Dorzecze Dunaju

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała,dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 4 (2017)

Użytkowanie terenu na obszarze dorzecza Dunaju w granicach województwa śląskiego: 1 – granice państwowe, 2 – dział wodny, 3 – cieki, 4 – tereny zurbanizowane, 5 – lasy i zadrzewienia, 6 – tereny użytkowane rolniczo

Na obszarze południowej części województwa śląskiego znajduje się niewielki fragment dorzecza Dunaju. Tereny te odwadniane są do Morza Czarnego. Spływ wód powierzchniowych z województwa śląskiego do tego akwenu następuje za pośrednictwem Czadeczki i jej dopływów (m.in. Krężelki). Czadeczka zasila rzekę Kisuca, do której uchodzi w słowackiej miejscowości Czadca, a następnie wpada do dużej rzeki Wag, który jest lewobrzeżnym dopływem Dunaju za pośrednictwem, którego dopływa do Morza Czarnego. Dorzecze Dunaju na obszarze województwa śląskiego wynosi 24,3 km2 (około 0,2% jego powierzchni) .

Spośród form użytkowania terenu, na omawianym obszarze, dominują lasy zajmujące 12,03 km2, co stanowi 49,5% powierzchni omawianego obszaru (rys. 1). Struktura lasów uległa przemianom na skutek działalności człowieka. Szacunki podają, że nawet około 70-80% beskidzkich zbiorowisk leśnych to sztucznie nasadzone monokultury świerkowe. Pozostałe formacje leśne wykształcone są w postaci: naturalnej buczyny storczykowej, łęgów jesionowych, jaworzyny górskiej oraz występuje tu dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy, a na wzniesieniach porasta uboga kwaśna buczyna. Wyżej wyniesione tereny, które sąsiadują z dolinami Czadeczki i Krężelki zostały w przeszłości całkowicie wylesione i zajęte przez rolnictwo. Grunty rolnicze zajmują 11,2 km2, co stanowi 46,1% ogólnej powierzchni dorzecza Dunaju w granicach województwa śląskiego. Na obszary zabudowane przypada udział rzędu 4,3% (1,04 km2). Pozostały odsetek stanowią wody płynące. Rozmieszczenie poszczególnych form użytkowania terenu nie jest równomierne. W zlewni Krężelki – największego dopływu Czadeczki – dominują lasy, wśród których płatami rozpościerają się użytki rolne, zwłaszcza w dolnej części zlewni tej rzeki. Na wielu fragmentach nie są one użytkowane i podlegają naturalnej sukcesji w kierunku leśnym. W przypadku Czadeczki lasy porastają zwłaszcza górną część jej doliny. Na pozostałym obszarze dominują tereny rolnicze. Obszary zabudowane w dorzeczu Dunaju skupiają się głównie w granicach administracyjnych Koniakowa, w środkowej części znajdują się na wzniesieniach pomiędzy dolinami Czadeczki i Krężelki, gdzie zlokalizowane są osady Zapasieki Dolne i Górne, a także w zachodniej części tych terenów utożsamianych z miejscowością Jaworzynka.

Wody powierzchniowe

Układ sieci rzecznej

Czadeczka bierze początek na wysokości około 670 m n.p.m., pod przełęczą Rupienka na południowo-zachodnich stokach Ochodzitej. Źródło potoku usytuowane jest w Koniakowie-Wyźrana, przy którym znajduje się mała kapliczka. Potok początkowo płynie na zachód, a po około 4 km skręca łagodnym łukiem w kierunku południowym. Całkowita jego długość na terenie województwa wynosi 7,5 km. Czadeczka ma charakter niewielkiego górskiego potoku, który płynie głęboką doliną. Odwadnia teren o dosyć znacznych deniwelacjach. Najwyżej położonym miejscem w dorzeczu jest szczyt na dziale wodnym – Ochodzita o wysokości 895 m n.p.m. Potok opuszcza teren województwa śląskiego na wysokości 487 m n.p.m. Sieć rzeczna jest dobrze rozwinięta. Czadeczka w swym górnym biegu przyjmuje wody blisko 30 krótkich strug i potoczków. Większość z nich osiąga kilkaset metrów, a te nieco dłuższe przekraczają 1 km. Przeważają lewobrzeżne krótkie dopływy, jednak to te prawobrzeżne są dłuższe. Największy o blisko 2 km długości jest dopływ, który odwadnia południowe tereny Koniakowa – przysiółki: Odkrzas, Raj, Bagno, Gronik, Lagiery i Bukowina. W środkowym i dolnym odcinku do Czadeczki uchodzi nieco mniej dopływów, jednak potoki te są nieco dłuższe, niż te, które dopływają w jej górnym biegu. Największe z nich to prawobrzeżne Potoki: Słowiokowski i Bilkowski a także lewobrzeżny Potok Gorzałków. Zaledwie na około kilometr przed opuszczeniem granic Polski do Czadeczki z lewej strony uchodzi największy jej dopływ Krężelka o długości 6,6 km. Wypływa ona ze źródeł położonych na wysokości 720 m n.p.m. zlokalizowanych w rejonie tzw. Kiczorek Śląskich. Generalnie Krężelka ma przebieg zbliżony do równoleżnikowego, płynie ze wschodu na zachód. Sieć rzeczna w zlewni Krężelki również jest dobrze rozwinięta. Podobnie jak Czadeczka, także i Krężelka na całej swej długości przejmuje wody wielu krótkich, nienazwanych potoków, których w sumie jest około 20. Z bardziej znaczących dopływów należy wymienić lewobrzeżny Potok Sołowy oraz prawobrzeżne Mały i Wielki Potok. Całkowita długość powierzchniowej sieci rzecznej w dorzeczu Dunaju na obszarze województwa śląskiego wynosi 74,7 km.

Pomimo małej intensywności antropopresji (głównie rolnictwo) na obszarze dorzecza Dunaju, także tu znajdują się przejawy celowej ingerencji człowieka w stosunki wodne. Dotyczy to zwłaszcza zabudowy hydrotechnicznej koryt rzek, poboru wody i kruszywa oraz zmian jakościowych wód powierzchniowych. Opaski betonowe, obmurowania oraz umocnienia z bloków skalnych i stalowej siatki występują na odcinku łącznie 780 m koryta Czadeczki i 360 m koryta Krężelki. Odcinki koryt przekształconych przez człowieka stanowią niewielką część całkowitej długości tych potoków. W obrębie naturalnych brzegów obserwuje się ciągłe zmiany przebiegu koryta związane z płynięciem wody. W przypadku Czadeczki i Krężelki najczęściej ma miejsce erozja wgłębna i boczna. W wyniku działania tych procesów fluwialnych, zwłaszcza po większych wezbraniach, dochodzi do przesunięć koryta o kilka a nawet kilkanaście metrów. Czasami po dużych wezbraniach na niektórych odcinkach swego biegu Czadeczka, a także Krężelka, mogą płynąć zupełnie nowymi korytami. Dlatego też sytuacje te są pewnym zagrożeniem dla zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, a także infrastruktury publicznej zlokalizowanej w dnach dolin tych potoków. W celu ograniczenia naturalnych procesów fluwialnych prowadzi się regulację koryta poprzez jego sztuczne umacnianie.

Stany wody i przepływy

Z uwagi na górski charakter potoków odznaczają się one dużą sezonową zmiennością stanów wody oraz przepływów. Okresy, gdy koryta prowadzą niewielkie ilości wody, powszechnie utożsamiane są z niżówkami.

W dorzeczu Dunaju najczęściej występują one w okresie letnio-jesiennym lub zimowym. W pierwszym przypadku są wywołane brakiem opadów atmosferycznych oraz wysoką temperaturą powietrza, które skutkują ubytkiem wód powierzchniowych, a w dalszej konsekwencji także podziemnych. W drugim przypadku niskie przepływy mają związek z ujemnymi temperaturami powietrza, kiedy to opad występuje w postaci śniegu zatrzymując wilgoć na powierzchni zlewni w postaci retencji śnieżnej. W okresach niżówkowych przepływy Czadeczki w profilu zamykającym zlewnię kształtują się na poziomie kilkunastu l/s.

Wysokie stany wód utożsamiane z wezbraniami, powodowane są przez opady nawalne (burzowe) o dużej intensywności, ale krótkim czasie wystąpienia. Wzrost przepływów w korytach wywołać mogą również opady rozlewne, które mają mniejszą intensywność ale znacznie dłużej trwają. Generowaniu wezbrań sprzyjają również warunki naturalne zlewni takie jak budowa geologiczna i rzeźba terenu. Występowanie utworów nieprzepuszczalnych w podłożu, a także duże nachylenie stoków, wpływają na szybką reakcję potoków na wystąpienie opadu na terenie zlewni. Obserwowane wezbrania na Czadeczce i Krężelce nie osiągają katastrofalnych rozmiarów. Potoki te są zbyt krótkie, aby powodzie o takim charakterze mogły wystąpić na tym terenie. Przepływy w czasie wezbrań mogą jednak osiągać znaczne rozmiary. Jednak przez większą część roku przeciętnie Czadeczka w dolnym biegu prowadzi kilkaset l/s.

Stan jakościowy wody

Stan jakościowy wód powierzchniowych w zlewni Czadeczki jest odzwierciedleniem warunków naturalnych zlewni. Przy tym istotne znaczenie w kształtowaniu cech fizyko-chemicznych wód, należy przypisać antropopresji utożsamianej przede wszystkim z rolnictwem. To głównie zabiegi agrotechniczne stosowane na gruntach rolnych, wpływają na pogorszenie stanu jakościowego środowiska wodnego. Wstępna klasyfikacja stanu oraz potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych, wykonana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach na podstawie badań prowadzonych w 2016 roku w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych oraz wytycznych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, pozwoliła na określenie stanu chemicznego wód powierzchniowych ocenionych jako poniżej stanu dobrego z uwzględnieniem przekroczenia stężenia średniorocznego. Stan i potencjał ekologiczny określono jako umiarkowany. W przypadku poszczególnych badanych parametrów odnotowano istotne ich zróżnicowanie. Elementy biologiczne zawierały się w III klasie, elementy hydromorfologiczne zaliczono do I klasy, elementy fizykochemiczne (grupa 3.1-3.5) notowane były na poziomie poniżej stanu dopuszczalnego, a parametry fizykochemiczne (grupa 3.6) zawierały się w II klasie. Podobne wartości notowano w latach ubiegłych, począwszy od czasu rozpoczęcia badań przez WIOŚ w Katowicach jednolitych części wód w ramach, których wyróżniono zlewnię Czadeczki (tab. 1-8).

Tabela 1. Temperatura wód Czadeczki i Krężelki w latach 2010-2016.

Tabela 2. Odczyn wód Czadeczki i Krężelki w latach 2010-2016.

Tabela 3. Przewodność elektrolityczna właściwa wód Czadeczki i Krężelki w latach 2010-2016.

Tabela 4. Zawartość tlenu rozpuszczonego w wodach Czadeczki i Krężelki w latach 2010-2016.

Tabela 5. Stężenie azotanów w wodach Czadeczki i Krężelki w latach 2010-2015.

Tabela 6. Stężenie fosforanów w wodach Czadeczki w latach 2010-2016.

Tabela 7. Stężenie chlorków w wodach Czadeczki w latach 2010-2016.

Tabela 8. Stężenie siarczanów w wodach Czadeczki w latach 2010-2016.

Wody podziemne

Dorzecze Dunaju w granicach województwa śląskiego znajduje się w zasięgu karpackiego regionu hydrogeologicznego. Wody podziemne na tym obszarze występują głównie w utworach czwartorzędowych i fliszu karpackiego. Zasilanie warstw wodonośnych odbywa się przez infiltrację opadów atmosferycznych.

Pierwszy poziom wodonośny od powierzchni terenu występuje w czwartorzędowych osadach wykształconych głównie w postaci piasków i żwirów. Generalnie poziom tych wód posiada swobodne zwierciadło, chociaż miejscami jest pod przykryciem warstw nadległych, co sprawia, że w jego obrębie występują lokalne napięcia. Miąższość warstwy wodonośnej zmienia się przeciętnie w zakresie od 5 do 20 m. Wody podziemne piętra czwartorzędowego pod względem chemicznym reprezentują typ wodorowęglanowo-wapniowy (HCO3-Ca).

Na obszarze dorzecza Dunaju wydzielono także wodonośne piętro paleogeńsko-kredowe. Miąższość warstwy wodonośnej zmienia się w zakresie od 6,7 m do 47,5 m. Z uwagi na budowę geologiczną tego obszaru są to najczęściej wody o napiętym zwierciadle. Są to wody naturalne o wodorowęglanowo-wapniowym (HCO3-Ca) oraz wodorowęglanowo-sodowym (HCO3-Na) typie chemicznym.

Krążenie wód podziemnych jest nieco skomplikowane a przepływy wód podziemnych są utrudnione przez obecność w podłożu warstw utworów półprzepuszczalnych oraz zróżnicowaną przepuszczalność warstw wodonośnych. Wody podziemne w sposób naturalny drenowane są przez powierzchniową sieć rzeczną oraz liczne źródła występujące na tym terenie. Sposób zasilania wód podziemnych wpływa na ich okresowe wahania, które w stosunkowo krótkim czasie mogą się dynamicznie zmieniać. W okresie od listopada 2016 r. do lipca 2017 r. najpłycej poziom wód podziemnych ukształtował się na głębokości 0,81 m (marzec 2017 r.). W lipcu tego samego roku głębokość do wód podziemnych wynosiła 1,66 m (tab. 9).

Na obszarze dorzecza Dunaju znajduje się odwiert głębinowy w postaci piezometru, w którym prowadzi się monitoring jakości wód podziemnych. Badania wykonywane są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z siedzibą w Katowicach. Przeprowadzone oznaczenia pozwoliły zaklasyfikować wody podziemne pod względem jakości do II klasy, jedynie jony wodorowęglanowe notowane były w przedziale dla III klasy. Zagrożenia jakości wód podziemnych są konsekwencją obecności kontaktu hydraulicznego z wodami powierzchniowymi rzek. Szybszy przepływ wód podziemnych i krótki czas przesiąkania pionowego, wpływają na krótki czas migracji zanieczyszczeń w podłoże. Niewielkim zagrożeniem dla zasobów wód podziemnych są wiercone i kopane studnie gospodarskie, które mogą powodować pojawianie się lokalnych niewielkich lejów depresji.

Tabela 9. Stany miesięczne i kwartalne wód podziemnych w dorzeczu Dunaju, na terenie Jaworzynki w piętrze paleogeńsko-kredowym o zwierciadle napiętym w okresie listopad 2016 r. – lipiec 2017 r.

Użytkowanie wód

Wody w dorzeczu Dunaju na obszarze województwa śląskiego posiadają przede wszystkim walory przyrodnicze, a także krajobrazowe. W znacznie mniejszym stopniu są wykorzystywane gospodarczo przez człowieka. Na obszarze tym występują wody płynące, źródła i wody podziemne, natomiast nie stwierdzono stojących wód powierzchniowych w postaci jezior lub sztucznych zbiorników wodnych.

Spośród wymienionych typów wód największe znaczenie gospodarcze odgrywają wody podziemne. W przeszłości miejscowa ludność czerpała wody podziemne na cele konsumpcyjne i gospodarcze wyłącznie z przydomowych studni (kopanych lub wierconych). Współcześnie tego typu ujęcia straciły nieco na znaczeniu w związku z budową sieci wodociągowej. Indywidualne ujęcia studzienne eksploatowane są przeważnie okresowo, zwłaszcza w czasie posusznym, do nawadniania przydomowych ogrodów i sadów. Na obszarze dorzecza Dunaju funkcjonuje zbiorcze ujęcie wód podziemnych, które zlokalizowane jest w Koniakowie, na terenie przysiółka Bukowina. Zasoby podziemne wykorzystywane są na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Ujęcie to dostarczająca średnio powyżej 100 m3 wody na dobę. W 2011 r. rejestrowany pobór wód podziemnych dla zaopatrzenia ludności w wodę wynosił 36 420 m3. Zarówno ujęcia indywidualne, jak również ujęcie zbiorowe drenują zasoby wód podziemnych, przy czym wykorzystanie tych zasobów jest zrównoważone i nie powoduje uformowania się trwałego leja depresji. Obniżenie poziomu wód podziemnych pojawia się jedynie w okresie wzmożonego czerpania wód i stosunkowo szybko ulega odbudowaniu.

Bibliografia

1. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000, red. B. Paczyński, Warszawa 1995.
2. Barański M., Pasmo Baraniej Góry. Beskid Śląski, cz. 1. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1999.
3. Gawior D., Rutkiewicz P., Wistuba M., Malik I., Możliwości wykorzystania osadów dolin rzek górskich w rekonstrukcjach paleogeograficznych – przykład z Beskidu Śląskiego. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko, t. 16, 2015.
4. Kwartalny Biuletyn Informacyjny Wód Podziemnych Państwowej Służby Hydrogeologicznej listopad-2016 – styczeń-2017. Tom 15 (54), Warszawa 2017.
5. Kwartalny Biuletyn Informacyjny Wód Podziemnych Państwowej Służby Hydrogeologicznej luty-2017 – kwiecień-2017. Tom 15 (55), Warszawa 2017.
6. Kwartalny Biuletyn Informacyjny Wód Podziemnych Państwowej Służby Hydrogeologicznej maj-2017 – lipiec-2017. Tom 15 (56), Warszawa 2017.
7. Podział hydrograficzny Polski, Warszawa 1983.

Źródła on-line

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Dz.U. 2016 poz. 1187.

Rozporządzenie Ministra Środowiska 2016r.

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach

karta informacyjna

M. Rzętała, R. Machowski, Wody powierzchniowe, w: „Encyklopedia województwa śląskiego” 2014, t. 1.