Zbiorniki Żabie Doły

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 10 (2023)

Rys. 1. Zbiorniki wodne na pograniczu Bytomia, Chorzowa i Piekar Śląskich: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – drogi, 4 – linie kolejowe, 5 – granice jednostek administracyjnych.

Antropogeniczne zbiorniki wodne położone na terenie powszechnie znanym jako Żabie Doły tworzą specyficzny kompleks sztucznych jezior (rys. 1). Na terenie tym skupia się kilkanaście zbiorników, których powstanie związane jest z podziemnym pozyskiwaniem surowców mineralnych takich jak rudy cynku i ołowiu, a w późniejszym czasie także węgiel kamienny (fot. 1). Zbiorniki te wypełniają niecki z osiadania i zapadliska, które pojawiły się na powierzchni terenu jako swego rodzaju skutek uboczny prowadzonej działalności górniczej i początkowo były traktowane jako tzw. szkody górnicze. Niektóre zbiorniki zostały wybudowane w ściśle określonych celach. Retencjonowane wody wykorzystywano w procesie flotacji wydobytych rud, a następnie ze skałą płonną wylewano w osadnikach. Żabie Doły położone są w centralnej części województwa śląskiego.

Regionalizacja fizycznogeograficzna obszaru Polski pozwala zaklasyfikować te tereny do północnej części mezoregionu Wyżyna Katowicka, który wraz z kilkoma innymi tworzy makroregion Wyżyna Śląska. Z kolei ta jednostka jest fragmentem podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska. Środowisko geograficzne centralnej części Wyżyny Śląskiej, powszechnie utożsamianej właśnie z Wyżyną Katowicką, w wyniku wieloletniej przemysłowej działalności człowieka zostało mocno przekształcone. Stopień antropogenicznych zmian wszystkich komponentów środowiska naturalnego był tak duży, że początkowo w klasyfikacji fizycznogeograficznej obszar ten jako jedyny w Polsce znany był pod nazwą związaną z gospodarczą działalnością człowieka – Górnośląski Okręg Przemysłowy. W późniejszym czasie nazwa ta została zmieniona i zunifikowana z obowiązującą nomenklaturą funkcjonującą w literaturze fizycznogeograficznej.

Żabie Doły pod względem administracyjnym położone są na pograniczu trzech miast – Bytomia, Chorzowa i Piekar Śląskich. W granicach tego pierwszego znajduje się część terenów obejmująca ich zachodni fragment. Zdecydowanie większy udział gruntów położony jest w Chorzowie i obejmuje swym zasięgiem wschodnią część Żabich Dołów (fot. 2). Od północy przylegają tereny Piekar Śląskich, gdzie w postaci klina „wciska się” południowa część dzielnicy Brzeziny Śląskie. W pobliżu Żabich Dołów przebiegają ciągi komunikacyjne o dosyć ważnym znaczeniu. Na północy znajduje się odcinek drogi krajowej nr 94, która przebiega od wschodnich do zachodnich granic regionu, zasadniczo równolegle do autostrady A4. Równie ważne znaczenie w przeszłości odgrywała droga krajowa nr 79, znajdująca się po południowej stronie Żabich Dołów. Cechą charakterystyczną tych terenów jest sieć licznych nasypów kolejowych, które w przeszłości były powszechnie wykorzystywane do transportu ludzi i towarów. Obecnie część torowisk została rozebrana, a po wierzchowinie pozostałych nasypów wytyczono piesze szlaki. Nadal wykorzystywana jest linia kolejowa przebiegająca po południowej stronie Żabich Dołów.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Fot. 1. Zbiorniki wodne na pograniczu Bytomia, Chorzowa i Piekar Śląskich (fot. M. Rzętała).

Geneza zbiorników wodnych w nieckach z osiadania na obszarze Wyżyny Śląskiej związana jest z podziemną eksploatacją węgla kamiennego, a w mniejszym stopniu także rud cynku i ołowiu. W wyniku wybierania złóż surowców mineralnych pod powierzchnią terenu powstają puste przestrzenie. Masy skalne, w związku z rozwojem ruchów pionowych, powoli przemieszczają się w kierunku powstałych pustek. Konsekwencją tego typu przemieszczeń są morfologiczne zmiany objawiające się na powierzchni terenu w postaci ugięcia warstw, osiadania i zapadania gruntu. W przypadku, gdy eksploatacja prowadzona jest na nieznacznych głębokościach, dochodzi do gwałtownego ruchu mas skalnych, w skutek czego powstają deformacje nieciągłe takie jak: progi, leje, szczeliny, rowy. Natomiast niecki z osiadania, powstające w wyniku deformacji ciągłych, związane są z eksploatacją prowadzoną na znacznych głębokościach, zazwyczaj przekraczających 100 m. W innych przypadkach skały znajdujące się nad wyrobiskiem muszą odznaczać się dużą plastycznością. Najczęściej niecka z osiadania przyjmuje kształt zbliżony do koła lub elipsy, a jej wielkość, zasięg oraz przebieg procesu powstawania uzależniony jest od czynników górniczo-geologicznych. Procesy osiadania terenu na Wyżynie Śląskiej są powszechnym zjawiskiem występującym przede wszystkim na obszarze Wyżyny Katowickiej, ale także na terenach Płaskowyżu Rybnickiego. Powodują one konkretne straty ekonomiczne określane mianem szkód górniczych.

Proces osiadania inicjuje jedynie powstanie na powierzchni terenu zagłębień. Aby w miejscach, gdzie doszło do obniżenia terenu powstały zbiorniki wodne, muszą być spełnione określone warunki. W osiadającym górotworze, na stosunkowo niewielkiej głębokości, muszą zalegać warstwy utworów nieprzepuszczalnych, które skutecznie zatrzymają infiltrującą w podłoże wodę. Powstająca niecka osiadania wymusza spływ wód podziemnych w kierunku jej centralnej części, w konsekwencji prowadzi to do podnoszenia poziomu lustra wody względem powierzchni terenu. Ciągłość procesu osiadania, a także napływ wód podziemnych oraz powierzchniowy spływ wód opadowych i roztopowych w początkowym stadium rozwoju niecki powodują powstawanie podmokłości. Ostatecznie gromadzące się wody osiągają powierzchnię terenu i wypełniają nieckę osiadania, w wyniku czego na powierzchni powstaje antropogeniczny zbiornik wodny.

Zbiorniki położone w centralnej części Wyżyny Katowickiej, w granicznej strefie pomiędzy Bytomiem, Chorzowem i Piekarami Śląskimi, znajdują się na obszarze, gdzie działalność prowadzona była przez Zakłady Górniczo-Hutnicze „Orzeł Biały”. Kopalnia, która zajmowała się wydobyciem rud cynku i ołowiu powstała na tym terenie około 1860 roku i wówczas nosiła nazwę „Biały Szarlej”. Jednak dopiero w pierwszych latach XX wieku nastąpił intensywny rozwój kopalni, przyczyniający się do większej eksploatacji złóż surowców mineralnych. Podstawę wydobycia stanowiły zasobne w metale dolomity kruszconośne występujące na stosunkowo dużym obszarze. W międzyczasie nazwa kopalni została zmieniona na „Orzeł Biały”. Zaraz po zakończeniu działań wojennych uruchomiono zakład i rozpoczęto ponowne wydobycie złóż. Na początku lat 60. XX wieku połączono zakład „Orzeł Biały” z kopalnią im. J. Marchlewskiego. Z uwagi na wyczerpujące się zasoby złóż stopniowo następował spadek wydobycia rud cynku i ołowiu. Kolejne działania administracyjne przyczyniły się do połączenia w 1967 roku zakładów „Orzeł Biały” oraz Zakładów Górniczo-Hutniczych „Waryński”, tworząc Kombinat Górniczo-Hutniczy „Orzeł Biały”. Tego typu działania głównie podyktowane były względami ekonomicznymi. Systematycznie zamykano poszczególne zakłady, w których prowadzona eksploatacja nie była zyskowna. Całkowite zaprzestanie podziemnej eksploatacji rud cynkowo-ołowiowych nastąpiło w 1989 roku. Obecnie w nieczynnych wyrobiskach rudnych utrzymywane jest jedynie odwadnianie. Konieczność pompowania wód wynika z realnego zagrożenia zalania niżej zalegających wyrobisk górniczych węgla kamiennego, które w dalszym ciągu są wydobywane przez kopalnie.

Zasadnicza część zbiorników w nieckach z osiadania powstała na tych terenach w latach 50. XX wieku. Osiadania terenu były konsekwencją wybierania złóż rud cynkowo-ołowiowych systemem zabierkowym z zawałem stropu. Eksploatację prowadzono na głębokości maksymalnie dochodzącej do 100 m, przy czym grubość poszczególnych pokładów zmieniała się w przedziale od 2 do 6,5 m. Roboty górnicze odbywały się na jednym bądź dwóch poziomach, przy czym strefa występowania okruszcowanego dolomitu wynosiła około 15 m. Dodatkowo na wielkość osiadań na tym terenie nakłada się także oddziaływanie górnictwa węgla kamiennego, które rozwinęło się w oparciu o złoża tego surowca występujące w warstwach siodłowych. Zalegające tu gliny zwałowe oraz jej zwietrzeliny stanowią warstwę nieprzepuszczalną dla infiltrujących w podłoże wód powierzchniowych. Podobną rolę odgrywają iły, które na tym terenie występują w postaci rozproszonych soczewek.

Zbiorniki w nieckach osiadania zazwyczaj przyjmują kształt powstającej niecki, a więc w głównej mierze są to formy owalne. W idealnych warunkach mogą to być nawet kształty koliste, jednak z uwagi na liczne zaburzenia występują niezmiernie rzadko. Powstałe zbiorniki znacznie częściej odznaczają się dość dużym zróżnicowaniem pod względem zajmowanej powierzchni, głębokości oraz ukształtowania linii brzegowej. Wygląd nowo powstających zbiorników, a zwłaszcza tych, które funkcjonują w środowisku już od dosyć długo, w dużej mierze modyfikowany jest przez celowe działania człowieka. Stosuje się sztuczne formowanie i umacnianie brzegów, zabezpieczając w ten sposób tereny przyległe przed ich zalaniem. Zbocza zagłębień, w których występują sztuczne zbiorniki tej grupy genetycznej, są stosunkowo łagodne. Także dna tych zbiorników na znacznej powierzchni są płaskie i odznaczają się niewielkimi spadkami. Jedynie w strefie brzegowej mogą występować nieco większe nachylenia. Zbiorniki są zróżnicowane pod wieloma względami, począwszy od czasu ich powstania, a skończywszy na podstawowych parametrach morfometrycznych.

Z genezy zbiorników wodnych w nieckach osiadania wynikałoby, że największe głębokości będą występować w ich środkowej części. Jednak nie zawsze przyjęte założenia są prawdziwe, gdyż maksymalne głębokości występują w zupełnie innych partiach zbiornika. Duże znaczenie w tej kwestii należy przypisać działalności człowieka, która niewątpliwie ma wpływ na morfologię mis jeszcze przed powstaniem zbiorników. Osiadania terenu obejmują bowiem obszary, na których nierzadko występują już różnego rodzaju zagłębienia. Cechą charakterystyczną opisywanych zbiorników jest to, że w każdym z nich występuje jedna strefa o największych głębokościach, w kierunku której koncentrycznie zbiegają się izobaty. Z ich układu można wnioskować o wielkości i miejscu największego osiadania, a pośrednio także o pierwotnym ukształtowaniu niezaburzonej powierzchni terenu. Ponadto układ izobat w dużej mierze nawiązuje do zarysu linii brzegowej. Opisywane zbiorniki zasadniczo są stosunkowo płytkie. Maksymalne głębokości w poszczególnych jeziorach wynoszą od 2,3 m do 2,7 m. Pozostałe parametry morfometryczne wybranych zbiorników zestawiono w tabeli 1.

Parametry powierzchni i misy zbiorników	Staw bez nazwy (położony na południe od Stawu Zarwanego)	Staw Łąka	Staw Kolejarz
Powierzchnia (ha)	2,26	11,02	2,47
Długość (m)	231	573	231
Szerokość maksymalna (m)	170	323	156
Szerokość średnia (m)	97,8	192,3	106,9
Wskaźnik wydłużenia	1,36	1,77	1,48
Długość linii brzegowej (m)	603	1460	663
Rozwinięcie linii brzegowej	1,13	1,24	1,19
Głębokość maksymalna (m)	2,4	2,7	2,3
Głębokość średnia (m)	0,90	1,15	0,85
Wskaźnik odsłonięcia	2,51	9,58	2,91
Pojemność (tys. m3)	20,34	126,73	21,00
Wskaźnik głębokościowy	0,38	0,43	0,37

Tabela 1. Parametry morfometryczne wybranych zbiorników położonych na terenie Żabich Dołów.

W obrębie zbiorników wodnych w nieckach z osiadania czasami występują specjalistyczne urządzenia hydrotechniczne. Najczęściej są to różnego rodzaju przepompownie, których zadaniem jest odprowadzanie nadmiaru wód retencjonowanych w zbiorniku. Za pośrednictwem systemu rurociągów wody zrzucane są do rowów i niewielkich kanałów lub bezpośrednio do sieci rzecznej. Na terenie Żabich Dołów zinwentaryzowano jedynie obecność pojedynczych przepustów w postaci stalowych rur, którymi grawitacyjnie przepływa woda pomiędzy poszczególnymi zbiornikami.

Cechy wód jeziornych

Fot. 2. Żabie Doły – część południowo-wschodnia (fot. M. Rzętała).

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Wahania stanów wody w zbiornikach w nieckach z osiadania warunkowane są zarówno czynnikami naturalnymi, jak i celową działalnością człowieka. Do uwarunkowań środowiskowych zalicza się m.in. opady atmosferyczne, parowanie, występowanie roślinności, poziom wód podziemnych. Poziom wody w niektórych zbiornikach regulowany jest również za pomocą specjalnie do tego celu zainstalowanych systemach odwadniania w postaci przepompowni i rurociągów, którymi można odprowadzać nadmiar wód.

Zmiany poziomu wody wynikające z uwarunkowań środowiskowych mają najczęściej powolny przebieg, uwidaczniający się dopiero w dłuższej perspektywie czasowej, np. pomiędzy poszczególnymi sezonami. Wyjątek od tej reguły stanowią obiekty, które są odbiornikami wód opadowych pochodzących z kanalizacji burzowej. W takiej sytuacji po intensywnych opadach obserwuje się stosunkowo szybki wzrost poziomu wody, która odprowadzana jest za pośrednictwem kolektorów burzowych. Po zakończeniu opadów system pomp odprowadza nadmiar wód do sieci rzecznej i stany wody wracają do sytuacji przed wystąpieniem opadów.

W przypadku zbiorników położonych na terenie Żabich Dołów obserwowane wahania stanów wody w ciągu roku są stosunkowo niewielkie. Najczęściej obserwuje się zmiany na poziomie kilku- kilkunastu cm, wyjątkowo amplituda osiąga kilkadziesiąt cm. Wynika to bezpośrednio ze stabilności zasilania zbiorników położonych na tym obszarze. Oczywiście w okresie wielolecia powierzchnia jezior ulegała znacznym zmianom, które wynikają z ciągłości procesów osiadania terenu. Sytuacja ta przekłada się także na zmiany wielkości retencji limnicznej. Możliwości retencyjne zbiorników znajdujących się na terenie Żabich Dołów wynoszą w zależności od obiektu od kilku tysięcy do ponad 120 tys. m³.

Warunki termiczno-tlenowe

Temperatura wód zbiornikowych kształtowana jest przez wiele różnorodnych czynników. Powszechnie największe znaczenie przypisuje się warunkom meteorologicznym i klimatycznym, wśród których wyróżnia się temperaturę powietrza regionu, usłonecznienie, a także prędkość i kierunek wiatru. Mniejsze znaczenie natomiast odgrywa położenie i morfometria zbiornika, rodzaj podłoża oraz pokrycie terenu. Ponadto na temperaturę retencjonowanych wód, zwłaszcza na terenach poddanych silnej antropopresji, wpływ ma także działalność człowieka, która w istotny sposób modyfikuje zakumulowane zasoby ciepła.

Zmiany temperatury wody jezior i sztucznych zbiorników wodnych położonych w umiarkowanych szerokościach geograficznych wykazują wyraźną sezonową zmienność. Dotyczy to szczególnie warstwy wody o głębokości do 2 m, gdzie te różnice są największe. Niewielkie zróżnicowanie temperatury wody w całym profilu pionowym – rzędu 1-2ºC – charakterystyczne jest zwłaszcza dla zbiorników płytkich, a uwarstwienie termiczne w tego typu jeziorach pojawia się jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Stosunkowo nieznaczne rozmiary opisywanych zbiorników, jak również ich niewielkie głębokości maksymalne sprawiają, że zazwyczaj poza okresami zlodzenia, temperatura wody w zbiorniku wykazuje cechy układu homotermicznego. W przypadku zbiorników znajdujących się na terenie Żabich Dołów w latach hydrologicznych 2003-2005 minimalne wartości najczęściej występowały w styczniu, chociaż równie niską temperaturę wody w pojedynczych przypadkach mierzono także w grudniu, lutym oraz marcu. Wyjątkowy pod tym względem był 2005 rok, kiedy w styczniu nastąpiło wyraźne ocieplenie, a zbiorniki w tym czasie zupełnie pozbawione były pokrywy lodowej. Wyraźne ochłodzenie nastąpiło dopiero w lutym i marcu tego roku, w tych też miesiącach wystąpiły minimalne temperatury wody. Nieco większe zróżnicowanie dotyczy maksymalnych temperatur wody. Najwcześniej najwyższe temperatury występowały już w maju, natomiast najpóźniej maksima notowano w sierpniu. Stosunkowo wczesne pojawianie się wysokich temperatur wód powierzchniowych przypadające już na maj wynika z ich niewielkiej pojemności. W sprzyjających okolicznościach (wczesne ustąpienie pokrywy lodowej, bezwietrzne warunki, kilkunastodniowy okres słonecznej pogody) następuje wyraźny wzrost temperatury retencjonowanych wód. Jednak okres utrzymywania się wysokich temperatur wody, powyżej 20oC, najczęściej dotyczy lipca i sierpnia, chociaż w dogodnych warunkach równie wysokie temperatury wody pojawiają się już wiosną i mogą utrzymywać się aż do wczesnej jesieni.

Zakres zmienności temperatur ekstremalnych w opisywanych zbiornikach jest dosyć szeroki i wynosi od około 0 ºC do 24,3 ºC. Minimalne wartości temperatury wody zazwyczaj oscylują w okolicy 0 ºC, przy czym w kilku przypadkach w styczniu 2003 roku temperatura obniżyła się nieco poniżej 0 ºC. Niewielkie przechłodzenie wody wynika najprawdopodobniej z zasolenia wody zbiorników. Generalnie temperatura wody we wszystkich zbiornikach w poszczególnych miesiącach kształtowała się na zbliżonym poziomie, a występujące różnice były niewielkie (tab. 2).

W czasie stagnacji zimowej pod koniec lutego 2003 roku temperatura wody w profilu pionowym odpowiadała odwrotnej stratyfikacji (katotermia). W zbiornikach najchłodniejsza woda, o temperaturze od 0 oC do 0,7 oC, zalegała bezpośrednio pod pokrywą lodową. Natomiast najcieplejsze masy wody znajdowały się w najgłębszych partiach zbiorników z maksimum wynoszącym blisko 6 oC. Nieco podwyższona temperatura wody w strefie przydennej zbiorników może być pochodną zachodzących przy dnie procesów biochemicznych, w wyniku których wydzielana jest energia cieplna podnosząca temperaturę wód. Ponadto w profilach pionowych następował dość wyraźny wzrost temperatury wody pomiędzy 0,5 m, a 1,0 m głębokości, który zazwyczaj wynosił około 2 oC.

Zbiornik	2003		2004		2005
	zakres	średnia	zakres	średnia	zakres	średnia
Staw bez nazwy (położony na południe od Stawu Zarwanego)	-0,2 – 24,1	10,4	0,3 – 22,5	9,9	0,5 – 21,3	10,4
Staw Łąka	-0,1 – 24,1	10,6	0,1 – 22,7	10,1	0,3 – 21,6	10,6
Staw Kolejarz	-0,2 – 24,1	10,5	0,2 – 21,9	10,2	0,5 – 22,0	10,8

Tabela 2. Ekstremalne i średnie roczne wartości temperatury ( oC ) powierzchniowej warstwy wody w latach hydrologicznych 2003-2005 wybranych zbiorników wodnych na terenie Żabich Dołów.

Spośród wszystkich gazów znajdujących się w wodzie największe znaczenie odgrywa tlen, który jest także jednym z najważniejszych wskaźników jakości wód powierzchniowych. Gaz ten do wód przenika bezpośrednio z atmosfery, a także uwalniany jest w wyniku procesu fotosyntezy. Obecność rozpuszczonego tlenu w środowisku wodnym warunkuje natężenie przebiegu procesów biologicznych oraz umożliwia rozwój tlenowych form życia. Atmosferyczny tlen występuje tylko w przypowierzchniowej warstwie wody, a jego ilość kształtowana jest przez aktualne warunki termiczne wody oraz jej dynamikę. Stopień rozpuszczalności tlenu, a zarazem jego zawartość w wodzie, bezpośrednio zależy od jej temperatury. Wraz ze wzrostem temperatury wody obserwuje się spadek rozpuszczalności tego gazu. Analogicznie wraz ze spadkiem temperatury wody wzrasta rozpuszczalność w niej tlenu. Zachodzące w wodzie zbiornika procesy fotosyntezy w istotny sposób modyfikują te zależności. Sam przebieg oraz intensywność wytwarzania tlenu przez rośliny warunkowana jest przez natężenie światła słonecznego oraz obfitość masy roślinnej. Przenikanie gazu w głębsze partie toni wodnej hamowane jest przez małą intensywność dyfuzji. Podobnie tlen pochodzący z procesu fotosyntezy najczęściej występuje w płytkiej strefie, w zasięgu przenikania promieni słonecznych. Natomiast w wyniku cyrkulacji wód w zbiorniku następuje przenoszenie tlenu także w jego głębsze partie.

Natlenienie wód zbiorników znajdujących się na terenie Żabich Dołów w okresie 2003-2005 w ciągu roku zmieniało się w bardzo szerokim zakresie, przy czym okresy uważane za stan nasycenia normalnego (w granicach 60-100%) notowano dosyć często (tab. 3). Przez porównywalną część czasu występowały jednak niedobory tlenu, bądź też zawartość tlenu wskazywała na przetlenienie wód limnicznych. Największe ilości tego gazu generalnie występowały w okresie lata, chociaż w kilku zbiornikach w poszczególnych latach pojawiały się odstępstwa od tej reguły, gdy maksymalne natlenienie notowano na wiosnę lub w zimie. Dosyć duże zróżnicowanie w rozkładzie tego parametru powodowane jest przez całokształt czynników, które wpływają na koncentrację tlenu w wodzie. Znaczenie w tym procesie odgrywają zakwity glonów w czasie lata, kiedy podczas słonecznej pogody następuje intensywna fotosynteza, w wyniku czego do wody odprowadzane są bardzo duże ilości tlenu. W czasie zakwitu glonów pojawiają się wartości przekraczające 20 mg O₂/dm³ oraz ponad 200% O₂. Tak wysokie wartości nawiązują do stopnia nasycenia tlenem zbiorników eutroficznych i hipertroficznych, a wyraźnie odbiegają od oligotroficznych środowisk limnicznych. Bardzo duże ilości tlenu w wodach zbiorników pojawiają się także w zimie, ale tylko w sytuacjach bez pokrywy lodowej. Przypadki takie wiązać należy z wychłodzeniem mas wodnych, które odznaczają się dobrą rozpuszczalnością tlenu. Ponadto w tym czasie gaz ten pobierany jest przez organizmy tlenowe w dużo mniejszych ilościach niż w pełni sezonu wegetacyjnego.

Bardzo groźne dla geosystemu zbiornika wodnego są okresy niedoboru tlenu w wodzie. Deficyt tlenowy poniżej 30% nasycenia lub poniżej 2-3 mg O₂/dm³ powoduje śnięcie ryb oraz zaburzenia rozwoju pozostałych organizmów tlenowych. Najniższe ilości tlenu występują przeważnie pod koniec okresu zlodzenia zbiorników. Warunki określane jako deficytowe w latach 2003-2005 nie utrzymywały się zbyt długo, ograniczając się do jednego miesiąca. Wyraźne braki tlenu w wodach zbiorników stwierdzono w styczniu 2003 roku oraz w marcu 2005 roku. Zimą 2004 roku wody odznaczały się dosyć dobrym natlenieniem, co związane było z bardzo krótkim okresem zlodzenia, dzięki czemu zapasy tlenu nie zostały wyczerpane. W okresie katotermii w zbiornikach pojawia się wyraźny spadek natlenienia wody wraz z głębokością. Niskie ilości tlenu, szczególnie w przydennej warstwie wody, wynikają zapewne z jego zużywania w biochemicznych procesach rozkładu materii organicznej wyprodukowanej w czasie okresu wegetacyjnego. Ponadto zaleganie pokrywy lodowej w istotny sposób ogranicza dostęp światła dla rozwijających się w zbiornikach organizmów roślinnych, szczególnie okrzemek.

Zbiornik	mg O2/dm3			% O2
	zakres	średnia	mediana	zakres	średnia	mediana
Staw bez nazwy (położony na południe od Stawu Zarwanego)	1,26 – 23,80	11,09	11,20	8,60 – 183,00	100,70	110,20
Staw Łąka	5,82 – 18,33	11,24	10,74	40,30 – 165,60	102,24	101,20
Staw Kolejarz	4,71 – 16,21	9,92	9,56	35,00 – 143,00	90,58	95,25

Tabela 3. Zakres zmian natlenienia powierzchniowej warstwy wody (mg O₂/dm³, % O₂) w zbiornikach wodnych na terenie Żabich Dołów w latach hydrologicznych 2003-2005.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Na terenie Żabich Dołów znaczenie naturalnego tła hydrochemicznego i hydrogeochemicznego odgrywa marginalną rolę w kształtowaniu właściwości fizyko-chemicznych środowiska wodnego. Antropogeniczne pochodzenie substancji mineralnych i organicznych, które wprowadzane są do wód, ma dużo większe znaczenie w tym procesie. Z najważniejszych czynników kształtujących charakter ilościowo-jakościowego spływu jonowego, który odpowiada za skład chemiczny wód, wymienić należy przede wszystkim proces wymywania substancji wchodzących w skład skał i gleb występujących na obszarze zlewni bezpośredniej jezior.

Zawartość fosforanów w wodach zbiorników w latach 2003-2005 była dosyć zmienna i wyraźnie różniła się pomiędzy poszczególnymi jeziorami. Jednak zazwyczaj stężenia fosforanów nie przekraczały poziomu wynoszącego 0,5 mg PO₄^3-/dm³, chociaż okresowo notowano także wartości rzędu 0,9 mg PO₄^3-/dm³. Kilkakrotnie w tym czasie wody niektórych zbiorników zupełnie były ich pozbawione. Maksymalne stężenia fosforanów pojawiały się w miesiącach letnich, a najniższe wartości występowały w zimie. Wynika z tego, że czasowa zmienność koncentracji fosforanów w powierzchniowej warstwie wody była zupełnie odwrotna niż w jeziorach, w których ten obieg jest niezaburzony. Wyjaśnieniem takiej sytuacji może być fakt stosowania nawozów fosforowych oraz wylewanie gnojowicy na okolicznych polach uprawnych w zlewni zbiorników.

Podobnie jak fosforany, także azotany (drugi z podstawowych biogenów w środowisku limnicznym) w wodach zbiorników występowały w zdecydowanie różnych ilościach. Wynika to z ich naturalnego obiegu w środowisku wodnym, natomiast obserwowane okresy bardzo wysokiego wzrostu ich koncentracji mają głównie podłoże antropogeniczne. W niektórych zbiornikach w latach 2003-2005 obecność azotanów na poziomie kilkudziesięciu mg/dm³ była powszechną sytuacją. Absolutne wartości maksymalne osiągały 56-66,0 mg NO_3-/dm³, a nawet 115 mg NO_3-/dm³. Zaznaczyć należy, że jednak dominowały sytuacje, kiedy to azotany zazwyczaj osiągały stężenia rzędu 5-7 mg NO_3-/dm³, a wyjątkowo osiągając wartość kilkunastu mg/dm³. W pełni sezonu wegetacyjnego azotany pobierane były z wody przez organizmy autotroficzne. W tym czasie ich stężenia były bardzo niewielkie, a okresowo stwierdzano nawet całkowity brak biogenów.

Pomimo tego, że zbiorniki z obszaru Żabich Dołów funkcjonują w warunkach zróżnicowanej antropopresji, to jednak wszystkie można zaliczyć do grupy obiektów eutroficznych. Wysoki stopień obciążenia zbiorników substancjami organicznymi unaoczniają wyniki oznaczeń BZT₅ oraz ChZT. Wprawdzie średnie wartości BZT₅ porównywalne są z poziomem charakterystycznym dla wód niezanieczyszczonych, to już jednak zużycie tlenu na rozkład materii organicznej w pełni sezonu wegetacyjnego znacznie wzrasta. Najbardziej jaskrawym przejawem eutrofizacji ekosystemu jeziornego są pojawiające się zakwity glonów. W zbiornikach znajdujących się na terenie Żabich Dołów często występowały odpowiednie ilości substancji biogennych, które umożliwiały masowy rozwój fitoplanktonu. Największą intensywnością odznaczały się zakwity pojawiające się już w maju, które nieprzerwanie utrzymywały się nawet do września. W tym czasie woda przybierała barwę jaskrawo-zieloną, a powstała biomasa glonów podlegała wiatrowemu przemieszczaniu i gromadziła się przy brzegach.

Procesy brzegowe i osady denne

Fot. 3. Staw Kolejarz w kompleksie zbiorników Żabie Doły (fot. M. Rzętała).

Intensywność oraz przebieg procesów brzegowych w obrębie zbiorników wodnych w nieckach z osiadania jest mocno ograniczona z uwagi na wiele uwarunkowań środowiskowych i tych o podłożu antropogenicznym. Niewielka ich powierzchnia i pojemność w zdecydowanej mierze wpływa na ograniczenie rozwoju zwłaszcza form abrazyjnych. Ponadto w trakcie ich powstawania pokrywa roślinna znajdująca się nad powierzchnią wody zostaje naruszona w stosunkowo niewielkim stopniu. Dodatkowo z upływem czasu pojawiają się gatunki wilgocio- i wodnolubne, które także w utrwalający sposób wpływają na brzegi powstałych zbiorników. Z uwagi na fakt, że część zbiorników powstała na obszarach użytkowanych przez człowieka, ich brzegi mają charakter utrwalonych form antropogenicznych. Dotyczy to tych odcinków, gdzie znajdują się nasypy drogowe i kolejowe. W miejscu tym występują liczne ciągi krzyżujących się ciągów komunikacyjnych. Przebiegająca przez środkową część tych terenów linia kolejowa została zlikwidowana. Znajdujące się na jej powierzchni szyny wraz z podkładami zostały zdemontowane, a powierzchnia wyrównana. Nie oznacza to oczywiście, że w ich obrębie procesy brzegowe nie zachodzą w ogóle. Obserwuje się bowiem różnego rodzaju zmiany w strefie brzegowej powodowane przez wody limniczne. Uwarunkowania środowiskowe oraz działalność człowieka w strefie brzegowej sprawia, iż powstałe formy mają zdecydowanie częściej charakter akumulacyjny. Jednocześnie ich liczba jest niewielka i są one mało zróżnicowane.

Pod względem stopnia nachylenia brzegów w obrębie mis jeziornych znajdują się zarówno brzegi płaskie, jak i strome. Natomiast biorąc pod uwagę stopień ich przekształcenia, wydziela się brzegi naturalne oraz antropogeniczne. W przypadku zbiorników znajdujących się na terenie Żabich Dołów pomiędzy tymi wydzieleniami istnieje ścisła zależność. Brzegi naturalne są jednocześnie brzegami płaskimi, a brzegi ukształtowane w sposób antropogeniczny to brzegi wysokie. Płaskie fragmenty w zdecydowanej większości porasta roślinność wchodząca w skład szuwarów oraz oczeretów, jak również pokrywa je darń lub porasta roślinność krzewiasta i drzewiasta. Brzegi antropogeniczne zostały ukształtowane przez człowieka w taki sposób, aby zapobiec dalszemu zalewaniu powierzchni w wyniku postępujących osiadań. Są one z reguły dosyć strome i zazwyczaj odpowiednio wysokie. Uwzględnia się tu wszelkiego rodzaju umocnienia oraz nasypy, które z czasem porasta roślinność. Zmiany morfologiczne w strefie brzegowej mają dwojaki charakter. Czynniki przyrodnicze oddziałujące na brzeg powodują stosunkowo niewielkie zmiany, których intensywność rozłożona jest w czasie. Natomiast działalność człowieka bardzo szybko przyczynia się do dość znacznego przeobrażania brzegów. Spośród wielu czynników naturalnych, od których zależy intensywność oraz zasięg oddziaływania procesów brzegowych, największe znaczenie przypisuje się falowaniu wiatrowemu. W obrębie Żabich Dołów wiatry o prędkości do 5 m/s mogą wzbudzić fale o wysokości 10-20 cm, które powodują niewielkich rozmiarów zmiany w zarysie linii brzegowej. Jednak z uwagi na fakt, że brzegi tych zbiorników w znacznym stopniu pokryte są przez roślinność, przejawy oddziaływania falowania zaobserwować można jedynie na odkrytych częściach brzegu. W takich miejscach w sprzyjających warunkach, kiedy wieją wiatry osiągające prędkość kilkunastu m/s, rozwijają się procesy abrazyjne. Przejawy ich działalności obserwuje się zarówno na brzegach piaszczystych, jak również w częściach antropogenicznie przekształconych. Dochodzi wówczas do powstania podmyć o charakterze mikroklifów. Przy czym ich wysokość nie przekracza 10-20 cm, jednocześnie żywotność tych form jest bardzo krótka. Ulegają one zatarciu w wyniku oddziaływania późniejszego falowania, padających deszczy, a także są niszczone przez człowieka. Opisywane formy pojawiają się zwłaszcza w chłodnych okresach roku.

Pewnym urozmaiceniem linii brzegowej są mikrozatoki. Powstają one zarówno na płaskich odcinkach brzegów, a także w częściach umocnionych i ukształtowanych antropogenicznie. Pochodzenie tych form wiązać należy z niezamierzonymi, jak również z celowymi działaniami człowieka. Często mikrozatoki powstają w miejscach, które upodobali sobie wędkarze. Nieświadomie wydeptują brzegi doprowadzając w ten sposób do całkowitego zaniku roślinności na wąskim pasie brzegu. Czasami także świadomie przygotowują stanowisko do wędkowania, wycinając roślinność. W ten sposób uruchamiają proces niszczenia brzegu, a tym samym doprowadzają do powstawania mikrozatoki. Wielkość tych form w istotny sposób ograniczana jest przez system korzeniowy roślinności, która umacnia brzegi, hamująco wpływając na tempo abrazji.

Najbardziej powszechne formy brzegowe w zbiornikach znajdujących się na terenie Żabich Dołów powstają w wyniku akumulacji na ich brzegach materii organicznej. Dogodne warunki do ich zaistnienia pojawiają się po zakończeniu okresu wegetacyjnego, kiedy obumiera roślinność porastająca brzegi tych zbiorników stanowiąca podstawowy budulec. Największe ich nagromadzenie charakterystyczne jest dla płaskich odcinków brzegu, gdzie mogą osiągać długość dochodzącą do kilku metrów. Znacznie częściej obserwuje się powstanie nagromadzeń materii organicznej o rozmiarach osiągających maksymalnie kilkadziesiąt centymetrów długości. Formy te nie wywierają większego wpływu na rzeźbę strefy brzegowej stanowiąc krótkookresowy jej element. Poza wymienionymi formami brzegowymi nie stwierdzono innych, typowych elementów występujących w rzeźbie strefy litoralnej.

Zbiorniki wodne znajdujące się na terenie Żabich Dołów są specyficznym miejscem formowania się osadów dennych. To stosunkowo nowy element środowiska przyrodniczego, z których najstarsze funkcjonują od kilkudziesięciu lat. Powstały na obszarach zdegradowanych, które traktowane były jako nieużytki. W przeszłości było to miejsce składowania różnego rodzaju odpadów powstających w trakcie wydobycia i przeróbki rud cynku i ołowiu. Istotny wpływ na strukturę osadów dennych ma także zjawisko resuspensji, które może powodować wtórne wprowadzenie do toni wodnej cząstek mineralnych i organicznych. Także działania człowieka w istotny sposób przyczyniają się do zaburzenia osadów dennych. Na terenie tym obserwuje się masowe pozyskiwanie z toni wodnej dafni (Daphnia) – drobnych stawonogów słodkowodnych należących do podrzędu wioślarek. Łapanie tych organizmów najczęściej odbywa się przy pomocy siatek o bardzo drobnych oczkach, które umieszczone są na długim drążku. Używanie wspomnianych siatek w konsekwencji doprowadza do wzbudzania zalegającego na dnie osadu. Całokształt oddziaływania antropopresji dokumentowany jest przede wszystkim przez obecność w osadach dennych substancji szkodliwych, w tym tak powszechnych na Wyżynie Śląskiej metali ciężkich. Spośród nich najbardziej widoczna jest obecność cynku, a w mniejszych ilościach stwierdzono związki ołowiu. Duże skupienie tych pierwiastków jest pochodną wieloletniego składowanie na tych terenach osadów poflotacyjnych po przeróbce rud cynku i ołowiu. W wyniku działalności kopalni powstało wiele hałd o znacznych rozmiarach. Zgromadzono tu 6 mln ton odpadów, które w dalszym ciągu zawierają 176 tys. ton cynku i 38 tys. ton ołowiu. W związku z tym w osadach zbiorników cynk i ołów przekraczają kilkadziesiąt razy poziom uznawany za naturalny. Biorąc pod uwagę wielokrotność przekroczenia tła geochemicznego, to na szczególne zainteresowanie zasługuje obecność kadmu. Również z uwagi na swe silne właściwości toksyczne oraz duży stopień kumulacji w organizmie ponadnormatywne ilości kadmu w środowisku limnicznym należy uznać za niezwykle groźną sytuację. Tym bardziej, że jego toksyczność wzrasta w obecności cynku i miedzi, metali, które powszechnie występują w osadach dennych tych zbiorników. Akumulacja kadmu w osadach przekracza kilkadziesiąt razy wartości uznawane za naturalne, a w skrajnych przypadkach są to ilości rzędu 41,68 mg/kg, co stanowi poziom 119 razy większy od przyjętego tła. Również miedź i nikiel są obecne w podwyższonych ilościach.

Znaczenie zbiorników

Fot. 4. W Zespole Przyrodniczo-Krajobrazowym Żabie Doły (fot. M. Rzętała).

Znaczenie terenów określanych mianem Żabich Dołów na przestrzeni lat ulegało istotnym zmianom. Początkowo tereny te wykorzystywane były zasadniczo w celach rolniczych. Następnie w miarę upływu czasu, sposób użytkowania gruntów podlegał zmianom. Decydujące znaczenie w tej kwestii odegrała postępująca urbanizacja i uprzemysłowienie. Rozwój górnictwa podziemnego spowodował pojawienie się osiadania terenu, co w efekcie wpłynęło na finalne ukształtowanie fizjonomii tych terenów. W miarę jak osiadania obejmowały nowe tereny to jego skutki stawały się coraz bardziej dotkliwe i odczuwalne zwłaszcza pod względem gospodarczego wykorzystania. Następnie teren Żabich Dołów zaczął być postrzegany jako obszar szkód górniczych i nieużytków. Przez szereg lat tereny te podlegały oddziaływaniu naturalnych procesów przyrodniczych, które ostatecznie spowodowały ukształtowanie się specyficznego krajobrazu postindustrialnego.

Sztuczne zbiorniki wodne znajdujące się na terenie Żabich Dołów są miejscem, gdzie możliwe jest uprawianie amatorskiego połowu ryb. Kilka z nich znajduje się w wykazie wód Polskiego Związku Wędkarskiego np. Staw Zarwany, Staw Łąka, Staw Kolejarz (fot. 3). W ich obrębie prowadzona jest gospodarka wędkarska w postaci zarybień. W wodach tych jezior złowić można popularne gatunki ryb takie jak: karaś srebrzysty, karp, lin, leszcz, jaź, płoć i wzdręga. Nieco rzadziej poławiane są gatunki drapieżne, z których w największej ilości występuje okoń, a znacznie rzadziej szczupaki i sandacze. Pozostałe zbiorniki pomimo braku celowych zarybień także są miejscem, gdzie możliwe jest uprawianie wędkarstwa. W ich wodach pływają wprawdzie ryby o znacznie mniejszych rozmiarach, jednak liczebność ławic jest na tyle duża, że ich złowienie nie stanowi większego problemu.

W 1997 roku rozporządzeniem Wojewody Katowickiego na obszarze obejmującym kompleks sztucznych zbiorników wodnych oraz terenów do nich przyległych utworzono Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie Doły” o łącznej powierzchni 226,24 ha (fot. 4). Ochronie podlegają cenne fragmenty krajobrazu kulturowego, a także licznie występujące tu gatunki ptaków oraz płazów. Ustanowienie prawnej formy ochrony przyrody w głównej mierze miało na celu zachowanie estetycznych walorów tych terenów. Dzięki tym zabiegom ingerencja człowieka w środowisko na tym obszarze została w istotny sposób ograniczona.

Tereny te są doskonałym przykładem, gdzie widoczne są pozytywne efekty spontanicznej, samoistnej renaturyzacji. Z uwagi na wyjątkowe walory przyrodnicze i krajobrazowe obszar żabich dołów stał się miejscem licznych spacerów, popularnym zwłaszcza wśród okolicznych mieszkańcy. Dlatego też m.in. z tych powodów obszar został objęty projektem pn.: Uporządkowanie ruchu turystycznego na terenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Żabie Doły celem ochrony przyrody i bioróżnorodności oraz przystosowanie obszaru na cele edukacyjne i rekreacyjno-wypoczynkowe. Głównym celem projektu jest ochrona różnorodności biologicznej i zasobów przyrodniczych Żabich Dołów. Realizacja założonych celów projektu możliwa jest poprzez wytyczenie ścieżki edukacyjnej, na trasie której znajduje się szereg tablic edukacyjnych, miejsc widokowych oraz zadaszonych wiat, gdzie można odpocząć w czasie spaceru.

Bibliografia

1. Betleja J.: „Żabie Doły” – przykład ochrony struktur przyrodniczych w środowiskach silenie skażonych, [w:] Dziedzictwo przyrody terenów zanieczyszczonych. Materiały seminarium. Gliwice 13-15 maja 1993, Katowice 1993 s. 27-29.
2. Burchard J., Hereźniak-Ciotowa U., Kaca W.: Metody badań i ocena jakości wód powierzchniowych i podziemnych, Łódź 1990.
3. Cempulik P., Dobosz R., Kasperek-Cempulik J., Piszczek M., Piszczek M., Sołtysiak M.: Ścieżka dydaktyczna po zespole przyrodniczo-krajobrazowym Żabie Doły. Przyrodnicze Ścieżki Dydaktyczne Województwa Śląskiego nr 8, Sosnowiec 2000.
4. Choiński A.: Limnologia fizyczna Polski, Poznań 2007.
5. Degórska A., Fajer M., Machowski R., Waga, J.M.: „Żabie Doły” landscape-nature protected complex as an example of renaturation of post-industrial areas, [w:] Dulias R., Prokop P. (red.): Land degradation and reclamation in the Silesian Upland and the Polish Carpathians, Sosnowiec-Kraków 2014, s. 59-63.
6. Dojlido J., Dożańska W., Hermanowicz W., Koziorowski B., Zerbe J.: Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków, Warszawa 1999.
7. Dojlido J.: Chemia wody, Warszawa 1987.
8. Dojlido J.: Chemia wód powierzchniowych, Białystok 1995.
9. Imielski M., Koj A., Ledwoń K.: Charakterystyka zespołu przyrodniczego Żabie Doły, [w:] „Aura” 1999, nr 3, s. 30-31.
10. Imielski M., Koj R., Ledwoń K.: Prace rekultywacyjne prowadzone na terenie Żabich Dołów (2), [w:] „Aura” 1999, nr 4, s. 19-20.
11. Jaguś A., Rzętała M.: Przestrzenne zróżnicowanie wielkości jednostkowego spływu jonów Cl^-, SO₄^2-, NO_3-, PO₄^3- ze zlewni Przemszy w nawiązaniu do stopnia zagospodarowania jej powierzchni, [w:] „Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych” 1997, t. 24, s. 26-34.
12. Jankowski A. T., Molenda T., Rzętała M.: Reservoirs in subsidence basins and depression hollows in the Silesian Upland – selected hydrological matters, [w:] “Limnological Review” 2001, vol. 1, s. 143-150.
13. Jankowski A. T., Rzętała M.: Eutrofizacja sztucznych zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej i jej obrzeżach. [w:] W. Lange, D. Borowiak (red.): Zagrożenia degradacyjne a ochrona jezior. Badania limnologiczne. Tom 1, Gdańsk 1998, s. 27-31.
14. Kajak Z.: Eutrofizacja jezior, Warszawa 1979.
15. Kondracki J.: Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1981.
16. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
17. Lange W., (red.): Metody badań fizyczno-limnologicznych, Gdańsk 1993.
18. Machowski R., Rzętała M. A.: Metale ciężkie w osadach dennych antropogenicznych zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej, [w:] A. Kostrzewski (red.): Monitoring funkcjonowania i przemian geoekosystemów jeziornych. Ogólnopolska Konferencja Naukowa Funkcjonowanie geoekosystemów jeziornych, Poznań 2007, s. 47-49.
19. Machowski R., Rzętała M., Rzętała M.A., Solarski M.: Geomorphological and hydrological effects of subsidence and land use change in industrial and urban areas, [w:] “Land Degradation and Development” 2016, vol. 27, nr 7, s. 1740-1752.
20. Machowski R.: Eutrofizacja zbiorników wodnych w nieckach osiadania na Wyżynie Katowickiej, [w:] Z. Michalczyk (red.): Badania hydrograficzne w poznawaniu środowiska. T. VIII. Obieg wody w środowisku naturalnym i przekształconym, Lublin 2007, s. 351-360.
21. Machowski R.: Przemiany geosystemów zbiorników wodnych powstałych w nieckach osiadania na Wyżynie Katowickiej, Katowice 2010.
22. Michalewicz M., Rzętała M., Wach J.: Procesy brzegowe w obrębie antropogenicznych zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej, [w:] Procesy geomorfologiczne zapis w rzeźbie i osadach. III Zjazd Geomorfologów Polskich. 1. Streszczenia komunikatów, posterów i referatów, Sosnowiec 1995, s. 54-56.
23. Mikulski J. S.: Biologia wód śródlądowych, Warszawa 1974.
24. Opinia dotycząca konieczności dalszego pompowania wody w wyrobiskach rudnych ZGH „Orzeł Biały” S.A. 1999. Dokumentacja pracy badawczo-usługowej, Katowice.
25. Rzętała M.: Bilans wodny oraz dynamika zmian wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno Duże w warunkach silnej antropopresji, Katowice 2000.
26. Rzętała M.A.: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży), Katowice 2003.
27. Rzętała M.A.: Wybrane przemiany geomorfologiczne mis zbiorników wodnych i ocena zanieczyszczeń osadów zbiornikowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie regionu górnośląsko-zagłębiowskiego), Katowice 2014.
28. Szpetkowski S.: Charakterystyka wpływów robót górniczych na górotwór i na powierzchnię terenu, [w:] Ochrona powierzchni przed szkodami górniczymi, Katowice 1980, s. 39-77.
29. Żmuda S.: Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego konurbacji górnośląskiej, Katowice 1973.

Źródła on-line

Machowski R, Rzętała M.: Wody powierzchniowe, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t. 1.

Orzeł Biały SA, Historia

ŻabieDoły.pl, Informacje

Zobacz też

Dorzecze Odry

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zlewnia Kłodnicy