Delimitacja granic regionalnych

Autor: dr hab. Renata Dulias

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Delimitacja oznacza rozdzielenie, rozgraniczenie, wyznaczenie granic. Jest przeprowadzana według określonych kryteriów. Termin region (łac.) odnosi się do okolicy, przestrzeni. Region jest to wyodrębniony, względnie jednolity fragment powierzchni Ziemi (teren lądowy lub/i wodny), charakteryzujący się występowaniem określonych cech, odróżniających go od obszarów sąsiednich. Region ma więc określony zasięg, cechy typowe i nazwę. Regiony mogą być wyróżniane na podstawie cech naturalnych np. regiony fizycznogeograficzne, jak i antropogenicznych np. regiony społeczno-gospodarcze. Wyznaczanie granic regionalnych jest trudnym zadaniem, gdyż rzadko kiedy są one wyraźne, zwłaszcza w odniesieniu do dzielnic klimatycznych, regionów glebowych i roślinnych, a więc przede wszystkim przy zmianach strefowych. Wyraźnymi granicami są najczęściej różne stopnie terenowe, brzegi dolin, zmiany budowy geologicznej, linie brzegowe wielkich zbiorników wodnych.Procedura wyróżniania regionów nosi nazwę regionalizacji.

Zasady regionalizacji fizycznogeograficznej

Regionalizacja fizycznogeograficzna jest klasyfikacją, w której wydzielone jednostki cechują się zwartością terytorialną i wewnętrzną spójnością. Spójność ta jest rezultatem położenia geograficznego, historii rozwoju i dynamicznego związku elementów budujących regiony. Wszystkie jednostki regionalne są z natury rzeczy heterogeniczne, złożone z różnych elementów, ale ze względu na wzajemne powiązania tych elementów region jako całość funkcjonuje w określony sposób. Spójność jednostek regionalnych wyraża się również w hierarchicznym układzie jednostek. W zależności od wielkości rozpatrywanej przestrzeni geograficznej zastosowanie mają podziały: choryczny, czyli właściwy regionalny oraz topiczny, czyli miejscowy. W pierwszym przypadku regionalizacja fizycznogeograficzna jest prowadzona metodą dedukcyjną, czyli przez podział większych jednostek na mniejsze, w sytuacji drugiej – metodą indukcyjną, to znaczy przez łączenie mniejszych jednostek w większe części. Metody te uzupełniają się wzajemnie na pośrednim szczeblu wielkości obszaru badań. Zasady regionalizacji są oparte na podstawowych prawidłowościach zróżnicowania przestrzennego epigeosfery, wynikających z praw strefowości i astrefowości.

Rys historyczny regionalizacji Polski

Pierwsze próby wydzielenia regionów fizycznogeograficznych w Polsce uczynił Wincenty Pol. Na początku XX wieku (1904) Antoni Rehman przedstawił podział regionalny ówczesnego obszaru Polski – w oparciu o cechy geomorfologiczne i hydrograficzne wydzielił sześć dużych regionów, a w ich obrębie krainy. Badania nad podziałem regionalnym Polski prowadzili następnie wybitnie geografowie – Jerzy Smoleński, Wacław Nałkowski, Stanisław Pawłowski. Dla Polski okresu międzywojennego koncepcję regionalnego podziału kraju przedstawił Stanisław Lencewicz (1937). Po II wojnie światowej, dla obszaru Polski w nowych granicach politycznych, podziały fizycznogeograficzne kraju lub jego części opracowywali Jerzy Kondracki, Mieczysław Klimaszewski, Rajmund Galon, Stanisław Pietkiewicz. W 1955 roku ukazała się praca Stanisława Lencewicza „Geografia fizyczna Polski”, w której przedstawiono podział kraju na 15 dużych regionów. W znacznym stopniu nawiązywała ona do opracowania z 1937 roku, ale została uaktualniona, dostosowana do nowych granic państwa i zmodyfikowana przez Jerzego Kondrackiego. Z geografem tym jest związany dalszy rozwój regionalizacji Polski. W 1966 roku, na międzynarodowym seminarium dotyczącym regionalizacji fizycznogeograficznej, przedstawił on nowy, szczegółowy podział fizycznogeograficzny Polski, który funkcjonuje do dziś z niewielkimi tylko zmianami.

Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski

Podział Polski na regiony fizycznogeograficzne jest przedstawiony w pracach J. Kondrackiego. Poszczególne jednostki regionalne są identyfikowane przez kod dziesiętny, zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Unii Geograficznej. Kod ten pozwala na łatwe prześledzenie hierarchii jednostek i określenie poziomu taksonomicznego danego regionu. Uwidacznia także pokrewieństwo jednostek. Wyróżnia się następujące poziomy taksonomiczne: obszary, prowincje, podprowincje, makroregiony, mezoregiony i mikroregiony, przy czym ostatni, najniższy szczebel hierarchiczny nie jest rozpatrywany w skali całego kraju. Wydzielanie regionów jest oparte na zasadzie czynnika przewodniego, czyli tego elementu środowiska przyrodniczego, który ma decydujący wpływ na sposób wykształcenia innych jego składowych. Granice regionów są najczęściej prowadzone w nawiązaniu do zróżnicowania rzeźby i budowy geologicznej. Jerzy Kondracki wydzielał prowincje na podstawie makroform ukształtowania powierzchni nawiązujących do tektoniki podłoża np. masywy górskie, pogórza, wyżyny, kotliny, niziny. Podprowincje wyróżniane były w oparciu o przewodnie cechy morfogenetyczne i krajobrazowe, odzwierciedlające litologiczne i klimatyczne zróżnicowanie obszaru. Podział podprowincji na mniejsze jednostki – makroregiony i mezoregiony, także nawiązywał do budowy geologicznej, rzeźby i klimatu, ale uwzględniał ponadto zróżnicowanie roślinności naturalnej i użytkowanie terenu. Podział fizycznogeograficzny Polski nawiązuje do regionalizacji krajów sąsiednich. Terytorium Polski należy do dwóch obszarów (Europy Zachodniej i Europy Wschodniej), 7 prowincji (Niżu Środkowoeuropejskiego, Masywu Czeskiego, Wyżyn Polskich, Karpat Zachodnich, Karpat Wschodnich, Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich i Wyżyn Ukraińskich), 17 podprowincji, 56 makroregionów i 318 mezoregionów.

Bibliografia

1. Kondracki J., Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej, wyd. PWN, Warszawa 1969.
2. Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1978.
3. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1998.
4. Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 2005.