Pszczynka

(ang. Pszczynka,niem. Pszczynka)

Autor: Aleksandra Sobańska

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Pszczynka – rzeka przepływająca przez teren powiatu pszczyńskiego, stanowiąca pierwszy lewobrzeżny dopływ Wisły o długości 45,8 km. Powierzchnia jej zlewni wynosi 368,3 km2. Źródła rzeki znajdują się na południowym wschodzie wsi Szeroka.

Nazwa

Wielu współczesnych autorów prac historycznych dotyczących dziejów Pszczyny podkreśla fakt, że nazwa miasta ściśle związana jest z płynącą przez nie rzeką. Słowo Pszczynka według badań Henryka Borka uległo przekształceniu z „Blszczyna” (od wyrażenie „bleszcz”, oznaczającego woda błyszcząca) bądź też „Plszczyna” (od „plszcz”, które znaczy pluskać, woda pluszcząca). Grzegorz Sztoler w monografii poświęconej początkom osadnictwa w Pszczynie podsumowuje koncepcje ustalenia pierwotnej nazwy miejscowości w następujący sposób: „W 1423 roku wspominano w języku niemieckim »… daselbe floss und wassir genant Plessen«. Pozostałe próby zapisu nazwy rzeki prowadziły konsekwentnie do utrwalenia jej współczesnej formy: 1463 Psszczenke, 1466 ad Blssczinkam/Blssczynkam, 1467 in luvio Blssczynka, 1480 Plsczynka […]. Następnie nazwa ta ewoluowała do postaci Blszczynka/Plszczyzna, by po uproszczeniu grupy spółgłoskowej przybrać ostatecznie nazwę Pszczynka”.

Dorzecza i dopływy

Dwa zasadnicze dorzecza Pszczynki stanowią Dokawa i Korzeniec. Pierwsze dorzecze zaczyna się w Czarkowie w polnych i leśnych strumykach i ma postać prawie półmetrowego rowu – wraz z rozrastaniem się dorzecza zwiększa swoją szerokość od półtora do dwóch i pół metrów. Długość Dokawy sięga 10,4 km. Drugie dorzecze Pszczynki, Korzeniec jest ponad dwukrotnie dłuższe – 21,2 km – i ma swój początek w lasach pomiędzy Branicą a Kopaniną. Dokawa przepływa przez rolnicze obszary na terenie Czarkowa, Piasku i Jankowiec, Korzeniec z kolei przez gminę Kobiór.

Rzeka posiada dwa dopływy znajdujące się po prawej stronie (Pawłówka i Studzianka) oraz dopływ lewobrzeżny (kanał Branicki). Pszczynka, a zwłaszcza jej zlewnie Korzeniec oraz Gostynia charakteryzuje bezpośrednie powiązanie „z systemem rzecznym Rudy (przez Potok Woszczycki i rowy melioracyjne”. Dzięki rzekom, przepływającym przez powiat pszczyński bieg Wisły oraz Odry łączą się, co znacznie wpływa ułatwia migrację roślin i zwierząt wodnych. Jak podkreśla Jan Maciej Waga „Pszczyński Pomost Wodny” odgrywa niebagatelne znaczenie wśród trzech łączących Wisłę z Odrą.

Zbiornik w Łące

Jej ujścia – jedno wpływające do zbiornika wodnego w Łące (GPS N: 49°58'14" E: 18°53'16") oraz drugie łączące się z Wisłą (GPS N: 50°1'44" E: 19°8'22") – znajdują się głównie na terenach rolniczych. Zbiornik w Łące powstał w 1987 roku i znajduje się na 24,3 km rzeki. Jego całkowita pojemność wynosi 11,2 mlm m3, powodziowa jest niemal trzykrotnie większa – 3,3 mlm m3. „Powierzchnia maksymalna zbiornika wynosi 3,53 km2 a normalna 3,23 km2. Długość zbiornika wynosi około 3 km, szerokość waha się od 200 m do 1200 m. Średnia głębokość przy normalnym piętrzeniu wynosi 2,3 m. Zlewnia zbiornika wynosi około 150 km2 i jest głównie użytkowana rolniczo”. Zbiornik zaopatruje przemysłowy Rybnicki Okręg Węglowy w wodę.

Pszczynka – badania wód powierzchniowych

W 2004 roku na podstawie badań wykonanych zgodnie z „Programem Państwowego Monitoringu Środowiska dla województwa śląskiego na lata 2004-2005” przeprowadzono ocenę stanu wód w powiecie pszczyńskim. Przebadano ponad 87 km rzeki, którą obserwowano w czterech punktach pomiarowych. Stan czystości wody oceniono według następujących kryteriów: „woda niezadawalającej jakości (IV klasa) wystąpiła w dwóch punktach na Pszczynce, woda o złej jakości (V klasa) wystąpiła w dwóch punktach; w tym jeden na Pszczynce i jeden na Dokawie”. Ocenę sporządzono na podstawie znalezionych zanieczyszczeń mikrobiologicznych (liczba bakterii grupy coli typu kałowego, ogólna liczba bakterii coli) oraz wskaźników biogennych („które na całej długości Pszczynki oraz w Dokawie były w V i IV klasie jakości”). W jednym z punktów pomiarowych w okolicach prawobrzeżnego dopływu Pawłówki w IV klasie „wystąpiły wskaźniki zasolenia – substancje rozpuszczone i przewodność”.

Z kolei przeprowadzone pięć lat później przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy Oddział we Wrocławiu badania dotyczące warunków korzystania z wód zlewni Małej Wisły wykazały, że „Pszczynka ma zdolność chłonną dla substancji organicznych charakteryzowanych wskaźnikiem BZT5 od źródeł do przekroju ujęcia wody dla Pszczyny”.

Główne źródła zanieczyszczeń

Choć funkcjonowanie przestrzeni miejskiej stanowi główne źródło zanieczyszczeń rzeki, to również tereny rolnicze mają wpływ stan czystości rzeki. W 2009 roku opublikowano raport: Kształtowanie jakości wód zbiorników zaporowych w warunkach antropopresji rolniczej, którego autorzy po przebadaniu m.in. zbiornika Łąka na Pszczynce wskazali na grunty rolnicze, przez które przepływa rzeka jako na znaczące źródło zanieczyszczeń środowiska. Wyniki pomiarów wykazały bowiem „większe zanieczyszczenie substancjami organicznymi (wyrażone poprzez BZT5 lub NKj), a także duże stężenia amoniaku i azotanów(III), […] występowanie warunków redukcyjnych. Wody wszystkich rzek zawierały nadmierną ilość azotanów(V), tzn. powyżej progu eutrofizacji wód płynących, jednak nie kwalifikowały się do miana wód wrażliwych” .

Wędkarstwo

Rzeka Pszczynka stanowi atrakcyjne miejsce dla wędkarzy, o czym świadczą liczne zawody wędkarskie, organizowane przez koła w tych okolicach. Można złowić takie ryby jak płocie, okonie, jazie, karasie srebrzyste, krasnopióry i leszcze. Na obszarze wsi Brzeźce oraz Wisła Wielka obowiązuje zakaz połowu ryb metodą spinningową oraz przynętą sztuczną.

Zagrożenie

Mimo że Pszczynka jest niewielką rzeką, to w okresie wzmożonych opadów w ciągu ostatnich latach kilkukrotnie przekroczone były stany ostrzegawcze oraz alarmowe – wymagana była interwencja niezbędnych służb. W ostatnich latach szczególnie groźne były skutki powodzi w 2010 roku. Problem stanowią również okoliczne podtopienia spowodowane eksploatacją górniczą. Przykładem tego typu szkód jest działalność prowadzona przez kopalnię „Borynia” w rejonie dzielnicy Szeroka w Jastrzębiu-Zdroju. Obniżony teren doprowadził do powstania zalewiska, przez wylewy którego uszkodzone zostały niektóre okoliczne domostwa. Kopalnia Borynia pokryła całość napraw związanych z regulacją rzeki. Podobna sytuacja może mieć miejsce – co zapisano prognozach gminy Suszec na najbliższe lata – w sołectwie Mizerów. Prace górnicze wykonywane są regularnie na terenie całego regionu, w którym znajduje się szczególne nagromadzenie kopalń, co nie pozostaje bez wpływu na zaburzenia spływu Pszczynki.

Rzeka w dziejach Pszczyny

Bez wątpienia to właśnie bieg rzeki Pszczynki miał wpływ na usytuowanie pierwotnej osady w XII wieku. Jak pisze pszczyński historyk, Ludwik Musioł:

• […] dla miasta trzeba było obrać miejsce suchsze i nieco nad ogólnym poziom szerokiej doliny rzeki Pszczynki wzniesione. Miejscem takim był ów długi język. Ławica w dawnem korycie rzeki, ciągnąca się od grodu na wschód na długości około 200 m. Ławica ta opierała się na północy o właściwie koryto Pszczynki, na południu zaś opływała ją odnoga tejże samej rzeki. Jak więc miejsce to było i dostatecznie suche a równocześnie zamknięte naturalną siecią wód i bagnami.

Miasto oraz pierwotny gotycki zamek otaczała właśnie Pszczynka. Historię zmian biegu rzeki wokół zamku można prześledzić na różnych osiemnasto- oraz dziewiętnastowiecznych planach miasta i mapach. Pszczynka widnieje na słynnej mapie Andreasa Hindenberga z 1636 roku (opływa na niej rezydencję ówcześnie panujących Promnitzów od strony północnej). Od XVIII wieku, kiedy to rozbudowano park pszczyński przepływająca przez niego aż do dnia dzisiejszego Pszczynka zyskała nowy walor estetyczny: „Zachwyt spacerujących budzą malownicze rozlewiska rzeki Pszczynki z wysepkami i łukowymi mostkami, skupiska krzewów z pięknymi okazami różaneczników (rododendronów), azalii i magnolii oraz wspaniałe okazy drzew”. To urzekające miejsce zostało wspomniane w uroczej scence opisanej pamiętnikach charyzmatycznej księżnej Marii Teresy Oliwii Hochberg von Pless, znanej powszechnie jako Daisy: „Służba przyniosła nam lunch na zimno, ale z ciepłymi warzywami. Gdy dopłynęłyśmy do gąszczy szuwarów, zeszłyśmy na brzeg i spacerowałyśmy, szukając miejsca na słońcu, żeby usiąść. Dzieci miały ze sobą szable i tarcze, zdjęli ubrania i bawili się w Indian”.

Bibliografia

1. Górny Śląsk, red. K. Popiołek i in., Poznań 1959.
2. Lepiej przemilczeć: prywatne pamiętniki księżnej Daisy von Pless z lat 1895-1914, z ang. przeł. Barbara Borkowy, Wałbrzych 2013, s. 357.
3. Musioł L., Pszczyna. Monografja historyczna, Katowice 1936.
4. Nocoń H., Pławecka K., Szołdra Z., Dziedzictwo historyczno-kulturowe ziemi pszczyńskiej. Podróż przez cztery pory roku, Pszczyna 2013, s. 50.
5. Płazak I., Pszczyna. Zabytki miasta i regionu. Przewodnik po muzeum, Pszczyna 1974, s. 24-25.
6. Przyroda województwa katowickiego, red. K. Rostański, Krzeszowice 1997.
7. Pszczyna monografia historyczna, red. R. Kaczmarek, J. Sperka, t. 2, Pszczyna 2014.
8. Schaeffer H. W. F., Kronika Pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego część I i II, tłum. B. Spyra, Pszczyna 1997, s. 56.
9. Sztoler G., Pszczyna. Studia nad przestrzenią miejską do połowy XVI wieku, Pszczyna 2014.
10. Waga J. M., Przyroda nieożywiona ziemi pszczyńskiej w: Śląskie Prace Etnograficzne: Ziemia pszczyńska, red. M. Lipok-Bierwiaczonek, t. 3, Katowice 2007.
11. Ziemia Pszczyńska. Przewodnik Turystyczny po powiecie pszczyńskim, Pszczyna 2002.

Źródła on-line

• E. Glubiak-Witwicka i in., Wody powierzchniowe
• Warunki korzystania z wód zlewni Małej Wisły
• A. Jaguś, M. Rzętała, Kształtowanie jakości wód zbiorników zaporowych w warunkach antropopresji rolniczej
• Łowiska - Opisy - rz. PSZCZYNKA z dopływami nie wymienionymi w wykazie (032)
• Gwałtowne ulewy na Opolszczyźnie. Kilkadziesiąt domów podtopionych
• Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego
• Prognoza oddziaływania na środowisko studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Suszec
• Zmiany regulaminowe w zasadach wędkowania obowiązujące na wodach ogólnodostępnych Okręgu PZW w Katowicach od 2015 r.
• Pszczynka już nie podtapia
• Raport z działań przeciwpowodziowych na terenie gminy Pszczyna w dniach 16-21 maja 2010 r.