacza się rzeźbą strukturalną, czyli nawiązującą do budowy geologicznej – tektoniki i odporności skał podłoża. Przewodnim rysem rzeźby są progi erozyjno-denudacyjne i subsekwentne obniżenia między nimi oraz zręby tektoniczne i kotliny zapadliskowe. Podprowincję dzieli się na trzy makroregiony: Wyżynę Śląską (341.1), Wyżynę Woźnicko-Wieluńską (341.2) oraz Wyżynę Krakowsko-Częstochowską (341.3). U podstaw tego podziału leżą różnice krajobrazowe wynikające z budowy geologicznej i rzeźby.
| | *[[Wyżyna Śląsko-Krakowska – region fizycznogeograficzny]] |
| | | *[[Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny]] |
| ==Wyżyna Śląska==
| |
| | |
| Wyżyna Śląska (341.1) w podziale fizycznogeograficznym jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341) i zajmuje centralną część [[Województwo śląskie (III RP)|województwa śląskiego]]. Pod względem geologicznym należy głównie do zapadliska górnośląskiego, dlatego jej fundament stanowią skały karbońskie ze złożami węgla kamiennego. Północna i północno-wschodnia część wchodzi w obręb monokliny śląsko-krakowskiej, którą tworzą utwory triasu ze złożami rud cynku i ołowiu oraz utwory jury ze złożami rud żelaza oraz węgla brunatnego. Południowo-zachodnia część starszego (paleozoicznego) podłoża znajduje się pod przykryciem mioceńskich utworów zapadliska przedkarpackiego ze złożami soli kamiennej i gipsów. W rzeźbie Wyżyny Śląskiej dominują formy endogeniczne – zręby, progi strukturalne i kotliny zapadliskowe. Są one rozczłonkowane dolinami rzek - [[Brynica|Brynicy]], [[Biała Przemsza|Białej]] i [[Czarna Przemsza|Czarnej Przemszy]] na wschodzie (dorzecze Wisły) oraz [[Kłodnica|Kłodnicy]], [[Bierawka|Bierawki]] i [[Ruda|Rudy]] na zachodzie (dorzecze Odry). Duże zasoby surowców mineralnych były podstawą rozwoju górnictwa i przemysłu, dlatego charakterystyczną cechą rzeźby makroregionu jest znaczny stopień antropogenicznego przekształcenia – w krajobrazie można dostrzec liczne zwałowiska, wyrobiska, nasypy komunikacyjne, a wielkie powierzchnie zniwelowano pod budownictwo miejskie i przemysłowe. Wyżynę Śląską dzieli się na pięć mezoregionów: Chełm (341.11), Garb Tarnogórski (341.12), Wyżynę Katowicką (341.13), Pagóry Jaworznickie (341.14) oraz Płaskowyż Rybnicki (341.15).
| |
| | |
| ===Chełm===
| |
| | |
| Chełm (341.11) jest najmniejszym powierzchniowo mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1), wysuniętym daleko na zachód w obręb Niziny Śląskiej i wyraźnie oddzielającym jej dwa mezoregiony – Równinę Opolską od Kotliny Raciborskiej. Pod względem geologicznym stanowi on przedłużenie Garbu Tarnogórskiego – granica między tymi mezoregionami przebiega na północ od [[Toszek|Toszka]] i [[Pyskowice|Pyskowic]], a stanowi ją wyraźne zwężenie i obniżenie pasma wzniesień do wysokości 250 m n.p.m. Do województwa śląskiego należy jedynie niewielka, wschodnia część mezoregionu Chełm w okolicach [[Sarnów|Sarnowa]] i [[Kotliszowice|Kotliszowic]], które w podziale geomorfologicznym zaliczane są do [[Pagóry Sarnowskie|Pagórów Sarnowskich]]. Obszar ten ma strukturę monoklinalno-zrębową i jest zbudowany ze skał triasowych, głównie wapieni i dolomitów środkowego triasu, okrytych osadami czwartorzędowymi.
| |
| | |
| ===Garb Tarnogórski===
| |
| [[Plik:Kamieniołom.jpg|300px|thumb|right|Fot.1 Kamieniołom dolomitów w Dąbrowie Górniczej – Ząbkowicach na Garbie Tarnogórskim (fot. R. Dulias)]]
| |
| Garb Tarnogórski(341.12) jest najbardziej na północ wysuniętym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1), a do województwa śląskiego należy prawie w całości, z wyjątkiem niewielkiej południowo-wschodniej części. Garb Tarnogórski nazywany jest także Grzbietem Wapienia Muszlowego lub Progiem Środkowotriasowym. Ostatnia nazwa nawiązuje do budowy geologicznej regionu, której głównym elementem są wapienie i dolomity środkowego triasu. W północno-wschodniej części mezoregionu spoczywają na nich utwory jury – piaski, iły i piaskowce dolno- i środkowo jurajskie oraz wapienie jury górnej. Kompleks skał triasowo-jurajskich jest częścią monokliny śląsko-krakowskiej i zapada pod ogólnie niewielkim kątem w kierunku północno-wschodnim. Występujące w obrębie środkowotriasowych dolomitów kruszconośnych złoża rud srebra, cynku i ołowiu były przez stulecia przedmiotem eksploatacji i przeróbki, głównie w okolicach [[Tarnowskie Góry|Tarnowskich Górach]], [[Bytom|Bytomia]] i [[Sławków|Sławkowa]]. Obecnie nie są już eksploatowane. Do historii przeszło także dawne górnictwo rud żelaza (jura środkowa) i węgla brunatnego (jura dolna). W krajobrazie liczne są nieczynne kamieniołomy wapieni i dolomitów (np. [[Bobrowniki]] – Blachówka, [[Wysoka]], [[Niegowonice]]), obecnie na znaczną skalę prowadzi się eksploatację dolomitów ze złoża Brudzowice w gminie [[Siewierz|Siewierz]] oraz ze złoża Ząbkowice Będzińskie w [[Dąbrowa Górnicza|Dąbrowie Górniczej]]. Garb Tarnogórski ma charakter kuesty – ku południowi, w stronę Wyżyny Katowickiej opada progiem tektoniczno-denudacyjnym o zróżnicowanej wysokości (40 – 100 m). Próg był intensywnie niszczony przez procesy erozyjno-denudacyjne, a śladem jego dawnego zasięgu są tzw. góry - świadki np. [[Góra Świętej Doroty|Góra Św. Doroty]] (382 m n.p.m.) czy [[Górka Gołonowska|Góra Gołonoska]]. W miejscu zniszczonego progu powstało obniżenie zwane Kotliną Przemszy, które w większości, razem z wymienionymi wyżej górami - świadkami, jest zaliczane do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13). Garb Tarnogórski wznosi się przeciętnie na wysokość 340-380 m n.p.m., ale najwyższe wzniesienia znajdują się w jego północno-wschodniej, „jurajskiej” części – Góra Chełm – 446 m n.p.m. i Góra Stodólska – 435 m n.p.m. Są to góry – świadki Progu Górnojurajskiego, wystające ponad wyrównaną powierzchnię [[Kotlina Mitręgi|Kotliny Mitręgi]]. Wzniesienia te są jednocześnie najwyższymi punktami całej Wyżyny Śląskiej (Góra Św. Anny, której często przypisuje się górowanie nad Wyżyną Śląską wznosi się na 400 m n.p.m.). W granicach województwa śląskiego najwyższe wzniesienie w „triasowej” części Garbu Tarnogórskiego znajduje się pod Twardowicami - 398 m n.p.m. Garb Tarnogórski jest dzielony na mniejsze jednostki poprzez doliny rzek przecinające go w poprzek - są to, wymieniając od zachodu: Garb Laryszowski, Płaskowyż Tarnowicki, Kotlina Józefki, Płaskowyż Twardowicki i Garb Ząbkowicki. Do Garbu Tarnogórskiego, oprócz wymienionych garbów i płaskowyżów należą ponadto – na północnym-wschodzie rozległa Kotlina Mitręgi, a na północy dość duży fragment obniżenia wypreparowanego w ilastych utworach triasu górnego, które w podziale geomorfologicznym nazywane jest Doliną Małej Panwi. W plejstocenie Garb Tarnogórski stanowił w większości barierę dla lądolodu Odry, który oparł się o jego północny skłon pozostawiając tu ślad swego pobytu w postaci moren i teras kemowych. Występują one, między innymi, na Płaskowyżu Tarnowickim w okolicach Ptakowic, Rept, Zbrosławic i Opatowic. Wody wypływające z lądolodu Odry zasypały kotliny i stare doliny rzeczne piaskami i żwirami o miąższości kilkudziesięciu metrów. Po wycofaniu się lądolodu rzeki przepływające przez Garb Tarnogórski w kilku miejscach wykształciły przełomowe doliny epigenetyczne, przykładowo Czarna Przemsza koło Przeczyc czy Biała Przemsza w Okradzionowie. W okolicach tej ostatniej miejscowości występuje niewielki płat lessowy – ze względu na ponad 10 – metrową miąższość pokrywy lessu, jest ona rozczłonkowana charakterystycznymi wąwozami i parowami. We wschodniej części Garbu Tarnogórskiego, w Kotlinie Mitręgi jest położona Pustynia Błędowska. Do województwa śląskiego należy jej zachodnia, niewielka część. Początki pustyni sięgają średniowiecza, kiedy na potrzeby hutnictwa srebra i ołowiu zapoczątkowano intensywny wyręb lasów. Odsłonięte piaski były przewiewane przez kilka stuleci - obecnie „pustynia” stopniowo zarasta. Na Garbie Tarnogórskim położone są miasta - Tarnowskie Góry, Radzionków, Siewierz, Łazy oraz północne części miast – Bytomia, Piekar Śląskich i Sławkowa oraz wschodnia część Dąbrowy Górniczej. W granicach Garbu Tarnogórskiego znajdują się dwa rezerwaty przyrody - „Segiet”, powołany w 1953 roku dla ochrony ciepłolubnej buczyny storczykowej na terenie wyrobisk porudnych w szczytowych partiach Srebrnej Góry oraz rezerwat „Góra Chełm” (1957), także utworzony celem ochrony buczyn – ciepłolubnej storczykowej, sudeckiej i miejscami kwaśnej niżowej. Na Brynicy koło Świerklańca utworzono Zbiornik Kozłowa Góra, a na Czarnej Przemszy poniżej Siewierza - Zbiornik Przeczyce.
| |
| | |
| ===Wyżyna Katowicka===
| |
| | |
| Wyżyna Katowicka (341.13) jest centralnie położonym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1). Fundament geologiczny stanowią węglonośne utwory karbońskie, na których od północy zalegają skały triasowe, wykształcone głównie jako wapienie i dolomity, w mniejszym stopniu margle i iły. Skały te występują także w południowej części mezoregionu, ale jedynie wyspowo. Podłoże Wyżyny Katowickiej jest pocięte licznymi uskokami i odznacza się budową zrębową. Zachodnia granica Wyżyny Katowickiej, z Kotliną Raciborską, jest niewyraźna, ma charakter tzw. Strefy Podstokowej. Pozostałe granice Wyżyny są w większości wyraźne morfologicznie, zwłaszcza na odcinkach biegnących progami tektonicznymi. Powierzchnia Wyżyny Katowickiej wznosi się średnio na wysokość 250 - 300 m n.p.m., ale w kilku obszarach powyżej 320 - 340 m n.p.m. Najwyższe wzniesienia to ostaniec Progu Środkowotriasowego - Góra Św. Doroty – 382 m n.p.m., Wzgórze Wandy w Katowicach - 357 m n.p.m. i Góra Św. Wawrzyńca w Orzeszu - 355 m n.p.m. W rzeźbie Wyżyny Katowickiej można wyróżnić zrębowe płaskowyże, garby i wzgórza, oddzielone od siebie kotlinami zapadliskowymi. Obniżenia te wypełnione są osadami mioceńskimi i czwartorzędowymi o znacznej miąższości. Ze względu na urozmaicone ukształtowanie powierzchni poszczególne części Wyżyny Katowickiej przynależą do różnych jednostek geomorfologicznych, a mianowicie do Płaskowyżu Bytomsko - Katowickiego, Zrębu Mikołowskiego, Kotliny Mysłowickiej, Kotliny Przemszy i Wysoczyzn Przywyżynnych. Północna część Płaskowyżu Bytomsko - Katowickiego cechuje się mniejszymi deniwelacjami i słabszym rozcięciem erozyjnym niż część południowa, składająca się szeregu wysoko wyniesionych garbów piaskowcowych o spłaszczonych wierzchołkach. Zwarty i morfologicznie wyraźny jest Zrąb Mikołowski, wznoszący się kilkadziesiąt metrów nad przyległą od południa Kotlinę Oświęcimską. Na jego północnym skłonie w Mikołowie - Mokrem znajdują się pozostałości moreny czołowej lądolodu Odry. Kotlina Mysłowicka jest obniżeniem wypreparowanym w mało odpornych łupkach karbońskich, które w plejstocenie zostały przykryte piaskami i żwirami. Znacznej miąższości utwory wodnolodowcowe z okresu zlodowacenia Odry występują także w Kotlinie Przemszy. W obu Kotlinach osady polodowcowe były przedmiotem intensywnej eksploatacji na cele podsadzkowe. W zachodniej części Wyżyny Katowickiej znajdują się gliniaste Wysoczyzny Przywyżynne, które w podziałach geomorfologicznych zaliczane są do Kotliny Raciborskiej. Obszar ten był w zasięgu lądolodu Odry. Przez obszar Wyżyny Katowickiej biegnie dział wodny między Wisłą a Odrą. Do dorzecza Odry należy Kłodnica z Bytomką, Czarniawką, Bielszowickim Potokiem i Jasienicą, a do dorzecza Wisły - Czarna Przemsza z Brynicą i Rawą oraz Biała Przemsza. Niektóre rzeki wykształciły doliny przełomowe (epigenetyczne) np. Czarna Przemsza w Będzinie czy Brynica w Piekarach Śląskich. Na Wyżynie znajdują się dwa rezerwaty przyrody – florystyczny - „Ochojec” w dolinie Ślepiotki w Katowicach, z ostoją gatunków górskich, głównie liczydła górskiego oraz rezerwat leśny - „Las Murckowski”, chroniący naturalny las bukowy na stokach Wzgórza Wandy w Katowicach. Cechą charakterystyczną Wyżyny Katowickiej jest duże przeobrażenie środowiska przyrodniczego, głównie przez górnictwo (węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, piasków podsadzkowych) i przemysł (do niedawna obszar ten nazywano Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym), ale także w wyniku rozwoju transportu i urbanizacji. Na Wyżynie Katowickiej są położone główne miasta województwa śląskiego: Katowice, Gliwice, Zabrze, Ruda Śląska, Chorzów, Świętochłowice, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Będzin, Czeladź, znaczna część Bytomia, Dąbrowy Górniczej i inne. Niekorzystne zmiany w środowisku przyrodniczym dotyczą wszystkich jego elementów – obejmują przeobrażenia rzeźby, zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, zmiany stosunków wodnych, zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych oraz degradację gleb i szaty roślinnej. Niemal cała powierzchnia Wyżyny Katowickiej obniżyła się w wyniku podziemnej eksploatacji węgla kamiennego o co najmniej 1 – 2 m, a w wielu rejonach o kilkanaście metrów, lokalnie nawet ponad 30 m. W powstałych nieckach osiadania często występują zbiorniki wodne. W krajobrazie wyróżniają się ponadto liczne zwałowiska odpadów górniczych i przeróbczych, wyrobiska po eksploatacji piasków podsadzkowych, glinianki, kamieniołomy oraz wysokie nasypy komunikacyjne. Od lat 90. XX wieku emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych na obszarze Wyżyny Katowickiej uległa wyraźnemu obniżeniu, ale nadal należy do najwyższych w Polsce. Podobnie przedstawiają się zmiany w zakresie jakości wód powierzchniowych – pomimo ogólnej jej poprawy, ilość wytwarzanych i nieoczyszczanych ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzanych do rzek nadal należy do największych w kraju. Szczególnie niekorzystne dla życia biologicznego w rzekach są zrzuty wód słonych z kopalń węgla kamiennego. W wyniku odwadniania kopalń cały obszar Wyżyny Katowickiej objęty jest lejem depresyjnym. Na obszarach dawnego górnictwa i hutnictwa rud cynku i ołowiu gleby są zanieczyszczone metalami ciężkimi, szczególnie w niektórych rejonach Bytomia i Piekar Śląskich.
| |
| | |
| ===Pagóry Jaworznickie===
| |
| | |
| Pagóry Jaworznickie(341.14) są mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1) położonym w jej południowo-wschodniej części. Są to pojedyncze pagóry i garby zbudowane z wapieni i dolomitów triasowych, w których podłożu występują węglonośne skały karbońskie. Pod względem geologicznym są to zręby tektoniczne, między którymi występują kotlinowate obniżenia tektoniczne wypełnione osadami czwartorzędowymi, a w południowej części mezoregionu także utworami miocenu. W granicach województwa śląskiego, w rzeźbie Pagórów Jaworznickich najbardziej wyróżniają się Pagóry: Lędzińskie i Imielińskie. Ich wysokości sięgają 280 - 310 m n.p.m., czyli wznoszą się one 40 – 60 m ponad dna sąsiednich obniżeń, szczególnie ponad wewnętrznie położony Rów Chrzanowski. Przez Pagóry Jaworznickie przepływa centralnie rzeka Przemsza. Odcinek doliny Przemszy między Dziećkowicami a Jeleniem (Pagóry Imielińskie) uważany jest za przełom - na południe od niego utworzono duży zbiornik wodny Dziećkowice. Wschodnia część mezoregionu w podziale geomorfologicznym jest zaliczana do Niecki Wilkoszyńskiej. Jest to obszar o bardzo skomplikowanej budowie geologicznej. Wyróżnia się dwa monoklinalne garby – ciężkowicki i jaworznicki o wysokościach 330 – 350 m n.p.m., pomiędzy którymi rozciąga się piaszczysta równina rozcięta doliną Łużnika. Najwyższym wzniesieniem mezoregionu jest Góra Przygoń – 355 m n.p.m. położona w obrębie Garbu Ciężkowickiego. Pagóry Jaworznickie położone są na obszarze kilku miast – Imielina, Lędzin, południowej części Mysłowic i południowo-zachodniej części Jaworzna. Jest to obszar o zróżnicowanym zagospodarowaniu – tereny zurbanizowane i przemysłowe przeplatają się z terenami rolnymi i leśnymi. Na wielu wzgórzach znajdują się kamieniołomy dolomitów (np. Gródek na Garbie Ciężkowickim, Imielin Rek w Pagórach Imielińskich). W dużym kamieniołomie wapieni Sadowa Góra na Garbie Jaworznickim utworzono centrum edukacyjne GEOsfera. Na wielu wzgórzach znajdują się warpia po dawnej eksploatacji rud żelaza oraz cynku i ołowiu. Duży wpływ na ukształtowanie powierzchni miały osiadania powierzchni terenu spowodowane podziemnym górnictwem węgla kamiennego. Na północno-wschodnim skraju Pagórów Jaworznickich, w dzielnicy Jaworzna – Ciężkowicach, znajduje sie rezerwat torfowiskowy „Dolina Żabnika” (1996) chroniący biocenozy wodne oraz torfowiska przejściowe.
| |
| | |
| ===Płaskowyż Rybnicki===
| |
| | |
| Płaskowyż Rybnicki (341.15) jest najbardziej na południowy-zachód wysuniętym mezoregionem Wyżyny Śląskiej (341.1). Na jego węglonośnym podłożu karbońskim zalegają utwory miocenu z pokładami gipsu, soli i siarki przykryte osadami czwartorzędowymi - piaskami, żwirami oraz glinami i lessami. Wierzchowina Płaskowyżu Rybnickiego wznosi się na wysokość 250 - 300 m n.p.m. Najwyższe naturalne wzniesienie znajduje się w Pszowie – 311 m n.p.m., ale nad Płaskowyżem Rybnickim góruje hałda odpadów górniczych „Szarlota” sięgająca 407 m n.p.m. Przez wschodnią część mezoregionu przebiega dział wodny między Wisłą a Odrą. Do doliny Odry Płaskowyż opada krawędzią o 100 - metrowej wysokości, zaś nad dolinę Wisły wznosi się na około 70 m. Głównymi rzekami mezoregionu są - Ruda, dopływ Odry oraz Szotkówka z Lesznicą, dopływ Olzy. Do Płaskowyżu Rybnickiego jest też zaliczana rzeka Bierawka, na znacznym odcinku stanowiąca granicę z Wyżyną Katowicką. Większa, południowo-zachodnia część Płaskowyżu Rybnickiego odznacza się pagórkowatą rzeźbą, gdyż jest głęboko rozczłonkowana dolinami rzek, miejscami na 40 - 50 m. Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni jest też gęsta sieć suchych dolin o charakterze wąwozów i parowów wykształconych w pokrywie lessowej. Północno-wschodnia część Płaskowyżu pod względem geomorfologicznym należy do Wysoczyzny Golejowskiej i odznacza się mniejszymi deniwelacjami. Obszar ten jest w dość dużym stopniu zalesiony i po części wchodzi w obręb parku krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. Płaskowyż Rybnicki jeszcze w pierwszej połowie XX wieku był krainą rolniczą z kilkoma zaledwie kopalniami węgla kamiennego. Rozwojowi rolnictwa sprzyjały warunki naturalne, przede wszystkim dobre gleby nalessowe. Obecnie mezoregion jest jednym z ważniejszych w kraju obszarów górniczo-przemysłowych (dawniej nazywany Rybnickim Okręgiem Węglowym). W jego krajobrazie wyróżniają się wysokie i rozległe zwałowiska odpadów górniczych oraz liczne niecki osiadania ze zbiornikami wodnymi. Niektóre rzeki przepływające przez obszary górnicze są silnie zanieczyszczone – szczególnie Bierawka, Szotkówka i Nacyna. Główne miasta to Rybnik, Żory, Wodzisław Śląski, Jastrzębie Zdrój, a ponadto Rydułtowy i Pszów. Jastrzębie Zdrój było kiedyś małym uzdrowiskiem, jednak intensywna eksploatacja górnicza spowodowała zanik źródeł mineralnych (solanek).
| |
| | |
| ==Wyżyna Woźnicko-Wieluńska==
| |
| | |
| Wyżyna Woźnicko-Wieluńska (341.2) jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341) i zajmuje północno-zachodnią część województwa śląskiego. Obszar ten odznacza się budową monoklinalną - warstwy skalne o różnej odporności zapadają pod niewielkim kątem (kilku stopni) ku północo-wschodowi. Wyżyna jest zbudowana ze skał mezozoicznych - triasowych i jurajskich, wykształconych głównie jako wapienie, piaskowce, margle i iły. W wyniku długotrwałych procesów erozyjnych i denudacyjnych na wychodniach skał twardych, odpornych na niszczenie powstały progi (kuesty), a na wychodniach skał mało odpornych, a więc łatwiej i szybciej niszczonych - obniżenia. Występują tu trzy pasma wzniesień - progów: Wyżyna Wieluńska (341.21), Próg Woźnicki (341.23) i Próg Herbski (341.24) oraz trzy subsekwentne obniżenia między nimi: Obniżenie Liswarty - Prosny (341.22), Obniżenie Górnej Warty (341.25) oraz Obniżenie Krzepickie (341.26). W plejstocenie, głównie w okresie zlodowacenia Odry w obniżeniach tych, jak również na niższych garbach zostały złożone osady polodowcowe - piaski, żwiry i gliny morenowe o zróżnicowanej miąższości. Obszar Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej wznosi się od około 200 m n.p.m. w części północnej do około 380 m n.p.m. na południu. Większa część makroregionu jest położona w dorzeczu Odry. Głównymi rzekami są Warta i jej dopływ Liswarta. Znaczniejszym dopływem Warty jest także Stradomka z Konopką, natomiast do Liswarty uchodzą Biała i Czarna Oksza oraz Pankówka.
| |
| | |
| ===Wyżyna Wieluńska===
| |
| | |
| Wyżyna Wieluńska (341.21) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko – Wieluńskiej (341.2). W granicach województwa śląskiego jest położona jej znaczna część, dokładnie obszar między Częstochową a Parzymiechami. Pod względem geologicznym jest to pochylona ku północo-wschodowi płyta wapieni górnojurajskich. Wychodni skał mezozoicznych jest jednak niewiele, gdyż w okresie zlodowaceń plejstoceńskich, znalazły się one pod przykryciem osadów czwartorzędowych. Kuesta górnojurajska jest więc częściowo zatarta, a skały tworzące próg (wapienie górnej jury) i przedproże (iły środkowej jury) w niewielkim stopniu odsłaniają się na powierzchni. Wysokość kuesty górnojurajskiej maleje stopniowo w kierunku północno-zachodnim - w okolicach Kłobucka jej wysokość wynosi około 35 m, a dalej jest już mało wyraźna i rzeźba wyżynna nabiera charakteru nizinnego. Krajobraz krasowy jest tu słabo widoczny, ale w wapiennym podłożu pod przykryciem osadów czwartorzędowych występują leje i szczeliny krasowe. Wyżyna Wieluńska jest położona na wysokościach w przedziale 220 - 280 m n.p.m., przecinają ją przełomowe odcinki dolin – Liswarty, Białej Okszy i Czarnej Okszy. W granicach województwa śląskiego znajdują się dwie części Wyżyny Wieluńskiej – południowy fragment Wysoczyzny Działoszyńsko-Lindowskiej oraz Pagóry Kłobuckie. Pierwszy obszar należy po części do Załęczańskiego Parku Krajobrazowego razem z rezerwatem przyrody nieożywionej „Szachownicą” w miejscowości Wapienniki. Przedmiotem ochrony jest wzgórze wapienne Krzemienna Góra, wraz z jedną z najdłuższych jaskiń na polskich wyżynach krasowych, utworzoną przez wody wypływające z lądolodu. Na granicy Wyżyny Wieluńskiej z Obniżeniem Krzepickim, w gminie Lipie znajdują się dwa leśne rezerwaty przyrody - „Stawiska”, chroniący naturalny las dębowy oraz fragment łęgu z olszą szarą oraz rezerwat „Bukowa Góra” powołany dla ochrony buczyny niżowej. Pagóry Kłobuckie przedstawiają się jako skrasowiałe wzniesienia wapienne rozdzielone piaszczystymi obniżeniami. W Rębielicach Królewskich i Kamyku, w gliniastych utworach wypełniających kopalne zagłębienia krasowe odkryto kości kręgowców z przełomu trzeciorzędu i czwartorzędu. Na obszarze Pagórów Kłobuckich znajdują się rezerwaty przyrody - „Zamczysko” w Grodzisku w gminie Wręczyca Wielka, powołany dla ochrony starodrzewu dębowego porastającego wały wczesnośredniowiecznego grodziska i „Dębowa Góra” w gminie Kłobuck (w Skrzeszowie), gdzie chroni się las grądowy z dominującym udziałem dębu szypułkowego. Na pograniczu Wyżyny Wieluńskiej i Obniżenia Krzepickiego, w Pankach jest położony rezerwat „Modrzewiowa Góra” powołany dla ochrony lasu mieszanego z dębem szypułkowym i modrzewiem polskim. Na Wyżynie Wieluńskiej znajduje się miasto Kłobuck, liczące około 14 tys. mieszkańców.
| |
| | |
| ===Obniżenie Liswarty–Prosny===
| |
| | |
| Obniżenie Liswarty-Prosny (341.22) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko – Wieluńskiej (341.2) położonym między Progiem Woźnickim (341.23) a Progiem Herbskim (341.24). W granicach województwa śląskiego mezoregion rozpościera się z południowego - wschodu na północny - zachód, od Kuźnicy Starej w dolinie Warty po Sieraków Śląski w gminie Ciasna. Podłoże mezoregionu jest zbudowane z podatnych na procesy niszczące iłów jury dolnej i środkowej, wśród których występują wkładki bardziej odpornych na niszczenie żwirów kwarcowych i kwarcytowych o miąższości do kilkunastu metrów. Ze żwirów tych zbudowane są małe pagórki o charakterze ostańców i wysokościach 10 – 18 m, występujące między innymi w okolicach Boronowa i Niwy. Mezozoiczne podłoże Obniżenia Liswarty – Prosny jest jednak w większości przykryte osadami czwartorzędowymi, takimi jak piaski, żwiry i gliny. Powierzchnia regionu obniża się z wysokości około 305 - 310 m n.p.m. na południowym - wschodzie do 245 - 250 m n.p.m. na północnym – zachodzie. Rzeźba południowo-wschodniej części Obniżenia Liswarty – Prosny jest bardziej urozmaicona, gdyż występuje tu gęsta sieć dolin dopływów górnej Warty. Pozostały obszar mezoregionu jest odwadniany, zgodnie z jego nazwą przez Liswartę. Płynie ona zgodnie z osią obniżenia, ale koło miejscowości Ługi skręca gwałtownie na północ, gdzie przełamuje się przez Próg Herbski. Cały opisywany obszar jest silnie zalesiony, przede wszystkim lasami sosnowymi, ale z udziałem drzewostanów świerkowych. Wzdłuż licznych cieków występują pasy wilgotnych łąk z małymi torfowiskami. Znaczna część Obniżenia Liswarty – Prosny należy do Parku Krajobrazowego ”Lasy Nad Górną Liswartą”. W mezoregionie znajdują się 4 rezerwaty leśne, z których trzy powołano dla ochrony naturalnych stanowisk cisa pospolitego: „Cisy nad Liswartą” w Łęgu koło Herbów, „Cisy w Łebkach”, również koło Herbów oraz „Cisy koło Sierakowa”. W czwartym rezerwacie „Rajchowa Góra”, położonym we wsi Dębowa Góra koło Boronowa ochronie podlega naturalny las mieszany. W granicach województwa śląskiego w Obniżeniu Liswarty – Prosny nie ma miast, a miejscowości jest mało - do głównych należą Herby, Boronów, Ciasna, Lisów. Krzyżują się tu jednak ważne szlaki komunikacyjne, drogowe i kolejowe (Częstochowa-Wrocław, Katowice-Poznań)<ref>Renata Dulias, Adam Hibszer. Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak, Krzeszowice, 2004, s. 85.</ref>.
| |
| | |
| ===Próg Woźnicki===
| |
| | |
| Próg Woźnicki (341.23) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2) położonym w jej południowo-zachodniej części, w literaturze geograficznej jest też nazywany Grzbietem lub Garbem Woźnickim oraz Progiem Górnotriasowym. W odróżnieniu od pozostałych mezoregionów Wyżyny Woźnicko - Wieluńskiej jest zbudowany ze skał z okresu triasu górnego, zachowuje jednak taki sam, monoklinalny charakter budowy geologicznej. W granicach województwa śląskiego Próg Woźnicki ciągnie się od Nowej Wioski koło Siewierza na południowym-wschodzie, gdzie ma wysokość 360 – 380 m n.p.m, po okolice Pawonkowa na północnym-zachodzie, gdzie obniża się do wysokości 240 - 250 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie znajduje się w okolicach Markowic - 386 m n.p.m. Próg Woźnicki wznosi się kilkadziesiąt metrów (60 – 80 m) ponad położoną na południe od niego Równiną Opolską. Czoło progu jest zbudowane z odpornych na procesy niszczące wapieni i piaskowców górnego triasu, a przedpole z mało odpornych iłów. Wyraźny morfologicznie odcinek kuesty znajduje się zwłaszcza między Pińczycami, Woźnikami a Lubszą. Rzeźba wschodniej części mezoregionu jest bardziej urozmaicona ze względu na występujące tu garby o spłaszczonych lub zaokrąglonych wierzchowinach rozczłonkowane wieloma dolinami. W zachodniej części Progu Woźnickiego, na zachód od Lubecka występuje mniej dolin, a garby są okryte większymi płatami gliny zwałowej. Na Progu Woźnickim biorą swój początek trzy duże rzeki - Mała Panew, Liswarta i Brynica. Główną linią grzbietową biegnie dział wodny - północno-wschodnie stoki odwadnia Warta z Liswartą, zaś południowo-zachodnie Mała Panew i w niewielkiej części Brynica. Próg Woźnicki jest słabo zurbanizowany – położone są tu 3 miasta – Woźniki i Koziegłowy oraz częściowo Lubliniec. Mezoregion ma w większości rolniczy charakter, przy stosunkowo niewielkim udziale terenów leśnych - większy ich kompleks, jako część Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”, występuje między Koszęcinem a Boronowem. Na Progu Woźnickim znajdują się dwa rezerwaty przyrody: leśny „Cisy w Hucie Starej” w gminie Koziegłowy i krajobrazowy „Góra Grojec” w Psarach koło Woźnik, powołany dla ochrony drzewostanu z udziałem jawora, buka i jodły, rosnących na wapiennym wzgórzu.
| |
| | |
| ===Próg Herbski===
| |
| | |
| Próg Herbski(341.24) to centralnie położony mezoregion Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2). Nazywany jest też Garbem Herbskim lub Progiem Środkowojurajskim. Ciągnie się od dość wysoko położonych (330 m n.p.m.) okolic Gężyna na południowym - wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przystajni na północnym – zachodzie, gdzie obniża się wyraźnie do wysokości około 220 m n.p.m. Próg Herbski jest zbudowany z piaskowców, miejscami zlepieńców środkowojurajskich. W kierunku południowo – zachodnim, do Obniżenia Liswarty - Prosny opada stopniem o wysokości 10 - 30 m. W granicach województwa śląskiego znajdują się dwie części mezoregionu - Garby Rększowickie oraz Pagóry Brzezińskie. Granicę między nimi stanowi obniżenie w okolicach Herbów. Garby Rększowickie wznoszą się na wysokość 300 - 330 m n.p.m. (Góra Łysiecka 331 m n.p.m., Flance 330 m n.p.m.). Próg ma tu zatokowy przebieg i składa się z odosobnionych, często zaokrąglonych garbów, rozczłonkowanych przełomami Kamieniczki, Konopki i Rększówki. Obniżenia między garbami wypełnione są niewielkiej miąższości piaskami polodowcowymi, natomiast na garbach występują płaty gliny zwałowej. Pagóry Brzezińskie to wąski pas wzniesień zbudowanych z piaskowców, które mają tu liczne wychodnie. Utwory czwartorzędowe - piaski, gliny okrywają głównie dolne części stoków – przypuszcza się, że w niektórych miejscach mają charakter teras kemowych. Próg Herbski ma charakter rolniczy. Większy kompleks leśny znajduje się między Cyganką a Pankami. Jest to część Parku Krajobrazowego „Lasy Nad Górną Liswartą”. Najważniejszą miejscowością są Konopiska<ref>Tamże, s.85.</ref>.
| |
| | |
| ===Obniżenie Górnej Warty===
| |
| | |
| Obniżenie Górnej Warty (341.25) jest jednym z większych mezoregionów Wyżyny Woźnicko - Wieluńskiej, w całości położonym w województwie śląskim. Obniżenie ciągnie się dość szerokim pasem (4 - 8 km) od Zawiercia po Częstochowę, czyli z południowego - wschodu na północny – zachód. Wymieniony kierunek zachowuje też główna rzeka mezoregionu – Warta, która dopiero pod Częstochową skręca na wschód i przełamuje się przez płytę wapieni górnojurajskich tworząc tzw. mstowski przełom Warty. Głównym dopływem Warty w granicach mezoregionu jest Stradomka z Konopką. W 1978 roku na Warcie w okolicach Poraja utworzono zbiornik zaporowy. Dno Obniżenia Górnej Warty jest w wielu miejscami podmokłe i pocięte siecią drobnych cieków wodnych i rowów odwadniających. Wysokości bezwzględne obniżają się od około 330 m n.p.m. w okolicach Zawiercia do około 240 m n.p.m. w okolicach Częstochowy. Wschodnią granicę mezoregionu stanowi wyraźna krawędź morfologiczna, jaką jest kuesta górnojurajska (Wyżyna Częstochowska), natomiast granica południowo - zachodnia biegnie wzdłuż Progów – Woźnickiego i Herbskiego. Obniżenie Górnej Warty zostało utworzone w mało odpornych iłach rudonośnych środkowej jury. W plejstocenie starsze podłoże zostało przykryte piaskami i glinami. Z dość wyrównanego dna obniżenia wystają wzniesienia ostańcowe płyty wapieni górnojurajskich, do których zaliczane są między innymi wzgórza Wrzosowej, Błeszna, Rakowa czy Jasnej Góry. Ponadto w niektórych miejscach mezoregionu występują piaszczysto - żwirowe pagórki o niejasnej genezie, wiązane ze zlodowaceniem Odry. W krajobrazie Obniżenia Górnej Warty występują liczne formy antropogeniczne związane z zaniechaną już eksploatacją rud żelaza – hałdy i wyrobiska. W mezoregionie położone są cztery duże miasta - Częstochowa, Zawiercie, Myszków i Blachownia. Wzdłuż obniżenia biegnie linia kolejowa do Warszawy. Mimo rozwiniętego osadnictwa Obniżenie Górnej Warty należy do regionów dość zalesionych. Nie ma tu rezerwatów przyrody.
| |
| | |
| ===Obniżenie Krzepickie===
| |
| | |
| Obniżenie Krzepickie (341.26) jest mezoregionem Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2). Podłoże Obniżenia Krzepickiego jest wypreparowane w iłach środkowojurajskich. Pod względem morfologicznym stanowi ono przedłużenie Obniżenia Górnej Warty w kierunku północno-zachodnim, ale odznacza się większą miąższością osadów czwartorzędowych, wykształconych jako piaski, gliny oraz żwiry i głazy. Miejscami z dna obniżenia wystają wyniosłe wzniesienia wałów i pagórków kemowych, na przykład w Truskolasach czy między Pankami a Dankowicami. Region obniża się od 270 - 300 m n.p.m. na południowym – wschodzie do około 230 m n.p.m. na północnym – zachodzie. Głównymi rzekami są Liswarta, o dnie na wysokości 200 - 210 m n.p.m. oraz jej dopływy Pankówka i Górnianka, a także górne odcinki Białej i Czarnej Okszy. Region ma charakter rolniczy - jedynym miastem są Krzepice. Większe płaty lasu występują na południowym-wschodzie, nad Białą Okszą<ref>Tamże, s.86.</ref>. Na pograniczu Obniżenia Krzepickiego i Wyżyny Wieluńskiej znajdują się trzy rezerwaty przyrody - „Modrzewiowa Góra”, w którym chroni się las mieszany z dębem szypułkowym i modrzewiem polskim, „Stawiska” w Parzymiechach w gminie Lipie, powołany dla ochrony naturalnego lasu dębowego i „Bukowa Góra” w Kleśniskach, gdzie chroni się buczynę niżową.
| |
| | |
| ==Wyżyna Krakowsko-Częstochowska==
| |
| | |
| Wyżyna Krakowsko–Częstochowska (341.3) jest makroregionem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (341). Pod względem geologicznym jest to płyta wapieni górnej jury pochylona w kierunku północno wschodnim, gdzie wapienie zapadają pod utwory kredowe Wyżyny Małopolskiej. Ponad zrównaną powierzchnię Wyżyny o wysokości około 300 m n.p.m. w okolicach Częstochowy i 450 – 500 m n.p.m. w części środkowej i południowej, wystają charakterystyczne wzgórza i skałki ostańcowe o wysokości kilkudziesięciu metrów. Na niektórych z nich znajdują się ruiny średniowiecznych zamków. Wyróżniającą cechą makroregionu jest rozwój procesów krasowych. W obręb województwa śląskiego wchodzi północna część Wyżyny Krakowsko–Częstochowskiej – Wyżyna Częstochowska.
| |
| | |
| ===Wyżyna Częstochowska===
| |
| [[Plik:Góra Zborów.jpg|300px|thumb|right|Fot.2 Rezerwat przyrody nieożywionej „Góra Zborów” na Wyżynie Częstochowskiej (fot. R. Dulias)]]
| |
| Wyżyna Częstochowska (341.31) jest mezoregionem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (341.3). Do województwa należy jej większa część, z wyjątkiem południowego skłonu ku tzw. Bramie Wolbromskiej. Wyżyna Częstochowska jest zbudowana z różnych odmian wapieni górnojurajskich zapadających monoklinalnie ku północo – wschodowi. Zasadnicza część mezoregionu nigdy nie była zlodowacona i w plejstocenie stanowiła oazę śródlodową, zasypywaną piaskami wodnolodowcowymi. W zasięgu lądolodu znalazła się jedynie północna część Wyżyny Częstochowskiej, dlatego występują tu resztki moren czołowych, a także mutony – wygładzone przez lądolód skałki, z najbardziej znanym przykładem Gór Towarnych koło Olsztyna. W Ogrodzieńcu – Podzamczu znajduje się najwyższy punkt Wyżyny Częstochowskiej - Góra Aleksandra Janowskiego (504 m n.p.m.). Wyżyna jest wyraźnym garbem ciągnącym się z południowego – wschodu na północny – zachód aż po przełomową dolinę Warty. W podziale geomorfologicznym stanowi część Progu Górnojurajskiego. Wysokie na 70 – 100 m czoło kuesty rozczłonkowane jest licznymi dolinami i ma zatokowy przebieg. Na przedpolu progu, już poza granicami Wyżyny Częstochowskiej znajdują się góry – świadki, między innymi w Niegownicach i Rokitnie Szlacheckim. Charakterystycznym elementem krajobrazu Wyżyny Częstochowskiej są liczne, ułożone w pasma, skaliste wzgórza. Najdłuższym jest położone w poprzek Wyżyny Pasmo Smoleńsko - Niegowonickie. Malownicze, najróżniejszych kształtów skałki ostańcowe zbudowane są z odpornych wapieni skalistych, natomiast suche obniżenia między wzgórzami wypełnione są piaskami, na których rozwinęły się ubogie gleby bielicowe, porośnięte lasami sosnowymi. Na podłożu wapiennym wykształciły się rędziny, na których, o ile nie są wykorzystywane rolniczo, rosną lasy bukowe. W mezoregionie występuje wiele jaskiń, zwłaszcza w okolicach Olsztyna, Trzebniowa, Złotego Potoku, Podlesic i Ryczowa. Ze względu na krasowy charakter podłoża jest tu mało rzek, a liczne suche doliny prowadzą wody jedynie okresowo, po ulewnych deszczach i w czasie roztopów – są to tzw. wodące. W pobliżu Ogrodzieńca i Zawiercia, u podnóża kuesty, występują obfite źródła krasowe, z których biorą początek Warta i Czarna Przemsza. Ze źródeł krasowych w Złotym Potoku bierze początek Wiercica, w Siamoszycach – Krztynia, a w Zdowie - Białka Zdowska. Wschodnią część Wyżyny Częstochowskiej, jak i sąsiadujący z nią od tej strony kredowy Próg Lelowski rozcina dolina Pilicy. Obszar ten jest pokryty lessem. Wyżyna Częstochowska jest krainą rolniczą. Są tu tylko dwa stosunkowo małe miasta - Ogrodzieniec i Pilica. W granicach Wyżyny Częstochowskiej znajduje się Park Krajobrazowy Orlich Gniazd z 8 rezerwatami przyrody: 3 krajobrazowymi – „Smoleń”, „Parkowe”, „Ostrężnik”, 4 leśnymi – „Ruskie Góry”, „Sokole Góry”, „Zielona Góra”, „Bukowa Kępa” i jednym rezerwatem przyrody nieożywionej „Góra Zborów”<ref>Tamże, s.88.</ref>.
| |
| | |
| | |
| | |
| | |
| ==Bibliografia==
| |
| | |
| #Dulias R., Hibszer A., Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004.
| |
| #Dylikowa A., Geografia Polski. Krainy geograficzne, wyd. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973.
| |
| #Gilewska S., Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1973.
| |
| #Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1978.
| |
| #Kondracki J., Geografia regionalna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1998.
| |
| #Lewandowski J., „Jurajska Oaza Śródlodowa” w świetle badań ostatniego półwiecza, "Przegląd Geologiczny" 2011, vol. 59, nr 11, 732-738.
| |
| #Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 2005.
| |
| #Szaflarski J., Zarys rozwoju ukształtowania Wyżyny Śląskiej, w: Górny Śląsk. Prace i materiały graficzne, red. A. Wrzosek, wyd. Literackie, Kraków 1955.
| |
| | |
| ==Przypisy==
| |
| | |
| <references/>
| |
| | |
| ==Źródła on-line==
| |
| | |
| [http://www.przyroda.katowice.pl/ Przyroda Województwa Śląskiego]
| |
| | |
| [http://www.geosilesia.us.edu.pl/407,regiony_fizycznogeograficzne.html GeoSilesia]
| |
