Zlewnia Iłownicy

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała,dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 4 (2017)

Iłownica jest prawobrzeżnym dopływem Wisły i bierze początek ze źródeł położonych na wysokości około 395 m n.p.m., a zlokalizowanych na stokach wzniesień Beskidu Śląskiego we wsi Górki Wielkie. Iłownica zasadniczo płynie z południa na północ z nieznacznym odchyleniem w kierunku północno-wschodnim. Całkowita jej długość wynosi około 26,5 km i odwadnia tereny o powierzchni 201,1 km2. Do Wisły uchodzi poniżej Zbiornika Goczałkowickiego w 38,5 km biegu tej rzeki.

W zlewni dominują użytki rolnicze stanowiące ponad połowę tych terenów (55,7%). Zasadniczo przeważają one w środkowej i północnej część zlewni. Lasy i zadrzewienia pokrywają 50,4 km2, co stanowi udział na poziomie bliskim 25%. Największy kompleks leśny porasta południową część zlewni Iłownicy, która rozpościera się na wzniesienia Beskidu Śląskiego. Na pozostałym obszarze lasy występują fragmentarycznie, w postaci niewielkich, rozproszonych po zlewni skupień. Tereny zurbanizowane, które łącznie zajmują powierzchnię 31,57 km2 (15,6%) również są rozproszone po całej zlewni. Większe skupienia przypadają jedynie na zachodnie dzielnice Bielska-Białej oraz obszar miejski Czechowic-Dziedzic. W pozostałych przypadkach są to niewielkie osady takie jak: Jasienica, Jaworze, Rudzica, Mazańcowice i inne. Dosyć istotny udział przypada także na powierzchnie pokryte wodami powierzchniowymi (ok. 8 km2 tj. około 4% powierzchni zlewni). Całkowita długość wszystkich cieków w zlewni Iłownicy wynosi 519,6 km.

Stosunki wodne w dolinie Iłownicy są dosyć złożone. Wynika to z obecności na tym terenie wielu zbiorników groblowych, które wykorzystywane są do hodowli ryb. Ich funkcjonowanie możliwe jest dzięki rozbudowanemu systemowi rowów i kanałów, którymi doprowadzane są i odprowadzane wody z cieków w zlewni Iłownicy.

Wody powierzchniowe

Rys. 1. Użytkowanie terenu w zlewni Iłownicy: 1 – granica zlewni, 2 – cieki, 3 – zbiorniki wodne, 4 – tereny zurbanizowane, 5 – lasy i zadrzewienia, 6 – obszary zagospodarowane rolniczo

Układ sieci rzecznej

Iłownica w dolnym biegu na terenie gminy Czechowice-Dziedzice (fot. R. Machowski)

Kanał Ligocki w Czechowicach-Dziedzicach (fot. R. Machowski)

Nazwa Iłownica w odniesieniu do rzeki po raz pierwszy na mapie hydrograficznej pojawia się poniżej miejsca, w którym łączą się potoki: Pogórzanka i Zlewaniec. Sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana, bowiem na mapie topograficznej Zlewaniec nosi nazwę Kowale i to właśnie ten potok uznawany jest za ciek źródłowy Iłownicy.

W źródłowym odcinku Iłownica dosyć często zmienia kierunek płynięcia. Od źródeł na długości około 3 km rzeka ma generalnie południkowy przebieg i płynie z południa na północ. W miejscowości Grodziec, po przepłynięciu przez niewielki zbiornik wodny, koryto ponownie zmienia swój bieg na typowo równoleżnikowy i rzeka płynie na odcinku ponad 3 km na zachód. W Skoczowie Iłownica ponownie skręca o 90º i płynie z niewielkimi odchyleniami w kierunku północno-wschodnim. Taki przebieg koryta rzeka utrzymuje aż do Czechowic-Dziedzic (fot. 1), gdzie na 1,5 km przed ujściem do Wisły skręca na północ . Sieć rzeczna w zlewni Iłownicy jest wyraźnie asymetryczna. Z lewej strony do Iłownicy, w jej górnym biegu, uchodzi jedynie wspomniany już wcześniej Potok Pogórzanka. Natomiast w dolnym biegu rzekę zasila Potok Borówka zbierający wody z podmokłych terenów przylegających od południa do Zbiornika Goczałkowickiego. Zdecydowanie większa jest prawobrzeżna część zlewni Iłownicy. Pierwszym większym prawobrzeżnym dopływem jest Potok Łaziski (Zlewaniec). Potok wypływa ze źródeł położonych na wysokości 490 m n.p.m. zlokalizowanych na północnych stokach Góry Łazek o wysokości 713,4 m n.p.m. Całkowita długość potoku wynosi około 11 km. Generalnie ciek płynie z południa na północ, na odcinku około 9 km, po czym skręca na zachód i kierunek ten utrzymuje aż do ujścia do Iłownicy. W środkowym biegu Iłownica z prawej strony zasilana jest jedynie przez kilka niewielkich, bezimiennych cieków o charakterze rowów, które odprowadzają wodę z licznych na tym terenie stawów hodowlanych.

Dopiero w dolnym biegu (na terenie miejscowości Zabrzeg) do Iłownicy uchodzi kolejny, a zarazem jej największy dopływ – Jasienica o długości około 22,5 km. Jasienica wypływa ze źródła położonego na wysokości około 730 m n.p.m. zlokalizowanego na północnych stokach Góry Błatnia o wysokości 917,1 m n.p.m. Jasienica w górnym biegu bywa nazywana również Jasieniczanką lub Jasionką. Jasienica generalnie płynie z południa na północ, kilkakrotnie odchylając się w kierunku północno-zachodnim lub północno-wschodnim. Na całej swojej długości zasilana jest przez bardzo liczne krótkie dopływy a także kilka większych cieków, z których najdłuższe to (w porządku hydrologicznym): Bierowina (prawobrzeżny), Potok Szeroki (prawobrzeżny), Potok Łański (lewobrzeżny), Potok Międzyrzecki (prawobrzeżny) oraz Stare Rzeczysko (lewobrzeżny).

Od miejsca połączenia Iłownicy z Jasienicą, po przepłynięciu kolejnych około 3,25 km do rzeki (na nieco ponad 1,5 km przed ujściem do Wisły) uchodzi kolejny duży, prawobrzeżny dopływ – Wapienica. Rzeka, podobnie jak Jasienica, również bierze początek ze źródeł zlokalizowanych na wschodnich stokach Góry Błatniej, na wysokości 900 m n.p.m. Całkowita długość Wapienicy wynosi 21,2 km, a jej przebieg ma generalnie południkowy układ z niewielkimi zmianami kierunku płynięcia na północny-wschód lub północny-zachód. W górnym biegu Wapienicy w jej dolinie utworzono zaporowy zbiornik – Jezioro Wielka Łąka (Jezioro Wapienickie), które stanowi rezerwuar dla zaopatrzenia w wodę Bielska-Białej. Jest to zbiornik retencjonujący wody oligotroficzne lub mezotroficzne o wysokiej jakości lecz charakteryzujący się umiarkowaną podatnością na degradację. Na mapie hydrograficznej odcinek źródłowy Wapienicy nosi nazwę Potok Błatnia, który łączy się w strefie cofkowej zbiornika z Potokiem Barbara. Poniżej zbiornika funkcjonuje już nazwa Wapienica, przy czym w środkowym biegu rzeka bywa nazywana Wapieniczanką. Wapienica początkowo zbiera wody z zachodnich dzielnic Bielska-Białej za pośrednictwem licznych cieków. Największe dopływy Wapienicy na całej jej długości to: Potok Żydowski (prawobrzeżny), Rudawka (lewobrzeżny), Potok Starobielski (prawobrzeżny) oraz Potok Mazankowicki (prawobrzeżny).

Pomiędzy Jasienicą oraz Wapienicą, w południowej części gminy Czechowice-Dziedzice, wybudowano Kanał Ligocki (fot. 2), który jest sztucznym przekopem o długości około 680 m i średniej szerokości około 5,5-6,0 m. Prowadzi on wody z Jasienicy do Wapienicy. Poza tym ingerencja człowieka w stosunki wodne w zlewni Iłownicy objawia się najczęściej w postaci technicznej zabudowy koryt, które mają na celu usprawnienie odpływu wód w czasie wezbrań. W tym też celu koryta głównych cieków (Iłownicy, Jasienicy, Wapienicy) na długości wielu kilometrów zostały obwałowane w ramach ochrony przed zalaniem terenów przyległych. Istotnie obieg wody zmieniają również bardzo liczne zbiorniki groblowe, które zlokalizowane są głównie w dolinie Iłownicy, ale spotykane są także na pozostałym obszarze zlewni. Wykorzystywane są one głównie do hodowli ryb. Cykl „produkcyjny” wymaga okresowego spuszczania wody w celu odłowu ryb, co okresowo modyfikuje przepływy wody w rzekach, do których zrzucane są wody retencjonowane w misach zbiorników.

Stany wody i przepływy

Zmienność przepływów i stanów wody w rzekach zlewni Iłownicy jest dosyć istotna. Jest ona bezpośrednio konsekwencją sposobu zasilania rzek, które przepływają głównie przez wyżynny, a na pewnych odcinkach nawet górski obszar. Cechą charakterystyczną tego typu rzek jest bardzo duża czasowa zmienność płynącej korytem wody. Miarodajne dla całej zlewni wyniki, odnosić można do doliny Iłownicy w jej ujściowym odcinku zlokalizowanym na terenie Czechowic-Dziedzic.

Średnie stany wody Iłownicy na tym posterunku wodowskazowym w ubiegłym wieku kształtowały się na poziomie przekraczającym nieco 200 cm. W tym samym czasie średni roczny przepływ wynosił blisko 3,4 m3/s (tab. 1). Na opisywanym obszarze większe odpływy notowane są w półroczu letnim – w przypadku Iłownicy wynosi on 52,4% a na Wapienicy jest nieco większy i stanowi 56,1% odpływu rocznego. W ciągu roku maksymalne przepływy utożsamiane z wezbraniami najczęściej występują w lipcu. Znacznie bardziej zaznaczają się one na Wapienicy, gdzie w tym czasie wynosi 164% wartości średniego rocznego przepływu. Nieco mniejsze wskaźniki odnoszą się do Iłownicy na, której w lipcu notuje się przepływ na poziomie 126% wartości średniego rocznego przepływu. W przypadku tej rzeki pojawiają się drugorzędne wezbrania wiosną, kiedy to w marcu i kwietniu odpowiednio 108% i 107% wartości średniego rocznego przepływu. Pod koniec XX w. w lipcu 1997 r. na Iłownicy zanotowano absolutne maksimum stanów wody na poziomie 580 cm, w tym czasie rzeka prowadziła wody w ilości 195 m3/s. Na Wapienicy także zanotowane absolutne maksimum stanów wody na poziomie 580 cm, wystąpiło ono znacznie wcześniej bo w sierpniu 1972 r. W tym czasie rzeką przepływało 199 m3 wody w ciągu jednej sekundy. Porównywalne ilości wody rzeka prowadziła także dwa lata wcześniej, w lipcu 1970 r. Najniższe przepływy w rzekach zlewni Iłownicy występują w listopadzie. Zdecydowanie niższe wskaźniki notuje się w przypadku Wapienicy. W miesiącu tym minimum przepływu spada do poziomu 59% wartości średniego rocznego przepływu a na Iłownicy wielkość ta wynosi 71% średniego rocznego przepływu. Ekstremalnie niskie stany wody zanotowane na Iłownicy miały miejsce w latach 40. XX w., kiedy to dwukrotnie poziom wody w rzece wynosił jedynie 120 cm (15-17.10.1947 r., 28-31.10.1949 r.). Natomiast minimalny przepływ jaki pomierzono na Iłownicy wynosił zaledwie 0,18 m3/s (15-16.08.1952 r.). Na Wapienicy w Podkępie ekstremalnie niskie stany wody pojawiły się w dniach od 21 do 25 czerwca 1958 r. W 2000 r. 27 maja na rzece odnotowano ekstremalnie niskie przepływy na poziomie 0,023 m3/s.

Z uwagi na górski i wyżynny charakter zlewni Iłownicy, tereny te są predysponowane do pojawiania się dużych powodzi. Pod koniec XX w. przez trzy kolejne lata (1996-1998) na Iłownicy w Czechowicach-Dziedzicach obserwowano tego typu zjawiska hydrologiczne. Szczególnie groźna była powódź z czerwca 1998 r., która została wywołana na Iłownicy przez nawalne opady (burze), które pojawiły się w tym czasie w zlewni. W ciągu 13 godzin stan wody na rzece wzrósł o 315 cm, z 225 cm o godzinie 8:00 do 540 cm o godzinie 21:00.

Tabela 1. Średnie roczne przepływy i średnie roczne stany wody oraz amplitudy wahań stanów wody w wybranych latach hydrologicznych w dorzeczu Iłownicy.

Tabela 2. Średnie miesięczne współczynniki przepływu oraz współczynniki nieregularności λ (Absalon i in., 2003).

Stan jakościowy wody

Jakość wód powierzchniowych w zlewni Iłownicy zasadniczo kształtowana jest przez warunki środowiska przyrodniczego oraz oddziaływania antropogeniczne. W południowej części zlewni, znajdującej się w zasięgu Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego, teren ma quasi naturalny charakter. Natomiast środkowa i dolna część zlewni, znajduje się pod wpływem zróżnicowanej antropopresji. Stan jakościowy środowiska wodnego na tych terenach kształtowany jest przez rolnictwo oraz procesy urbanizacyjne i rozwój przemysłu.

Z tych też powodów w zlewni występują wody, które pod względem fizykochemicznym określić można jako wody umownie dobrej jakości (górne odcinki Iłownicy, Jasienicy i Wapienicy oraz ich dopływy) oraz takie, które nie osiągają pozytywnych parametrów charakterystycznych dla wód czystych. Wody gorszej jakości płyną zwłaszcza w środkowych i dolnych odcinkach wspomnianych rzek.

Obniżenie wartości wskaźników następuje głównie na drodze dopływu zanieczyszczeń wypłukiwanych z pól uprawnych, a także odprowadzania zanieczyszczonych wód poprodukcyjnych wykorzystywanych w hodowli ryb w stawach. Pogorszeniu jakości wód powierzchniowych sprzyja także nie do końca uregulowana gospodarka wodno-ściekowa, zwłaszcza na wiejskich obszarach zlewni.

Klasyfikacja stanu/potencjału ekologicznego opracowana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach na podstawie badań wykonanych w 2016 roku określa go jako umiarkowany. Wprawdzie poszczególne składowe takie jak: klasa elementów hydromorfologicznych, klasa elementów fizykochemicznych (3.1-3.6) notowane były na poziomie dla II klasy (stan/potencjał dobry) to obniżenie do poziomu umiarkowanego nastąpiło poprzez niższe wskaźniki elementów biologicznych, co zaważyło na ostatecznej ocenie. Natomiast stan chemiczny został określony jako poniżej stanu dobrego z uwzględnieniem przekroczenia stężeń średniorocznych i maksymalnych.

Wody podziemne

Zlewnia Iłownicy znajduje się w zasięgu dwóch jednostek hydrogeologicznych. Część północna wchodzi w skład regionu przedkarpackiego (XIII), natomiast południowe tereny zlewni przynależą do regionu karpackiego (XIV).

W oparciu o kryteria podziału określone przez Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych, południowa część zlewni Iłownicy znajduje się w zasięgu Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP). Na terenie tym wydzielono Zbiornik warstw Godula (Beskid Śląski) (348), który tworzą skały pochodzące z okresu kredy we fliszu karpackim.

Wody podziemne na obszarze zlewni Iłownicy tworzą dwa piętra wodonośne. Począwszy od powierzchni terenu są to wody występujące w czwartorzędowym piętrze wodonośnym, pod którym znajduje się piętro fliszowe (paleogeńsko-kredowe). Zasoby wód podziemnych uzupełniane są przede wszystkim na drodze infiltracji w podłoże opadów atmosferycznych oraz topnienia pokrywy śnieżnej. W zlewni Iłownicy – wprawdzie w niewielkim stopniu – ma miejsce również przesiąkanie wód powierzchniowych w podłoże.

Zasilanie wodonośnego piętra fliszowego warunkowane jest stopniem nachylenia stoków oraz wykształceniem litologicznym zwietrzelin, które na nich zostały uformowane. Sprzyjające warunki do migracji wód w głębsze podłoże mają miejsce w dolinach oraz zagłębieniach terenu o charakterze kotlin. Zasadniczo w naturalny sposób wody podziemne drenowane są przez powierzchniowa sieć rzeczną oraz źródła. Głębiej położone horyzonty wodonośne odwadniane są ku północy przez Wisłę. Przepływ wód podziemnych w zlewni Iłownicy odbywa się także w innych niż doliny rzeczne kierunkach na co wpływ ma dosyć skomplikowana budowa geologiczna terenu (litologia i tektonika).W opisywanej zlewni znajdują się również sztuczne ujęcia wód podziemnych, takie jak studnie, które spełniają funkcję drenującą. Obecność ujęć studziennych zaburza przepływy wód podziemnych tylko w niewielkiej strefie swego oddziaływania. Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego wypełniają formacje skalne, które mają porowy charakter i wykształcone są w postaci piasków, żwirów i otoczaków. Zalegają na głębokości od 1,2 m do 18,3 m od powierzchni terenu, przy czym miąższość warstwy zawodnionej zmienia się w zakresie 1,1 m – 14,2 m. Zwierciadło wód podziemnych czwartorzędowego piętra wodonośnego częściowo znajduje się pod napięciem. Pod względem chemicznym wody tego piętra reprezentują typy naturalne takie, jak: wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3-Ca-Mg), wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3-SO4-Ca-Mg) oraz typy, które odbiegają od typów naturalnych – wody wodorowęglanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowe (HCO3-Cl-Ca-Na). Fliszowe piętro wodonośne tworzą formacje skalne wieku paleogeńskiego i kredowego, które wykształcone są w postaci głównie piaskowców i łupków. Pod względem przepuszczalności jest to porowo-szczelinowy charakter wodonośca. Zwierciadło wód podziemnych jest całkowicie napięte a jego głębokość zalegania od powierzchni terenu zmienia się w szerokim zakresie od 2,5 m do 25,5 m. Natomiast miąższość zawodnionej warstwy wodonośnej warunkowana jest głównie czynnikami geologicznymi i zmienia się w szerokim zakresie przyjmującym wartości 2,5-38 m. Pod względem chemicznym są to wyłącznie typy zaliczane do naturalnych, od prostych – dwu-jonowych, po złożone – kilku-jonowe, które reprezentują wody: wodorowęglanowo-wapniowe (HCO3-Ca), wodorowęglanowo-wapniowo-sodowe (HCO3-Ca-Na), wodorowęglanowo-sodowo-wapniowe (HCO3-Na-Ca), wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3-Ca-Mg), wodorowęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowe (HCO3-Ca-Na-Mg), wodorowęglanowo-siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-magnezowe (HCO3-SO4-Cl-Ca-Mg).

Użytkowanie wód

Wody w zlewni Iłownicy mają wieloaspektowe znaczenie. Przede wszystkim spełniają wszelkiego rodzaju funkcje przyrodnicze i krajobrazowe, ale także stanowią istotny element w gospodarce człowieka.

Ze względu na wyjątkowe walory kilka obszarów znajdujących się w zlewni Iłownicy zostało objętych prawnymi formami ochrony, takimi jak np. rezerwat przyrody lub Sieć Natura 2000, w ramach których wydzielono obszary ochrony siedlisk a także obszary specjalnej ochrony ptaków.

Zarówno wody powierzchniowe, jak i podziemne wykorzystywane są do zaopatrzenia ludności i przemysłu w wodę. Szczególne miejsce w tym względzie odgrywa Zbiornik Wapienica (Zbiornik Wielka Łąka), który utworzona na górnej Wapienicy. Zasoby wodne gromadzone w zbiorniku wykorzystywane są przede wszystkim do zaopatrzenia w wodę mieszkańców Bielska-Białej. Zaopatrzenie ludności w wodę następuje również na drodze pozyskiwania zasobów wód podziemnych znajdujących się w zlewni. Na obszarze tym powszechnie występują studnie kopane i wiercone, które służą do zaspokajania potrzeb własnych gospodarstw zlokalizowanych głównie na wsiach i mniejszych osadach. Tego typu pobory wód nie są w żaden sposób kontrolowane. Natomiast większe ujęcia studzienne, z których wody wykorzystuje się do zbiorowego zaopatrzenia ludności w wodę są pod kontrolą. Z tego typu ujęć w 2011 r. pozyskano wodę w ilości 3,638 mln m3. Dostępne do pobrania zasoby wód podziemnych kształtują się na poziomie 15263 m3/dobę, z czego wykorzystywane jest jedynie nieco ponad 65%.

Zasoby wód powierzchniowych w zlewni Iłownicy wykorzystywane są także do napełniania bardzo licznych zbiorników groblowych, które zlokalizowane są głównie w dolinach rzecznych. Zbiorniki (powszechnie nazywane stawami) wykorzystywane są do hodowli ryb. Pozyskiwane są głównie gatunków ryb karpiowatych takich jak: karp, karaś pospolity i srebrzysty, amur, lin, tołpyga biała i pstra oraz wiele innych, a także ryby drapieżne, np. sandacz, szczupak, okoń, sum europejski. Hodowane są również ryby, które naturalnie nie występują w tych wodach takie jak, np.: pstrąg tęczowy i różne gatunki jesiotra. Obecność ryb w wodach powierzchniowych zlewni Iłownicy sprawia, że stanowią one również miejsce wypoczynku i relaksu, w tym tak powszechnego rekreacyjnego połowu ryb przez wędkarzy.

W obrębie dolin rzecznych w zlewni Iłownicy (głównie Jasienicy i Wapienicy) w wyniku naturalnych procesów fluwialnych uformowały się złoża kruszyw (piaski i żwiry), które wprawdzie współcześnie nie są eksploatowane, to w przyszłości mogą stanowić podstawę do ich przemysłowego pozyskiwania.

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Pszczyna M-34-74-B, Warszawa 2003.
2. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000, red. B. Paczyński, Warszawa1995.
3. Jachniak E., Holubčík M, Ćmiel M., Gazda K., Ocena stanu troficznego wód zbiornika zaporowego Wapienica. Inżynieria Ekologiczna, vol. 41. s. 181-187.
4. Mapa hydrograficzna, arkusz Skoczów M-34-74-D.
5. Miazga M., Ocena naturalnej podatności na degradację oraz jakość wód zbiornika Wapienica. Acta Geographica Silesiana, vol. 13. s. 43-49.
6. Miazga M., 2013: Operation of reservoir Wapienica in the Silesian Beskid Mountains (southern Poland). 13th International Multidiscyplinary Scientific Geoconference SGEM 2013, GeoConference on Water Resources. Forest, Marine and Ocean Ecosystems. Conference Procedings. 16-22.06.2013, Albena, Bulgaria. Published by STEF92 Technology Ltd., Sofia 2013, pp. 253-260.
7. Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski, 1:50 000. Arkusz Skoczów (1011), Warszawa 2004.
8. Osłona Hydrologiczno-Meteorologiczna. Przewodnik dla województwa śląskiego, red. A. Barczyk, J. Szturc, Katowice 2001.
9. Podział hydrograficzny Polski, Warszawa 1983.

Źródła on-line

M. Rzętała, R. Machowski, Wody powierzchniowe, w: „Encyklopedia województwa śląskiego” 2014, t. 1.

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach

Rozporządzenie Rady Ministrów

karta informacyjna