Zbiornik Wapienica

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 8 (2021)

Rys. 1. Lokalizacja zbiornika Wapienica: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – zapory, 4 – granice jednostek administracyjnych, 5 – ważniejsze szczyty.

Zbiornik Wapienica, który znany jest również pod nazwą Jezioro Wielka Łąka położony jest w południowej części województwa śląskiego (rys. 1). Został utworzony w latach 1929-1933 poprzez spiętrzenie wód potoków Barbara i Błatnia, które łączą się w jego strefie cofkowej. Potok Błatnia uważany jest za odcinek źródłowy Potoku Wapienica. Nazwa ta przypisana jest dla cieku poniżej zbiornika. Wapienica uchodzi do Iłownicy, która jest prawobrzeżnym dopływem Wisły. Zbiornik jest jednym z najstarszych zaporowych jezior nie tylko na terenie województwa, ale i całego kraju. Jego budowa rozpoczęła się w 1929 r, a do użytku został oddany w 1933 r., w obecności Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego.

Pod względem fizycznogeograficznym zbiornik Wapienica, jak i jego zlewnia, znajdują się na terenie mezoregionu Beskid Śląski, który jest zachodnią częścią makroregionu Beskidy Zachodnie. Z kolei ta jednostka jest częścią podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, które należą do prowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem. Zapora zbiornika została zlokalizowana w naturalnym przewężeniu doliny pomiędzy północno-zachodnim stokiem Palenicy a południowo-wschodnim stokiem Szyndzielni. Zbiornik położony jest na wysokości około 478 m n.p.m.. Od południa otaczają go szczyty równoleżnikowo rozciągniętego pasma Klimczoka: Błatniej, Stołowa, Trzech Kopców, Klimczoka i Szyndzielni. Ponad zachodnim zboczem doliny Wapienicy wznoszą się szczyty górskie: Przykra, Wysokie, Kopany i Palenica. Pod względem administracyjnym zbiornik w całości położony jest na terenie miasta Bielsko-Biała, w jego południowo-zachodniej części, w dzielnicy Wapienica.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Podstawową przesłanką budowy zbiornika Wapienica w tym miejscu było duże zapotrzebowanie na wodę pitną oraz z przeznaczeniem na wodochłonne gałęzie przemysłu, które szybko rozwijały się w mieście Bielsko na początku XX w. W tym też czasie rozpoczęto prace projektowe nad przyszłym zbiornikiem. Złożoność uwarunkowań środowiskowych (w tym zwłaszcza rzeźba terenu i budowa geologiczna) była powodem opracowania kilku wariantów budowy zapory. Ostatecznie do realizacja została wdrożona propozycja niemieckiej firmy z Drezna. Prace budowlane rozpoczęły się w 1929 r. Pierwotne plany projektowe zakładały finalizację inwestycji pod koniec lipca 1931 r., jednak pojawiające się opóźnienia w trakcie prac sprawiły, że zapora została oddana do użytku w 1933 r. w trzeciej dekadzie października.

Zapora zbiornika została zlokalizowana w odległości 17,4 km od ujścia Wapienicy do Iłownicy. Budowla piętrząca wodę ma betonowo-ziemny charakter i zaliczana jest do typu ciężkiego. Zapora wznosi się maksymalnie na wysokość 21 m ponad dno doliny. Jej długość wynosi 310 m. Szerokość zapory u jej podstawy wynosi 19 m i zmniejsza się ku górze, gdzie w koronie osiąga 3 m (fot. 1). Korpus zapory zbudowany jest z 17 bloków, pomiędzy którymi rozmieszczone zostały szczeliny dylatacyjne. Nieco bliżej lewego przyczółka zapory znajduje się 6 sekcji przelewowych, każda o szerokości 5,3 m. W pierwotnych założeniach planistycznych rzędna korony przelewu stałego została ustalona na wysokości 476,6 m n.p.m. W późniejszym czasie poziom został podniesiony o 1 m do rzędnej 477,6 m n.p.m. Poniżej zapory znajduje się betonowa niecka wypadowa, gdzie zainstalowano rząd betonowych szykan. Woda ze zbiornika może być pobierana w trzech punktach, w zależności od aktualnego napełnienia jego misy. Wloty rurociągu, który znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie zapory, położone są na wysokości 463 i 467 m n.p.m. Dodatkowe trzecie ujęcie tzw. denne uruchamiane jest w czasie niskich stanów wody na zbiorniku. Poza wymienionymi ujęcia wód dla celów wodociągowych znajdują się po jednym na potoku Żydowskim oraz potoku Wapienica. Około 80 m poniżej zapory znajduje się stacja uzdatniania wody, w której odbywają się odpowiedne procesy technologiczne.

Zbiornik Wapienica ma nieregularny, nieco wydłużony kształt (fot. 2). Przy maksymalnym poziomie piętrzenia, który ustalono na rzędnej 477,60 m n.p.m. jego powierzchnia wynosi zaledwie 0,175 km². Jezioro zaliczane jest do grupy małych obiektów. Jego długość wynosi 585 m. Maksymalna szerokość osiąga 345 m, natomiast wartość średnia wynosi 299 m. Dno zbiornika charakteryzuje się nierównomiernym spadkiem. W sektorze wschodnim spadek jest wyraźnie mniejszy niż w sektorze zachodnim, gdzie układ izobat wskazuje na bardzo strome ukształtowanie dna jego misy. W tej części jezioro osiąga maksymalną głębokość, która wynosi 19,23 m. Misa jeziora przybiera kształt zbliżony do stożka i wyróżnia się urozmaiconym dnem. Zbiornik posiada niski wskaźnik odsłonięcia (otwartości), wynikający m.in. z niewielkiej powierzchni oraz stosunkowo dużej głębokości średniej. Powoduje to, że jezioro jest mniej podatne na wpływy czynników zewnętrznych, wyzwalających np. cyrkulację mas wodnych. Pośrednio przekłada się to także na fakt małego urozmaicenia linii brzegowej. Większym zróżnicowaniem cechuje się część południowa i południowo-wschodnia. Przebieg linii brzegowej nawiązuje do krawędzi doliny. W części południowo-wschodniej, podczas niskich stanów wody dochodzi do okresowego wynurzania płytszych partii zbiornika.

Parametr	Wartość parametru
Powierzchnia lustra wody (P)	0,175 km2
Długość (D)	585 m
Szerokość maksymalna (S)	345 m
Szerokość średnia (Sśr.)	299 m
Wskaźnik wydłużenia (λ)	1,7
Długość linii brzegowej (L)	1748 m
Rozwinięcie linii brzegowej (K1)	1,18
Pojemność całkowita misy jeziornej	1,1 mln m3
Głębokość średnia (Hśr.)	6,3 m
Głębokość maksymalna (Hmaks.)	19,23 m
Wskaźnik kształtu misy (Wg)	0,33
Rozwinięcie objętości (Rv)	1,70
Wskaźnik zwartości (Wz)	0,06
Wskaźnik odsłonięcia jeziora (Wo)	2,8

Tabela 1. Parametry morfometryczne zbiornika Wapienica w 2012 roku.

Cechy wód jeziornych

Fot. 1. Zapora zbiornika Wapienica (fot. W. Pawełczyk).

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Zbiornik Wapienica jak już wyżej napisano został wybudowany głównie w celach retencjonowania wód dla zaopatrzenia miasta Bielsko-Biała. Takie ukierunkowanie podstawowej funkcji jeziora wpływa na utrzymywanie relatywnie wysokich stanów wody, które warunkują nieprzerwaną pracę ujęć. Maksymalny poziom piętrzenia wody został ustalony na rzędnej wynoszącej 477,60 m n.p.m. W tym czasie retencja zbiornikowa osiąga około 1,1 mln m³. Po przekroczeniu poziomu 477,60 m n.p.m. rozpoczyna się niekontrolowany zrzut wody za pomocą przelewu powierzchniowego. Pojemność użytkowa w zbiorniku jest zbliżona do jego maksymalnej retencji i wynosi 1,04 mln³. Na etapie projektowym zbiornika nie uwzględniono rezerwy przeciwpowodziowej. Z uwagi na usytuowanie ujęć wody na wysokościach 463,00 i 467,00 m n.p.m. wahania stanów wody są stosunkowo niewielkie. Okresowe różnice w poziomie piętrzenia wody osiągają zazwyczaj około 3,5 m. Wyjątkowy pod tym względem był 2010 r., kiedy to po intensywnych opadach w maju i czerwcu poziom wody w zbiorniku osiągnął stan na rzędnej 477,95 m n.p.m. co przewyższyło o 0,35 m wysokość korony przelewu. Zmiany poziomu piętrzenia wody w zbiornikach zaporowych są ich podstawową cechą, która pociąga za sobą inne skutki, takie jak zmienność powierzchni, pojemności oraz przebiegu linii brzegowej. Amplituda stanów wody przekraczająca wspomnianą wielkość 3,5 m pojawia się w sytuacjach wyjątkowych. Do takich zdarzeń zaliczyć należy zwłaszcza długo utrzymujące się okresy niżówkowe, które skutkują znikomym zasilaniem misy zbiornika. Globalne zmiany klimatyczne wyrażające się w postaci ocieplania klimatu już teraz skutkują pojawianiem się częstszych zdarzeń o ekstremalnym przebiegu. Do takich sytuacji niewątpliwie zaliczane są okresy suszy hydrologicznej, która powoduje niedobory wód w zlewni.

Warunki termiczno-tlenowe

Warunki termiczno-tlenowe wód zarówno w jeziorach, jak i sztucznych zbiornikach kształtowane są przez szereg różnorodnych czynników. W umiarkowanej strefie klimatycznej latem i zimą pojawia się stratyfikacja termiczna toni wodnej. Natomiast na skutek zmian temperatury powietrza wiosną i jesienią następuje mieszanie wód limnicznych skutkujących okresem tzw. homotermii. Tlen rozpuszczony w wodach powierzchniowych pochodzi głównie z atmosfery oraz procesów fotosyntezy zachodzących w wierzchniej warstwie tych wód. Dlatego też w naturalnych warunkach obserwuje się zazwyczaj jego spadek wraz z głębokością. Ponadto rozpuszczalność tlenu maleje wraz ze wzrostem temperatury i spadkiem ciśnienia.

Temperatura wód zbiornika Wapienica w latach 2000-2008 wykazywała zmienność w poszczególnych jego sektorach. W części południowej, w strefie kontaktu wód potamicznych z limnicznymi temperatura była zazwyczaj niższa niż na północy przy zaporze. Stwierdzono również, że wody strefy powierzchniowej odznaczają się wyższą temperaturą na poziomie 12,6-14,0°C niż wody strefy przydennej, które wykazywały 11,0°C. W okresie letnim, kiedy promieniowanie słoneczne odznacza się znacznie większą intensywnością obserwuje się wzrost temperatury wody tuż przy powierzchni.

W przypadku nasycenia wód tlenem zbiornika Wapienica obserwuje się obniżanie jego zawartości latem. Sytuacja ta potwierdza korelację pomiędzy temperaturą wody a rozpuszczalnością w niej tlenu. Latem wody epilimnionu odznaczają się najwyższą temperaturą w roku, co przekłada się na zmniejszoną możliwość dyfuzji tego gazu z atmosfery. Zimą następuje odwrócenie tych procesów. Średnie natlenienie powierzchniowej warstwy wody zbiornika Wapienica w latach 2000-2008 wynosiło 10,1 mgO₂/dm³. W strefie przydennej stężenie tlenu rozpuszczonego zmieniało się od 9,6 mgO₂/dm³ przy zaporze do 10,3 mgO₂/dm³ w jego strefie cofkowej. W okresie od września 2011 r. do czerwca 2012 r. wartości nasycenia tlenem wód zmieniały się w nieco większym zakresie od 8,8 do 12,1 mgO₂/dm³. W tym czasie wody jeziorne odznaczały się dosyć wysokim stężeniem rozpuszczonego tlenu.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

W przypadku zbiornika Wapienica największe znaczenie w kształtowaniu właściwości fizyko-chemicznych jego wód odgrywają naturalne uwarunkowania zlewniowe. Strefa zasilania jeziora pozbawiona jest właściwie antropopresji. Teren ten ma charakter naturalnej zlewni górskiej, a do jedynych przejawów antropopresji można zaliczyć właściwie tylko dopływ zanieczyszczeń na drodze suchej i mokrej depozycji z atmosfery. Takie uwarunkowania zlewniowe decydują o dosyć dobrej jakości wody w zbiorniku.

Jakość wód zbiornika oceniana jest w oparciu o wyniki uzyskane na podstawie badań wody w rejonie zapory w ramach monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych chronionych ze względu na zaopatrzenie ludności w wodę do spożycia, które wykonują pracownicy Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach. W ramach tych działań uwzględnia się kilkadziesiąt wskaźników podzielonych na kilka grup parametrów tj. stan fizyczny, warunki tlenowe i zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie, substancje biogenne, specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne, substancje priorytetowe oraz inne substancje zanieczyszczające. Na podstawie uzyskanych wyników badań w 2016 roku stwierdzono następujące wybrane wartości parametrów jakościowych wody: temperatura wody – 3,6-16,3°C, zawiesina ogólna – <4,0-12 mg/l, tlen rozpuszczony – 5,9-13,9 mg O₂/l, BZT₅ – 0,6-2,1 mg O₂/l, nasycenie wód tlenem – 59,1-107,3%, ChZT¬¬-Cr – <3,0-9,4 mg O₂/l, przewodność w 20°C – 59-73 μS/cm, siarczany – 8,0-12,3 mg SO₄/l, chlorki – 1,75-5,5 mg Cl/l, odczyn wody – 6,7-7,6 pH, azot Kjeldahla – <0,2-0,3 mg N/l, fosforany – <0,05-0,05 mg PO₄/l, arsen – <0,01 mg As/l, bar – 0,013-0,018 mg Ba/l, cynk – 0,01-0,035 mg Zn/l, miedź – <0,005-0,012 mg Cu/l, kadm i jego związki – <0,02-0,03 μg/l, ołów i jego związki – <0,5-2,9 μg/l, rtęć i jej związki – <0,004-0,07 μg/l, nikiel i jego związki – <1,0-1,2 μg/l, benzo(a)piren – <0,00017– 0,013 μg/l, żelazo rozpuszczone – <0,02-0,02 mg Fe/l, mangan – <0,02-0,045 mg Mn/l, amoniak całkowity – <0,26-0,31 NH₄/l.

Niezależnie od monitoringu realizowanego przez WIOŚ w Katowicach, badania jakości wody w obrębie zbiornika prowadzone są od wielu lat przez przedsiębiorstwo wodociągowe w związku z wykorzystaniem jego wód do produkcji wody przeznaczonej do spożycia. W ramach badań uwzględniane są szczegółowe pomiary i oznaczenia odnoszące się do właściwości fizyko-chemicznych oraz składu chemicznego wody np. odczynu wody, przewodności elektrycznej, chlorków, siarczanów, czy też substancji świadczących o poziomie żyzności wód.

Odczyn wody jest jednym z ważniejszych wskaźników jej jakości. Niepożądane są zarówno wody o odczynie zbyt kwaśnym, jak i zbyt alkalicznym. W latach 1977-1995 oraz 2000-2007 parametr ten zmieniał się od 6,7 do 7,3. uzyskane wyniki wskazują na wody obojętne i słabo alkaliczne. W okresie letnim wody cechowały się wyższą zasadowością, co wynika z intensywnego zużywaniem przez organizmy fotosyntetyzujące dwutlenku węgla. W półroczu chłodnym, kiedy życie biologiczne zamiera, następowało obniżanie odczynu wody.

Przewodność elektrolityczna jest cechą roztworu wodnego, która świadczy o jego zdolności do przewodzenia prądu elektrycznego. Zatem wartość przewodnictwa elektrolitycznego właściwego jest miarą zawartości w wodzie substancji nieorganicznych, w związku, z czym obrazuje jej ogólną mineralizację. Wskaźnikiem tym można posługiwać się również przy ocenie stopnia zanieczyszczenia środowiska wodnego. W latach 2008-2011 przewodność właściwa zmieniała się w granicach 63,11-101,7 µS/cm, co wskazuje na niską mineralizację wód tego geosystemu. W okresie od września 2011 r. do czerwca 2012 r. wartości tego wskaźnika zmieniały się od 68,3 do 186,4 µS/cm. Wartości minimalne były notowane na podobnym poziomie, natomiast maksimum osiągnęło dużo wyższy poziom.

Stężenia chlorków w wodach zbiornika Wapienica w latach 1977-1995 oraz 2000-2007 wahały się w przedziale 1,5-6,4 mg Cl-/dm³. W pierwszym okresie zasadniczo stężenia tych jonów oscylowały na poziomie 5-6 mg Cl-/dm³. Natomiast na początku XXI w. zaznaczył się wyraźnych spadek ich koncentracji do poziomu 1,5-2 mg Cl-/dm³, by w późniejszym czasie nieco wzrosnąć. W tym czasie chlorki zmieniały się w przedziale 4-5 mg Cl-/dm³. Poziom koncentracji chlorków w wodach zbiornika wskazuje na brak zanieczyszczeń antropogenicznego pochodzenia. W przypadku siarczanów wartości te były na nieco wyższym poziomie, zwłaszcza w okresie od września 2011 r. do czerwca 2012 r., kiedy to ich koncentracja zmieniała się w zakresie od 7,2 do 20,5 mg SO₄^2-/dm³. Tym niemniej wartości te nadal uznawane są za niskie.

Żyzność wód charakteryzuje panujące w niej warunki dla rozwoju życia biologicznego. Zależna jest przede wszystkim od zawartości związków azotu i fosforu. W latach 2008-2011 średnie stężenie azotanów zmieniało się w granicach od 2,3 do 3,1 mg/dm³, a fosforanów od 0,02 do 0,05 1 mg/dm³. Obecność tych jonów w wodach zbiornika Wapienica utrzymywała się na wyrównanym, stosunkowo niewielkim poziomie. Niski żyzność wód limnicznych potwierdza skład gatunkowy fitoplanktonu, który go zasiedla. Badania wskazują, że jest on charakterystyczny dla wód oligotroficznych.

Procesy brzegowe i osady denne

Fot. 2. Zbiornik Wapienica (fot. W. Pawełczyk).

Powstanie sztucznego zbiornika wodnego inicjuje rozwój (z różną intensywnością) procesów brzegowych, które następnie prowadzą do powstania określonych form. Wspomniana intensywność oraz zasięg oddziaływania tego typu procesów morfologicznych zachodzących w strefie kontaktu wód limnicznych z lądem warunkowany jest przez kilka zasadniczych czynników. Z najważniejszych wymienia się: ukształtowanie i ekspozycję wybrzeży, głębokość i wielkość zbiornika, falowanie, litologię, roślinność, pokrywę lodową oraz zasilanie powierzchniowe. Bardzo ważną, jeśli nie najważniejszą, rolę w tej kwestii odgrywa działalność ludzka, przejawiająca się m. in. w postaci celowych zabiegów technicznych prowadzących do skutecznego utrwalenia brzegów zbiornika, co w istotny sposób ogranicza, a nawet całkowicie hamuje modelowanie przez wody limniczne strefy brzegowej. Zbiornik Wapienica zaliczany jest do małych obiektów, który dodatkowo zlokalizowany jest w osłoniętej, głębokiej śródgórskiej dolinie rzecznej. Jej dno wyścielają mułki, piaski i żwiry rzeczne. W obrębie tego typu luźnych osadów zachodzą na niewielką skalę procesy brzegowe. Ich przejawy najbardziej widoczne są w rzeźbie w strefie cofkowej oraz na wschodnim, płaskim brzegu jeziora. W czasie niskich stanów wody na odkrytych powierzchniach pojawiają się tzw. mikroterasy. Są to formy o abrazyjno-akumulacyjnej genezie. Powstają na mało nachylonych powierzchniach w wyniku oddziaływania na brzeg wód o zmiennym horyzoncie zalegania. Brzeg po zachodniej stronie zbiornika ma charakter klifowy. Budują go piaskowce i zlepieńce gruboławicowe oraz piaskowce cienkoławicowe i łupki. Brzeg w tej części jeziora został odpowiednio umocniony przed niepożądanym oddziaływaniem wód limnicznych. Dlatego też zasadniczo nie obserwuje się na tym odcinku przejawów procesów brzegowych. W tej części doliny rozwijają się z większą intensyfikacją procesy stokowe. W czasie wysokich stanów wody (powyżej umocnionej strefy) obserwuje się miejscami podmywanie brzegu prowadzące do destabilizacji systemu korzeniowego drzew, które następnie przewracają się w kierunku jeziora.

Zdecydowanie większe znaczenie w modelowaniu misy zbiornika należy przypisać procesom, które powodują przemiany w morfologii jego dna. Zasadnicze znaczenie w tym zakresie odgrywa dostawa różnoziarnistego rumoszu skalnego, który formuje warstwę osadów dennych. Powszechnie proces ten utożsamiany jest z tzw. zamulaniem zbiornika, który wpływa na jego żywotność. Zachodzi on z różną intensyfikacją rozłożoną w czasie. Zakłada się, że w przypadku sztucznych jezior zaporowych zbiornik staje się bezużyteczny po utracie 80% swojej pierwotnej objętości. Wartość ta jest cechą indywidualną każdego zbiornika i może kształtować się w zakresie od kilku do prawie 100%. Analiza tempa zamulania zbiornika wodnego pozwala w przybliżeniu oszacować okres jego żywotności, która dla zbiornika Wapienica obliczona za pomocą formuły Gonczarowa została określona na 341 lat. W obrebie zbiornika Wapienica z uwagi na jego niewielkie możliwości retencyjne obserwuje się niekorzystne przejawy jego zamulania. Dlatego też w 2017 r. rozpoczeto usuwanie osadów dennych. Prace objęły około 30% dna, do głębokości 6 m. Oszacowano, że w trakcie tych działań wybranych zostało około 250 tys. m³ osadów dennych.

Znaczenie zbiornika

Zazwyczaj budowa sztucznego zbiornika wodnego związana jest z jego późniejszymi konkretnymi zadaniami, które ma spełniać. Nie da się uniknąć jego wpływu na otaczające środowisko. Wraz z utworzeniem zbiornika Wapienica w aspektach środowiskowych doszło do przemian układu sieci hydrograficznej, wyrażających się m.in. zwiększeniem retencji jeziornej zlewni. Nastąpiło zmniejszenie amplitudy pomiędzy najwyższymi i najniższymi przepływami poniżej zbiornika. Obserwuje się lokalne zmiany mikroklimatu, w tym m.in. podwyższenia średniej temperatury dobowej, zmniejszenie dobowej, miesięcznej oraz rocznej amplitudy temperatury, wydłużenie okresu bezprzymrozkowego, ograniczenie częstości występowania stanów inwersyjnej stratyfikacji termicznej, możliwości występowania mgieł i zamgleń w sytuacji gdy temperatura wody jest wyższa od temperatury powietrza, zwiększenie intensywności parowania wody z powierzchni zbiornika oraz w określonych porach roku wzrost wilgotności powietrza. Pojawiły się nowe siedliska faunistyczne i florystyczne, w następstwie zróżnicowania warunków wilgotnościowych. Zbiornik pełni istotną rolę w kształtowaniu krajobrazu i przestrzeni, dostarczając m.in. cennych walorów przyrodniczych i estetycznych. Ze względu na swoją niewielką powierzchnię oraz pojemność, zasięg oddziaływania zbiornika Wapienica w środowisku geograficznym można określić zasadniczo jako typowo lokalny.

Poza aspektami przyrodniczymi zbiornik Wapienica posiada ważne znaczenie społeczno-gospodarcze. Z tych też powodów został na początku lat 30. XX w. wybudowany. Jak już wspomniano na wstępie podstawowa funkcją zbiornika miało być zaopatrzenie przemysłu i ludności Bielska-Białej. Funkcja ta ma nadrzędny charakter w przypadku tego obiektu i nadal jest utrzymywana. Obecnie zbiornik jest jednym z elementów systemu wodociągowego zarządzanego przez spółkę AQUA S.A. Działalność przedsiębiorstwa polega m.in. na poborze, uzdatnianiu i dostawie wody przeznaczonej do spożycia przez mieszkańców takich miast jak: Bielsko-Biała, Szczyrk i Wilamowice oraz gmin i sołectw: Buczkowice, Jasienica, Jaworze, Kozy, Pisarzowice, Porąbka i Wilkowice, a w mniejszym stopniu także: Andrychowa, Bestwiny, Chybia, Czechowic-Dziedzic oraz Kęt. W ramach rozbudowanego systemu wodno-gospodarczego, w skład którego wchodzi także ujęcie Kobiernice, zaopatrywanych jest około 235 tys. mieszkańców. W latach 2000-2009 produkcja wody na ujęciu w Wapienicy kształtowała się w zakresie od około 7000 tys. m³ do około 11000 tys. m³ rocznie.

Zbiornik Wapienica w założeniach projektowych w zasadzie miał być rezerwuarem wody. Jednak budowa zapory przyczyniła się również do zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej doliny. W przeszłości Wapienica jako potok górski często powodowała wymierne szkody gospodarcze w czasie podtapiania terenów zamieszkałych przez ludność. Doskonałym przykładem w tym zakresie jest wspomniane wezbranie z 2010 r. Pomimo przekroczenia rzędnej korony przelewu, poniżej zapory nie zaobserwowano istotnego wezbrania rzeki. Optymalne sterowanie urządzeniami spustowymi umożliwiło rozłożenie fali powodziowej w czasie co w istotny sposób uchroniło dolinę przed powodzią.

Poza wymienionym znaczeniem zbiornik Wapienica spełnia także inne funkcje o charakterze społeczno-gospodarczym. Jego turystyczno-rekreacyjne znaczenie jest mocno ograniczone z uwagi na fakt prawnej ochrony jako zbiornika wody pitnej. Tym niemniej okresowo zapora jeziora udostępniana jest w celach turystycznych. Po raz pierwszy sytuacja taka miała miejsce w marcu 2019 r. z okazji Światowego Dnia Wody. W lipcu 2021 r. również pojawiła się możliwość wejścia na zaporę. W tym czasie jezioro było tłumnie odwiedzane, co niewątpliwie świadczy o jego dużej atrakcyjności. Stanowi on również ważny element na turystyczno-krajobrazowej mapie tych terenów. W otoczeniu zbiornika wytyczono szlaki turystyczne, które wzbogacone zostały o liczne tablice o edukacyjnym charakterze.

Bibliografia

1. Bojarski A., Franik H., Stonawski J., Więzik B.: Instrukcja utrzymania i eksploatacji zbiornika retencyjnego Wapienica. AQUA SA, Hydroconsult SC, Bielsko-Biała – Kozy 2000 [maszynopis].
2. Bojarski A., Franik H., Szczęsny J.: Ocena stanu technicznego zapory Wapienica w roku 2008, 2009, 2010, Kraków 2010.
3. Choiński A.,: Limnologia fizyczna Polski, Poznań 2007.
4. Ćmiel M., Gazda K., Holubčík M., Jachniak E.: Ocena stanu troficznego wód zbiornika zaporowego Wapienica, w: „Inżynieria Ekologiczna” 2015, vol. 41, s. 181-187.
5. Dojlido J.: Chemia wody, Warszawa 1987.
6. Głodek J.: Jeziora zaporowe świata, Warszawa 1985.
7. Jaguś A.: Quality of water retained in the natural mountain catchment (dam reservoir Wapienica), w: „Ecological Chemistry Engineering A. ” 2013, vol. 20(4-5), s. 481-489.
8. Kenig P.: Wodociągi i kanalizacja Bielska-Białej do 1991 roku, w: Wodociągi i kanalizacja w Bielsku-Białej. W 110 rocznicę uruchomienia wodociągu w Bielsku (1895-2005), Bielsko-Biała 2005, s. 191.
9. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
10. Łajczak A.: Studium nad zamulaniem wybranych zbiorników zaporowych w dorzeczu Wisły, w: „Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk” 1995, z. 8, s. 105.
11. Machowski R., Rzętała M., Rzętała M. A.: Procesy i formy brzegowe w obrębie jeziora poeksploatacyjnego w początkowym okresie funkcjonowania na przykładzie zbiornika Kuźnica Warężyńska, w: „Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych” 2006, z. 37, s. 29-36.
12. Miazga M.: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Wapienica, Sosnowiec 2012 [maszynopis].
13. Miazga M.: Charakterystyka limnologiczna zbiornika Wapienica, w: „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” 2013, t. 14, s. 30-42.
14. Pokojska U., Prusinkiewicz Z.: Wybrane zagadnienia z chemizmu epigeosfery, Warszawa 1982.
15. Ryrych R.: Zmiany właściowości fizyko-chemicznych wody zbiornika Wapienica w latach 1977-2007, Sosnowiec 2017 [maszynopis].
16. Rzętała M. A.: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży), Katowice 2003.
17. Szczegółowa mapa geologiczna Polski (bez utworów czwartorzędowych w skali 1:50 000, arkusz Bielsko-Biała, Warszawa 1966.
18. Tobolski K.: Osady denne, w: Choiński A.: Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań 1995, s. 181-205.
19. Więzik B. (kierownik zespołu autorskiego) i in.: Operat wodnoprawny na pobór wody z istniejących ujęć na zbiorniku retencyjnym Wapienica i Tartak na rzece Wapienicy i ujęcia na potoku Żydowskim przez AQUA S.A. w Bielsku-Białej. AQUA SA, Hydroconsult SC, Bielsko-Biała – Kozy 2010 [maszynopis].
20. Więzik B., Wacławski M., Więzik U.: Projekt stref ochrony sanitarnej ujęć wody w zlewni rzeki Wapienicy w Bielsku-Białej. Kozy 1998 [maszynopis].

Źródła on-line

Madej Ł: Zbiornik w Dolinie Wapienicy: 60 ciężarówek urobku dziennie.

Machowski R., Rzętała M.: Zlewnia Iłownicy, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2017, t. 4

Państwowy Monitoring Środowiska, Wyniki badań wód powierzchniowych - zbiorniki wodne, 2016 rok

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Górnośląskie Pojezierze Antropogeniczne

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zbiornik Iłownicy