Tekst źródłowy strony Przejęcie Górnego Śląska przez Polskę w 1922 roku

[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Nauki społeczne]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 8 (2021)]]
Autor: [[Marcin Wieloch]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 8 (2021)|TOM: 8 (2021)]]  

W latach 1919-1921 rozstrzygnęła się sprawa przynależności państwowej [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]]. Po [[Plebiscyt|plebiscycie]] i [[Powstania śląskie 1919-1920-1921|powstaniach śląskich]] region ten został podzielony pomiędzy Polskę i Niemcy. Przejęcie polskiej (wschodniej) części Górnego Śląska nastąpiło latem 1922 roku. Państwo polskie już wcześniej, na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku, zagwarantowało, że polskie województwo śląskie otrzyma specjalny status samorządowy (zwany popularnie autonomią śląską). [[Plik:Ryc1.jpg|400px|thumb|right|Przepisy Konwencji Genewskiej o Górnym Śląsku dotyczące szkolnictwa mniejszości narodowych]]

==Geneza podziału Górnego Śląska w 1922 roku==
[[Plik:Ryc3.jpg|400px|thumb|right|Ogłoszenie o wyborach do Sejmu Śląskiego I kadencji]]

Wiosną 1921 roku, po plebiscycie na Górnym Śląsku, perspektywa przyznania [[Górnośląski Okręg Przemysłowy|Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego]] Niemcom, jak również niekorzystne dla Polski propozycje podziału Górnego Śląska przedstawiane przez [[Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku|Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową]], skłoniły [[Wojciech Korfanty|Wojciecha Korfantego]] do podjęcia decyzji o rozpoczęciu [[Trzecie powstanie śląskie 1921|III powstania śląskiego]] w nocy z 2 na 3 maja. Po prawie dwóch miesiącach walk, dzięki zabiegom Komisji Międzysojuszniczej, zakończyły się walki na froncie polsko-niemieckim i rozpoczęły się pertraktacje w sprawie zawieszenia broni. 5 lipca obie walczące strony pod kontrolą wojsk sojuszniczych opuściły obszar plebiscytowy<ref>T. Jędruszczak, <i>Powstania śląskie</i>, Katowice 1966, s. 28-29.</ref>. Po miesiącu bezowocnych rokowań dotyczących podziału Górnego Śląska, Francja zwróciła się do Rady Ligi Narodów z prośbą o rozstrzygnięcie tej kwestii. Ostateczne rozstrzygnięcie zapadło 12 października 1921 roku. Na mocy tej decyzji, ogłoszonej 20 października przez [[Rada Ambasadorów|Radę Ambasadorów]] mocarstw alianckich, Rzeczpospolita Polska otrzymała 29% obszaru z niecałym 1 mln ludności, a Niemcy pozostałą część, z nieco ponad 1 mln obywateli. Po stronie polskiej znalazło się 260 tys. ludzi opowiadających się za Niemcami, a po niemieckiej około pół miliona [[Ślązacy|Ślązaków]], posługujących się [[Etnolekt górnośląski|gwarą]] lub językiem polskim. Choć pod względem terytorialnym zyskali Niemcy, to gospodarczo wzmocniła się Polska. Właśnie na jej ziemiach znalazła się przeważająca większość zasobów węgla kamiennego oraz 3/4 zakładów przemysłowych. Natomiast w Niemczech zostało prawie 90% górnośląskich elektrowni<ref>F. Hawranek, <i>Encyklopedia powstań śląskich</i>, Opole 1983, s. 408-410.</ref>. 

==Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska (konwencja genewska)==
[[Plik:RYC2.jpg|400px|thumb|right|Wejście wojsk polskich na Górny Śląsk w czerwcu 1922 r. oraz powitanie na rynku w Katowicach gen. Szeptyckiego]]

Na niemieckim Górnym Śląsku pozostała duża liczba Polaków, a w polskiej części sporo Niemców. By uregulować zasady mniejszości narodowych, które pozostały po obydwu stronach nowej granicy, oba państwa zostały zobowiązane do zawarcia specjalnego porozumienia, gwarantującego prawa mniejszości narodowych. Ta [[Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska]] (zwana także „konwencją genewską”) została podpisana przez rządy obu państwa 15 maja 1922 roku i miała obowiązywać przez 15 lat. Niemcy i Polska wiążąco zaakceptowały przepisy prawa materialnego, które obowiązywało w chwili podziału obszaru Górnego Śląska. Dotyczyły one m.in.: górnictwa, przemysłu, handlu, ubezpieczeń społecznych, ustawodawstwa pracy itp. Konwencja porządkowała również tzw. mały ruch graniczny i konkretyzowała wzajemne zobowiązania obu państw dotyczące mniejszości narodowych po obu stronach granicy. Na polskim Górnym Śląsku ustawodawstwo niemieckie (pruskie) miało obowiązywać w wielu sferach życia społecznego, co z perspektywy czasu miało swoje dobre i złe strony dla mieszkańców województwa śląskiego. Pozytywnie spoglądano na te zapisy legislacji pruskiej, które dawały rozwiązania korzystniejsze niż w pozostałej części Polski (np. w kwestii ubezpieczeń społecznych), a negatywne odbierano ograniczenie kompetencji państwa polskiego (np. w sprawach szkolnictwa). Konwencja genewska często była w Polsce widziana jako utrudniająca integrację z Polską, a także wewnętrzną unifikację województwa śląskiego (części cieszyńskiej oraz górnośląskiej). Większość przepisów konwencji (liczyła ponad 600 artykułów) traktowała o sprawach gospodarczych i socjalnych. Ponadto porządkowała kwestie związane ze stanowieniem prawa  dotyczącego mniejszości narodowych, ochrony praw nabytych, obywatelstwa, a także kwestii wyznaniowych, szkolnych i językowych. Powołano specjalne organy mające sprawować pieczę nad wykonaniem konwencji. Od ich decyzji można było odwołać się do Rady Ligi Narodów (na Górnym Śląsku działały specjalnie powołane organy kontrolujące wykonywanie konwencji: Górnośląska Komisja Mieszana w [[Katowice|Katowicach]] i Górnośląski Trybunał Rozjemczy w [[Bytom|Bytomiu]]). W związku z tym [[Województwo śląskie|województwo śląskie]], jako jedyny w Polsce region, w dawnej części pruskiej poddawało się ingerencji czynników zewnętrznych (identyczne ograniczenia dla rządu Rzeszy Niemieckiej miała administracja na niemieckiej części Górnego Śląska – w [[Prowincja Górny Śląsk|Prowincji Górnośląskiej]])<ref>A. Szczepański, <i>Górny Śląsk w świetle wykonania konwencji genewskiej</i>, Warszawa 1929, passim.</ref>. 

==Przejmowanie Śląska przez Polskę i utworzenie województwa śląskiego==

Tereny, które w latach 1920-1921 przyznano Polsce, wchodzące w skład zarówno dawnego pruskiego Górnego Śląska, jak i [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]], na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku uzyskały w RP specjalny status województwa samorządowego, później zwanego popularnie autonomicznym województwem śląskim. Latem 1922 roku część cieszyńska już od prawie dwóch lat należała do RP.

Zanim przystąpiono do przejęcia przydzielonej RP części dawnego pruskiego Górnego Śląska, polskie władze najpierw desygnowały komisarzy mających zająć mienie i urzędy państwowe. Oprócz Wiktora Hinze, będącego komisarzem państwowym, powołano również 17 tzw. głównych komisarzy, którymi w większości byli naczelnicy wydziałów [[Naczelna Rada Ludowa|Naczelnej Rady Ludowej]] (NRL). Koordynatorem prac przygotowujących polskich urzędników administracji państwowej do przejęcia zadań w województwie śląskim został Stanisław Koncewski, delegat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych<ref>AAN, Prezydium Rady Ministrów, Sprawozdanie S. Koncewskiego dla Komitetu Politycznego Rady Ministrów z dnia 6 maja 1922 r.</ref>. 12 czerwca 1922 roku rząd polski wyznaczył członków Tymczasowej Śląskiej Rady Wojewódzkiej, a następnie wydziały NRL zmieniono na wydziały Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego. Kilka dni później [[Józef Rymer]] został wojewodą śląskim, a jego zastępcą mianowano [[Zygmunt Żurawski|Zygmunta Żurawskiego]]. Te nominacje oznaczały oficjalne rozpoczęcie akcji przejmowania terenu górnośląskiego przez państwo polskie, która trwała do początku lipca 1922 roku.

W momencie utworzenia województwa śląskiego w życie wszedł [[Statut Organiczny Województwa Śląskiego|Statut Organiczny]] (tak nazywano ustawę Sejmu Ustawodawczego z 15 lipca 1920 roku), określający ogólną organizację i kompetencje władz administracyjnych w województwie śląskim<ref>DzURP 1920, nr 73, poz. 497.</ref>. Zgodnie ze Statutem wojewoda stawał się zwierzchnikiem administracji państwowej, natomiast Tymczasowa Śląska Rada Wojewódzka (tymczasowa do czasu zebrania się [[Sejm Śląski|Sejmu Śląskiego]]) organem administracyjnym o samorządowym charakterze. Wojewoda był przedstawicielem rządu centralnego, ale pełnił też funkcję szefa administracji samorządowej<ref>S. Janicki, <i>Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej</i>, Katowice 1932, s. 28.</ref>. Prawo do jego mianowania oraz odwołania na wniosek Rady Ministrów posiadał Prezydent RP. Jako reprezentant polskich władz wojewoda dysponował prawem inicjatywy ustawodawczej w przyszłym śląskim parlamencie<ref>DzURP 1920, nr 73, poz. 497, art. 23.</ref>. Mógł również mianować, przenosić oraz odwoływać średnich i niższych urzędników w województwie śląskim<ref>DzURP 1920, nr 73, poz. 497, art. 26.</ref>. Będąc przewodniczącym [[Śląska Rada Wojewódzka|Śląskiej Rady Wojewódzkiej]], mógł ją zwoływać, ale zbierała się ona również na wniosek trzech członków Rady. Wojewoda śląski był zobowiązany do realizacji uchwał Sejmu Śląskiego, ale nie był przed nim odpowiedzialny i regionalny parlament nie mógł go odwołać<ref>F. Serafin, <i>Województwo śląskie (1922-1939). Zarys monograficzny</i>, Katowice 1996, s. 35.</ref>.

Organem pomocniczym wojewody był [[Urząd Wojewódzki Śląski]] (UWŚl.). Powstał na fundamentach poszczególnych wydziałów NRL. Początkowy kształt Urzędu został opracowany na mocy rozporządzenia wojewody Józefa Rymera oraz Tymczasowej Rady Wojewódzkiej z 17 czerwca 1922 roku. Pierwotnie istniało ponad 10 wydziałów, kierowanych przez naczelników. Wśród nich można wyróżnić m.in.: administracyjno-samorządowy, przemysłowo-handlowy, spraw wyznaniowych, pracy i opieki społecznej. Pierwszą siedzibą UWŚl. był w latach 1922-1929 budynek Szkoły Rzemiosł Budowlanych w Katowicach (dzisiaj [[Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach|Akademia Muzyczna]]), a potem, w latach 1930-1939, przeniesiono go do nowego gmachu przy ul. Jagiellońskiej 25 w Katowicach (dzisiaj siedziba [[Wojewoda Śląski|Wojewody Śląskiego]], [[Marszałek województwa śląskiego|Marszałka Województwa Śląskiego]] i [[Sejmik województwa śląskiego|Sejmiku Województwa Śląskiego]]). W tych samych budynkach obradował także Sejm Śląski<ref>DzUŚl 1922, nr 1, poz. 2.</ref>.

22 czerwca tego roku zaczęła funkcjonować polska administracja województwa śląskiego. Od tego dnia na przyznane Polakom tereny górnośląskie zaczęły wkraczać pierwsze jednostki Wojska Polskiego. Już 20 czerwca do Katowic weszły oddziały z gen. broni Stanisławem Szeptyckim i gen. brygady Kazimierzem Horoszkiewiczem na czele. Witały je tłumy mieszkańców, wśród których znaleźli się m.in. poseł Wojciech Korfanty, konsul generalny Rzeczypospolitej w Opolu hr. Daniel Kęszycki, prezydent miasta  [[Alfons Górnik]] oraz reprezentant duchowieństwa katolickiego ks. prałat [[Jan Kapica]]. 

Dla Polski nowe województwo nabrało ogromnego znaczenia w rozumieniu gospodarczym. W głównej mierze dzięki potencjałowi Górnego Śląska II RP mogła zrealizować swoje aspiracje rozwojowe przekształcenia kraju rolniczego w rolniczo-przemysłowy<ref>A. Hein, <i>Górny Śląsk-kraina dotknięta krzyżem. Kalendarium lat 1917-1922</i>, Zabrze 2006, s. 87.</ref>.

Główne uroczystości zjednoczeniowe odbyły się 16 lipca w Katowicach. Przybyło na nie pięciu ministrów i marszałek Sejmu Ustawodawczego RP Wojciech Trąmpczyński. Naczelnika Państwa reprezentował Minister Spraw Wewnętrznych Antoni Kamiński<ref>Opis uroczystości patrz: Ten Śląsk przychodzi do Polski. Czerwiec-lipiec 1922 roku, red. R. Kaczmarek, J. Malicki, Katowice 2012, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/461643/edition/432931/content</ref>. 

==Sejm Śląski – pierwsze wybory i ukonstytuowanie się organu władzy==

Artykuł 13. Statutu Organicznego przewidywał przeprowadzenie wyborów do Sejmu Śląskiego I kadencji w ciągu 80 dni od chwili objęcia Śląska przez władze polskie. Sejm miał zostać wybrany w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym, bezpośrednim i stosunkowym. Wybory odbyły się 24 września 1922 roku na mocy dekretu o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego z końca listopada 1918 roku, uzupełnionego o rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 lipca 1922 roku, dotyczące ordynacji do Sejmu Śląskiego. Czynne prawo wyborcze posiadały wszystkie osoby bez względu na płeć, mające co najmniej 21 lat, posiadające obywatelstwo polskie oraz zamieszkałe na Śląsku w momencie przejęcia go przez polskie władze, czyli na początku lipca tego roku. Natomiast bierne mieli obywatele, którzy ukończyli 25 lat. Do Sejmu Śląskiego nie mogli kandydować urzędnicy oraz sędziowie, jeżeli swoje obowiązki pełnili na terenie okręgu, gdzie mieli ubiegać się o mandat poselski. Ów przepis nie dotyczył funkcjonariuszy śląskich urzędów centralnych. Obszar województwa podzielono na trzy okręgi: pierwszy obejmował [[Powiat cieszyński|powiat cieszyński]], [[Powiat bielski|bielski]], [[Powiat pszczyński|pszczyński]], [[Powiat rybnicki|rybnicki]] oraz miasto [[Bielsko]], a jego siedziba znajdowała się w [[Cieszyn|Cieszynie]]; drugi miasto Katowice i [[Powiat katowicki|powiat katowicki]] i [[Powiat rudzki|rudzki]], miał siedzibę w Katowicach; trzeci [[Chorzów|Królewską Hutę]] (od 1934 roku Chorzów), [[Powiat świętochłowicki|powiat świętochłowicki]], [[Powiat lubliniecki|lubliniecki]] oraz [[Powiat tarnogórski|tarnogórski z siedzibą]] w Królewskiej Hucie<ref>J. Pabisz, <i>Wyniki wyborów parlamentarnych (do Senatu i Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej oraz do Sejmu Śląskiego) na terenie województwa śląskiego w latach 1919-1939</i> [w:] <i>Studia i materiały z dziejów Śląska</i>, t. VII, Wrocław 1966, s. 400-401.</ref>. 

Ludność śląska wiązała duże nadzieje z regionalnym sejmem. Pokazała to, stawiając się liczniej przy urnach wyborczych do Sejmu Śląskiego (75%) niż do Sejmu RP (65%)<ref>T. Szaliński, <i>Udział Niemców w wyborach do ciał ustawodawczych w 1922 r.</i> [w:] <i>Strażnica Zachodnia</i>, nr VII-IX, Poznań 1923, s. 44.</ref>. Głosowanie do autonomicznego śląskiego parlamentu miało być miernikiem popularności poszczególnych ugrupowań na obszarze polskiego Śląska. Odbywało się ono za pomocą kart zawierających tylko numer listy kandydatów, na którą wyborca oddawał swój głos. Zwycięstwo odniósł polski Blok Narodowy (łączący polityków chadeckich i endeckich), uzyskując ponad 33% poparcia. Na następnych miejscach uplasowały się [[Polska Partia Socjalistyczna]] (PPS) z prawie 17% głosów oraz [[Narodowa Partia Robotnicza]] z 14%<ref>H. Rechowicz, <i>Sejm</i>…, Katowice 1971, s. 81-85.</ref>. Inauguracyjne posiedzenie Sejmu Śląskiego nastąpiło 10 października 1922 roku. Miało ono uroczysty charakter, m.in. z racji otwarcia obrad przez premiera Juliana Nowaka w imieniu Naczelnika Państwa. Prezes Rady Ministrów wygłosił również krótkie przemówienie o pomocy, jaką rząd RP będzie udzielał województwu śląskiemu oraz bezstronności władz w stosunku do wszystkich jego mieszkańców. Wybrano także prezydium Sejmu. Marszałkiem Sejmu Śląskiego I kadencji został [[Konstanty Wolny]], należący do [[Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji|Chrześcijańskiej Demokracji]], a wicemarszałkami [[Józef Biniszkiewicz]] z PPS i [[Eduard Pant]] reprezentujący mniejszość niemiecką<ref>Sprawozdanie stenograficzne z II posiedzenia Sejmu Śląskiego I kadencji z dnia 13 października 1922 r., s. 26-28</ref>. 

==Bibliografia==

#Bobek W., <i>Działalność Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku w okresie poprzedzającym bezpośrednio przejęcie Górnego Śląska przez Polskę 1921-1922 r.</i> [w:] <i>Księga pamiątkowa  X-lecia Związku Urzędników Państwowych, Samorządowych i Komunalnych na Województwo Śląskie . z. z. w Katowicach</i>, Katowice 1934.
#Hawranek F., <i>Encyklopedia powstań śląskich</i>, Opole 1983.
#Hitze G., <i>Carl Ulitzka (1873-1953) oder  Oberschlesien  zwischen  den Weltkriegen (albo Górny Śląsk pomiędzy dwoma wojnami światowymi)</i>, Düsseldorf 2002.
#Janicki S., <i>Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej</i>, Katowice 1932.
#Jędruszczak T., <i>Powstania śląskie</i>, Katowice 1966.
#Pabisz J., <i>Wyniki wyborów parlamentarnych (do Senatu i Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej oraz do Sejmu Śląskiego) na terenie województwa śląskiego w latach 1919-1939</i> [w:] <i>Studia i materiały z dziejów Śląska</i>, t. VII, Wrocław 1966.
#Rechowicz H., <i>Sejm Śląski</i>, Katowice 1971.
#Serafin F., <i>Województwo śląskie (1922-1939). Zarys monograficzny</i>, Katowice 1996.
#Szczepański A., <i>Górny Śląsk w świetle wykonania konwencji genewskiej</i>, Warszawa 1929
#[https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/461643/edition/432931/content Ten Śląsk przychodzi do Polski. Czerwiec-lipiec 1922 roku, red. R. Kaczmarek, J. Malicki, Katowice 2012] 

==Przypisy==
<references/>

==Źródła online==

[https://zabytek.pl/pl/obiekty/katowice-gmach-akademii-muzycznej Gmach Akademii Muzycznej]

[https://zabytek.pl/public/upload/objects_media/5679b44f5b002.pdf Katowice, gmach województwa i Sejmu Śląskiego]

[https://zh-cn.facebook.com/SlaskiUW/videos/znak-or%C5%82a-gmach-sejmu-%C5%9Bl%C4%85skiego-w-chwili-swego-powstania-by%C5%82-najwi%C4%99kszym-budynki/1088523801345256/ Śląski Urząd Wojewódzki]

[https://www.katowice.uw.gov.pl/strony/urzad/historia-gmachu Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach]