Zbiornik Łąka

Zbiornik Łąka

SPIS TREŚCI: 1. Wstęp 2. Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna 3. Cechy wód jeziornych 3.1. Wahania stanów wody 3.2. Właściwości fizyko-chemiczne wody 4. Procesy brzegowe i osady denne 5. Znaczenie zbiornika

1. WSTĘP

Zbiornik Łąka jest jednym z młodszych zaporowych zbiorników wodnych, które znaj-dują się na terenie województwa śląskiego (rys. 1). Przesłanką do jego budowy były potrze-by wodne przemysłu, zwłaszcza kopalni węgla kamiennego, które znajdują się na terenie Rybnickiego Okręgu Węglowego . Obiekt został wybudowany na rzece Pszczynka i oddany do użytkowania pod koniec 1985 r. Znajduje się na terenie gminy Pszczyna, a jego zapora zlokalizowana jest około kilometr na zachód od granic administracyjnych miasta Pszczyny. Sztuczne jezioro Łąka zasilane jest głównie wodami Pszczynki, a od południa i północy bez-pośrednio do misy zbiornika uchodzą jedynie pojedyncze, niewielkie cieki. W strefie cof-kowej zbiornika przebiega lokalna droga łącząca Brzeźce z Wisłą Wielką, stanowiąca jedno-cześnie zachodnie ograniczenie zbiornika. W sąsiedztwie zbiornika Łąka, od jego południo-wej strony w odległości nieco ponad 2 km, znajduje się zbiornik Goczałkowice – największe w województwie śląskim sztuczne jezioro, utworzone na Wiśle (fot. 1). Poza wspomnianym miastem w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika znajdują się takie wsie jak: od północy są to Poręba i Brzeźce, od zachodu Mizerów i Studzionka, natomiast na południe od zbiornika zlokalizowane są Wisła Wielka i Łąka. Ponadto na terenie zlewni zbiornika dominują głów-nie niewielkie miejscowości, wśród których wyróżnić można: Osiny, Suszec, Kryry, Pawło-wice oraz północną część terenów miejskich Jastrzębia Zdroju, gdzie zlokalizowane są źró-dła Pszczynki. Zbiornik Łąka oraz wschodnia część jego zlewni znajdują się głównie w granicach mezoregionu Równina Pszczyńska, która jest częścią makroregionu Kotlina Oświęcimska, natomiast część zachodnia zlewni znajduje się w obrębie Płaskowyżu Rybnickiego – mezo-regionu będącego częścią Wyżyny Śląskiej . Zbiornik Łąka wchodzi w skład tzw. Górnoślą-skiego Pojezierza Antropogenicznego. Budowla piętrząca wody została posadowiona w dolinie Pszczynki w 24,2 km biegu rzeki . Powierzchnia zlewni zbiornika wynosi 157,92 km2, a w strukturze użytkowania tego obszaru dominują tereny rolnicze (77,1%), na tereny leśne przypada 12,7%, grunty zurbani-zowane stanowią 7,9%, zaś na pozostały udział w wielkości 2,3% przypadają wody po-wierzchniowe .

2. GENEZA, MORFOMETRIA I ZABUDOWA HYDROTECHNICZNA

Pierwsze koncepcje budowy zbiornika zaporowego na Pszczynce można wiązać już z latami 60. XX wieku, kiedy to na terenach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i Ryb-nickiego Okręgu Węglowego zaczęły pojawiać się istotne deficyty wody. Zapotrzebowanie na wodę w tym czasie na terenie GOP i ROW było dosyć wysokie i z każdym kolejnym ro-kiem wzrastało. W drugiej połowie lat 60. XX w. wykonano pierwsze kontrolne odwierty o głębokości 5-6 m. Bardziej konkretne plany i projekty budowy zbiornika przypadają na lata 70. XX w., kiedy to opracowano szczegółową dokumentację w tym zakresie. O wyborze miejsca budowy zbiornika w obecnej jego lokalizacji zadecydowały korzystne warunki to-pograficzne, słabe zagospodarowanie doliny oraz odpowiednie warunki hydrologiczne głów-nego cieku. Pierwotnie w jednym z pierwszych wariantów budowy zapory zakładano prze-grodzenie doliny Pszczynki nieco dalej bo w 24,3 km biegu rzeki. Jednak ta lokalizacja zo-stała zmieniona na obecną, głównie z obawy na powstanie podmokłości i zabagnień w strefie cofkowej zbiornika, której zasięg miał być warunkowany aktualnym poziomem piętrzenia wody w zbiorniku. Przy nowej lokalizacji zbiornika podjęto również decyzję o utworzeniu w jego strefie cofkowej mniejszych obiektów retencyjnych o cechach zbiorników groblowych, które miały być wykorzystywane w celach hodowlanych. Przyjęty do realizacji projekt bu-dowy zbiornika Łąka zakładał realizację inwestycji w latach 1977-1981. Jednak w trakcie robót budowlanych zaczęły pojawiać się nieprzewidziane na etapie projektowym trudności. W związku z czym budowa zbiornika przeciągnęła się o kolejne 5 lat. Najpoważniejsze pro-blemy wynikały ze złych warunków pogodowych (opady deszczu) oraz pojawiających się wypływów wód podziemnych w sąsiedztwie zapory, które zostały aktywowane na skutek podpiętrzania wody w zbiorniku. Na skutek zaistniałych opóźnień dopiero od czerwca 1985 r. rozpoczęto napełnianie zbiornika, które w założeniach miało trwać około 1-1,5 roku, jed-nak w rzeczywistości osiągnięcie rzędnej piętrzenia utożsamianej z normalnym poziomem trwało około trzech lat . Przegrodzenie doliny Pszczynki spowodowało powstanie zbiornika Łąka o maksymal-nej powierzchni 4,18 km2, przy maksymalnym poziomie piętrzenia wody, który został usta-lony na poziomie 250,70 m n.p.m. W takiej sytuacji długość zbiornika wynosi około 4 km (od zapory czołowej do obwałowań znajdujących się w strefie cofki, którymi biegnie droga Brzeźce – Wisła Wielka). Oś główna zbiornika ma przebieg równoleżnikowy (wschód-zachód). Maksymalna szerokość zbiornika osiąga około 1,4 km (mierzona z północy na po-łudnie na odcinku pomiędzy dwiema, skrajnie położonymi zatokami). Natomiast średnio szerokość zbiornika wynosi około 0,9 km. Podczas maksymalnego napełnienia zbiornika jego retencja osiąga 12 mln m3. Przy normalnym poziomie piętrzenia wody ustalonym na poziomie 250,35 m n.p.m. powierzchnia zalewu osiąga 3,95 km2. W tym czasie w misie zbiornika retencjonowane jest około 10,25 mln m3 wody. Natomiast w skrajnych sytuacjach utożsamianych z minimalnym poziomem piętrzenia wody (246,5 m n.p.m.) powierzchnia jeziora wynosi zaledwie 0,89 km2, a jego misę wypełnia woda w ilości około 0,4 mln m3 – tzw. pojemność martwa. Układ izobat misy zbiornika jest charakterystyczny dla dolinnych zbiorników zaporo-wych. Najpłytsze sektory znajdują się w strefie cofkowej a najgłębiej jest w sąsiedztwie za-pory. Maksymalne głębokości osiągają nieco ponad 5 m, a średnia oceniana jest na 2,6 m . W morfologii dnia zbiornika wyraźnie zaznacza się układ dawnego koryta Pszczynki. Po-czątkowo (w strefie cofki) przebiega blisko północnego brzegu jeziora, a następnie w miej-scu rozszerzenia misy znajduje się już zasadniczo pośrodku zbiornika. Przebieg koryta rzeki w zasięgu zbiornika odzwierciedla dawny układ głównej osi doliny. Ponadto urozmaiceniem dna zbiornika jest wyraźne wypłycenie w postaci podłużnego, poprzerywanego wału, który znajduje się na północ od południowej zatoki jeziora . Po analizie archiwalnych map, sprzed zalania doliny, można stwierdzić, że jest to naturalna forma terenu, która współcześnie od-zwierciedla się na planie batymetrycznym jeziora. Zbiornik Łąka posiada zaporę czołową o długości około 1125 m, która przegradza w poprzek dolinę Pszczynki (fot. 2). Budowla ma charakter ziemny a jej uszczelnienie od stro-ny odwodnej stanowią żelbetowe płyty. Od strony odpowietrznej skarpa zapory porośnięta jest trawą. Wewnątrz korpusu zapory znajdują się filtry przechwytujące wodę, która prze-cieka z misy zbiornika. Wysokość zapory wynosi jedynie około 6 m, a jej szerokość w koro-nie osiąga 9 m. Objętość nasypu wynosi około 208 tys. m3, a nachylenie skarpy zapory wy-nosi 1:3 . W koronie zapory znajduje się asfaltowa jezdnia, która obecnie ma charakter drogi wewnętrznej. Ruch kołowy dozwolony jest jedynie dla służb utrzymania zbiornika. Wjazd na zaporę dla większych pojazdów z obydwu stron blokują wmurowane na stałe stalowe słupki, natomiast mniejsze pojazdy mogą wjeżdżać na zaporę po uruchomieniu przesuwnej bramki blokującej w normlanych sytuacjach wjazd na obiekt. Po zmroku obowiązuje całko-wity zakaz poruszania się po koronie zapory zbiornika. W korpusie zapory zbiornika wybudowano szereg urządzeń spustowych. Pośrodku za-pory znajduje się półkolista komora przelewu powierzchniowego, niezamykanego z upustem dennym. Komora posiada charakterystyczna strzelistą obudowę wykonana z kamienia oraz metalową barierkę. Woda przepływa do upustu dennego za pośrednictwem dwóch rur stalo-wych o średnicy 1000 mm. Maksymalny przepływ ustalono na 24 m3/s . Nieopodal prawe-go przyczółka zapory, w jej korpusie, znajduje się zdecydowanie mniejszy przepust denny do tzw. Młynówki Pszczyńskiej. Wylot przepustu znajduje się w korycie Młynówki, a sam przepust ma charakter ciśnieniowy. Woda do upustu przepływa przy maksymalnym pozio-mie piętrzenia wody, a przepływ może wynosić około 1,1 m3/s . Ponadto w sąsiedztwie lewego przyczółka zapory znajduje się przelew powierzchniowy wyposażony w system po-dwójnych, ruchomych, stalowych zasuw. Mogą one być podnoszone w sytuacjach awaryj-nych, np. w czasie przechodzenia na Pszczynce fali powodziowej, kiedy to w zbiorniku przekroczony zostanie maksymalny poziom piętrzenia wody. W normalnych warunkach za-suwy są opuszczone i zatrzymują wodę w misie zbiornika. Kanał przelewowy ma długość około 90 m i szerokość 5,5 m, zakończony jest charakterystycznym kręgiem o średnicy oko-ło 15 m, w którym gromadzą się przesiąkające wody. Upust awaryjny został wybudowany w zaporze po przejściu przez zbiornik powodzi w 1997 r. W sytuacji podniesienia zasuw nad-miar wód rozlewa się na terenach zalewowych doliny Pszczynki poniżej zapory. Poza tym wzdłuż zapory czołowej poniżej zbiornika poprowadzono tzw. rów opaskowy, który zbiera przesiąkające wody i za jego pośrednictwem następuje grawitacyjny odpływ do Pszczynki. Jednym z podstawowych celów budowy zbiornika było zaopatrzenie przemysłu w wo-dę, dlatego też w rejonie prawego przyczółka zapory wybudowano ujęcie wody, dla kopalni węgla kamiennego wchodzących w skład Rybnickiego Okręgu Węglowego. Ujęcie znajduje się w odległości około 60 m od osi zapory czołowej, gdzie zlokalizowano pompownię wypo-sażoną w cztery pompy. Dwie pompy posiadają wydajność 0,2 m3/s a pozostałe dwa urzą-dzenia odznaczają się nieco mniejszymi możliwościami, tłocząc wodę w maksymalnej ilości 0,137 m3/s każda. Łącznie pompy mogą wtłaczać do rurociągu maksymalnie około 0,67 m3/s. Woda pobierana jest z komór ujęciowych i następnie na początkowym odcinku przesy-łana dwoma rurociągami o średnicy 350 mm, które po opuszczeniu budynku pompowni łą-czą się w jeden rurociąg o średnicy 700 mm. Dalej woda przepływa na odcinku około 335 m po czym odprowadzana jest do studzienki połączeniowej z rurociągiem biegnącym w kie-runku Rybnickiego Okręgu Węglowego . Nieopodal budynku z ujęciem wody przemysło-wej znajdują się zabudowania stanowiące zaplecze eksploatacyjne, w skład których wchodzą obiekty warsztatowe, hangary, budynki administracyjne a także budynki mieszkalne, prze-znaczone wyłącznie dla pracowników zbiornika . Zbiornik Łąka został połączony z Jeziorem Goczałkowickim. Przepływ wody odbywał się na długości około 2 km ze zbiornika w Goczałkowicach do Jeziora Łąka. W celu przerzu-tu wody pomiędzy obiektami wybudowano połączenie zbudowane z kanałów i rurociągów. Zasadniczą część inwestycji stanowi przerzut lewarowy składający się z dwóch rurociągów o średnicy 1200 mm, których długość wynosi około 870 m. Maksymalna wydajność połącze-nia wynosi 4 m3/s. Przerzuty wody pomiędzy zbiornikami miały poprawić prowadzoną na zbiorniku Łąka gospodarkę wodną . W bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika Łąka (fot. 3), tuż za obwałowaniami strefy cofkowej, wybudowano przepompownię wraz ze zbiornikiem wyrównawczym (fot. 4). Obiekty usytuowane są przy drodze relacji Brzeźce – Wisła Wielka. Zabudowa hydrotech-niczna umożliwia zbieranie wód pochodzących z odwadniania terenów depresyjnych zawala. Pojemność zbiornika wynosi około 15,5 tys. m3, a odpływ wody z jego misy możliwy jest za pomocą 6 pomp o łącznej maksymalnej wydajności wynoszącej blisko 4,8 m3/s .

Nieco na zachód od sztucznego jeziora Łąka znajdują się dwa zbiorniki towarzyszące, które zostały wybudowane w tym samym czasie. W pierwotnych założeniach obydwa zbior-niki miały stanowić rezerwę wody dla zbiornika głównego, jednak już od samego początku ich funkcjonowania były wykorzystywane w celach hodowlanych. Gospodarka rybacka pro-wadzona była na zbiornikach przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną „Przełom” w Buja-kowie. Zdecydowanie większe parametry posiadał zbiornik zlokalizowany wzdłuż głównej osi doliny Pszczynki, który stanowiłby niejako przedłużenie strefy cofkowej zbiornika Łąka. Przy rzędnej zwierciadła wody, którą ustalono na poziomie 251,00 m n.p.m. jego po-wierzchnia osiągała 46,5 ha a pojemność wynosiła 944 000 m3. W okresach utożsamianych z wezbraniami poziom piętrzenia wzrastał do wartości 251,25 m n.p.m. tym samym w zbior-niku retencja wzrastała do 1 062 000 m3. Pszczynka omijała zbiornik od północy, natomiast zasilanie misy następowało za pośrednictwem potoku Studzionka, który prowadził zdecy-dowanie lepsze pod względem jakości wody. Zasadnicza część wody ze zbiornika odprowa-dzana była do Pszczynki za pomocą przelewu. Od poziomu 250,15 m n.p.m. odpływ nastę-pował za pośrednictwem mnicha do rowów drenarskich, którymi następnie wody uchodziły do zbiornika wyrównawczego z przepompownią . Współcześnie zbiorniki jest osuszony i nie jest w żaden sposób wykorzystywany. Spełnia natomiast ważną funkcję jako polder za-lewowy w okresach wezbrań na Pszczynce. Drugi ze zbiorników towarzyszących położony jest w dolinie potoku Stenclowskiego, w jego ujściowym odcinku. Staw posiada zdecydowa-nie skromniejsze parametry fizyczne. Przy rzędnej lustra wody ustalonej na wysokości 250,70 m n.p.m. jego powierzchnia wynosi 19,0 ha a pojemność osiąga 175 000 m3. W doli-nie potoku Stenclowskiego, nieco powyżej zbiornika znajduje się tzw. staw narybkowy o powierzchni 1,65 ha i pojemności wynoszącej około 13 000 m3, natomiast poniżej głównego stawu zlokalizowany jest zimochów o powierzchni zaledwie 0,6 ha ale pojemności 15 000 m3. W tym ostatnim zbiorniku woda utrzymywana była tylko w okresie zimowym w celu przezimowania ryb . W późniejszym czasie w dolinie potoku Stenclowskiego powiększono kompleks stawów hodowlanych o kolejnych kilka obiektów. Współcześnie stawy nie są wy-korzystywane w celach hodowlanych, jednak nadal w pewnym stopniu wypełnione są wodą. Na obiektach nie prowadzona jest w żaden sposób gospodarka wodna a z uwagi na obniżenie poziomu wody ulegają na drodze naturalnej sukcesji procesowi zarastania. 

3. CECHY WÓD JEZIORNYCH

3.1. Wahania stanów wody

Wahania stanów wody w jeziorach zaporowych wynikają przede wszystkim od funk-cji, które spełniają a także wielkości, rozkładu i sposobu zasilania. Wahania poziomu wody w zbiorniku Łąka w wieloleciu 1987-2011 odznaczały się dużą zmiennością. Amplituda sta-nów wody we wspomnianym okresie zmieniała się od 248,03 m n.p.m. (03.03.2004 r.) do 250,94 m n.p.m. (10.07.1997 r.), kiedy to została przekroczona maksymalna wysokość pię-trzenia o 24 cm. Zmienność poziomu piętrzenia wody osiągnęła 2,91 m. Amplituda stanów wody w zbiorniku Łąka zazwyczaj przekracza 1 m, przy średniej kształtującej się na pozio-mie nieco ponad 121 cm. Maksymalna roczna amplituda osiągnęła 181 cm w 1992 r., a mi-nimum wynoszące 30 cm zostało stwierdzone 2008 r. Pojawiające się intensywne opady w półroczu letnim (maj-październik) powodują okresowo istotny wzrost stanów wodny notowany na zbiorniku. W okresie 1987-2011 w do-linie Pszczynki miały miejsce kilkukrotnie powodzie, które wystąpiły w latach hydrologicz-nych 1997, 2001, 2006 i 2010. Dwie największe z nich z 1997 i 2010 r. miały podobny przebieg – obserwowane fale powodziowe miały dwie kulminacje. W początkowym okresie wezbrania notowano na zbiorniku dużo wyższe stany wody: 250,94 m n.p.m. (1997 r.) i 250,42 m n.p.m. (2010 r.). Natomiast podczas drugiej kulminacji zanotowany poziom pię-trzenia był odpowiednio niższy o 42 cm i 55 cm. Okresy podwyższonych stanów wody na zbiorniku w obydwu przypadkach trwały około miesiąca. Poza okresami utożsamianymi z powodziami, podwyższone stany wody na zbiorniku pojawiają się po wiosennych roztopach. Pokrywa śnieżna, która zalega na terenach wykorzy-stywanych rolniczo w zlewni Łąki topnieje i spływa gęstą siecią rzeczną do zbiornika. W okresach bezopadowych, które pojawiają się w półroczu zimowym (listopad-kwiecień) ob-serwuje się istotne obniżenia stanów wody w zbiorniku. Takie sytuacje w rozpatrywanym wieloleciu 1987-2011 dotyczyły lat hydrologicznych 1992, 2003, 2004. W półroczu letnim niskie stany wody są wynikiem zarówno uwarunkowań naturalnych oraz z dużym prawdopo-dobieństwem czynników antropogenicznych, które w tym przypadku są konsekwencją zwiększonych poborów wody dla celów przemysłowych .

3.2. Właściwości fizyko-chemiczne wody

Antropopresja rolnicza ma decydujące znaczenie w kształtowaniu jakości wód zasila-jących zbiornik Łąka. W przewadze rolnicze użytkowanie zlewni skutkuje dopływem sub-stancji biogennych ze źródeł rolniczych, chociaż nie można wykluczyć wpływu ścieków przemysłowych, bytowych i komunalnych w rozwoju procesów eutrofizacyjnych w zbior-niku . Chodzi tu w głównej mierze o dopływ w postaci Pszczynki, która zbiera wody za-równo z terenów przemysłowych, jak i rolniczych. Świadczą o tym również jony odpowie-dzialne m.in. za zasolenie wody, które w zbiorniku Łąka są notowane na zdecydowanie wyż-szym poziomie (89,2 mg Cl-/dm3) niż chociażby w położonym nieopodal zbiorniku Goczał-kowice (14,4 mg Cl-/dm3) . Stan wód zbiornika Łąka (tab. 1) jest zatem kształtowany prze-de wszystkim przez rzekę Pszczynkę. Wody Pszczynki uznawane są za eutroficzne, ponie-waż wartości graniczne wskaźników świadczących właśnie o takim stanie zazwyczaj są przekroczone . W 2011 r. średnie roczne stężenie azotu azotanowego (N-NO3) w jej wodach osiągało 3,42 mg/dm3, przy średniej rocznej wartości granicznej świadczącej o eutrofizacji wynoszącej 2,2 mg/dm3. Przekroczenia dotyczyły także zawartości azotu ogólnego (Nog). Eutrofizację potwierdzały również wysokie zawartości węgla organicznego – na średnim poziomie 8,4 mg/dm3 oraz małe ilości rozpuszczonego tlenu – średnio 5,9 mg/dm3 . Zasilanie zbiornika wodami o nieodpowiednich parametrach ma decydujące znacze-nie w kształtowaniu parametrów fizyko-chemicznych wód limnicznych. Z najważniejszych procesów występujących w zbiorniku należy wymienić przejawy silnej eutrofizacji. Wyraża-ją się one w postaci zakwitów glonów oraz niekorzystnej barwie, przejrzystości i zapachu wody. Nadmierną żyzność wód w zbiorniku wykazały m.in. pomiary w strefie przyzaporo-wej w 2012 r., zrealizowane przez WIOŚ w Katowicach . Według tych danych, średnie stę-żenie fosforu ogólnego w sezonie wegetacyjnym wynosiło 0,146 mg/dm3. Przekroczona zo-stała tym samym wartość graniczna eutrofizacji (0,1 mg/dm3) określona przez wytyczne zawarte w przepisach . Pomiar przezroczystości wody dał bardzo niepokojące wyniki – krą-żek Secchiego był widoczny przeciętnie do głębokości zaledwie 0,7 m (od 0,6 do 0,8 m) .

Tabela 1. Wybrane parametry fizyczne i chemiczne wód limnicznych zbiornika Łąka w latach 1998-2007 .

Parametr Jednostka Wartość Odczyn [ pH ] 7,62 C25 [ µS/cm ] 588,0 O2 [ mg/dm3] 9,6 [ % ] 88,8 TH [ mg/dm3] 239,0 Ca2+ 43,1 Mg2+ 10,6 Na+ 52,2 K+ 6,5 Cl- 89,2 SO42- 68,5 NO3- 10,4 PO43- 0,389 HCO3- 152,2

4. PROCESY BRZEGOWE I OSADY DENNE

Każde przegrodzenie koryta rzecznego, zarówno w sposób naturalny (np. osuwisko) jak i sztuczny (np. zapora) powoduje poważne zaburzenia w procesie transportu rumowiska przez wody rzeki. Ale to właśnie celowa ingerencja człowieka w stosunki wodne wyrażona m.in. w postaci budowy zapór, w sztuczny sposób powoduje zmniejszenie spadku podłużne-go rzeki powyżej zapory. Sytuacja ta dotyczy odcinka aż do strefy cofkowej, gdzie następuje spadek prędkości płynącej wody, co objawia się w postaci zwiększonej sedymentacji niesio-nego materiału na dnie misy zbiornika. Z upływem czasu na skutek wypełniana misy osa-dami następuje zmniejszanie pojemności użytkowej zbiornika . Szybkość tego procesu za-leży zazwyczaj od wielkości denudacji w zlewni i nazywane jest zamulaniem (zalądowia-niem) zbiornika . W wyniku przeprowadzonych w 2008 r. pomiarów pojemności zbiornika Łąka przez pracowników Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej stwierdzono, że na przestrzeni 22 lat jego funkcjonowania w misie zakumulowanych zostało 983 tys. m3 rumo-wiska. W okresie 1986-2008 średnia roczna dostawa osadów dennych kształtowała się na poziomie około 44 682 m3. Na skutek zamulania misy zbiornika jego początkowa pojemność zmniejszyła się o około 8,8%. Wielkość dostawy materiału budującego osady denne wskazu-je, że tempo denudacji w zlewni zbiornika osiąga 0,27 mm/rok . Zasadniczą prawidłowością rozmieszczenia osadów dennych w zbiorniku jest ich wy-stępowanie głównie u ujścia dopływów powierzchniowych i w głęboczkach, a zdecydowanie mniejsza ich ilość zalega w obrębie wyniesień dna misy. W miejscu ujścia Pszczynki do zbiornika znajduje się strefa akumulacji, miejscami urozmaicona przez delty o cechach efemerycznych. W związku z obecnością poprzecznych grobli w strefie cofkowej zbiornika i możliwości czasowych zmian w retencjonowaniu wód na tym obszarze, akumulacja ma również znamiona polderowej w odróżnieniu od tej, która następuje w akwenie głównym. Ta specyficzna przestrzenna dwudzielność środowiska akumulacji osadów, znajduje odzwier-ciedlenie w różnym wykształceniu form rzeźby dna misy w strefie cofkowej i głównego akwenu zbiornika . Poza strefą cofkową przestrzenny rozkład miąższości osadów dennych w zbiorniku jest mało zróżnicowany. Zalane dno doliny Pszczynki jest wyrównane, a jej za-topione zbocza mają łagodne spadki lub stanowią krawędź zbiornika Łąka. Z uwagi na tego typu ukształtowanie misy depozycja osadów dennych odznacza się w miarę równomiernym pokryciem . W osadach dennych zbiornika Łąka stwierdzono obecność niektórych metali ciężkich oraz trwałych związków organicznych w postaci wielopierścieniowych węglowodorów aro-matycznych (WWA) i tzw. polichlorowanych bifenyli (PCB). W przypadku metali ciężkich zakres ich zmienności przedstawiał się w następujący sposób: arsen (As) 1,36-3,36 mg/kg s.m., chrom (Cr) 5,05-14,4 mg/kg s.m., cynk (Zn) 101,2-119,7 mg/kg s.m., kadm (Cd) 0,90-1,05 mg/kg s.m., miedź (Cu) 5,19-15,7 mg/kg s.m., nikiel (Ni) 5,78-13,2 mg/kg s.m., ołów (Pb) 36,7-58,6 mg/kg s.m., rtęć (Hg) 0,12-0,34 mg/kg s.m. Odnośnie wymienionych pier-wiastków stwierdzono ich przestrzenne zróżnicowanie pod względem ich zasobności w osa-dach dennych. W większości przypadków wyższe stężenia notowane były w osadach znajdu-jących się w strefie przyzaporowej. Jedynie cynk i ołów w większych ilościach znajdował się w strefie położonej bliżej ujścia Pszczynki do zbiornika . Sytuację taka można wiązać bezpośrednio ze składem granulometrycznym osadów. Zazwyczaj w strefie przyzaporowej osadzają się frakcje o najmniejszych rozmiarach, które mają większe zdolności do wiązania m.in. metali ciężkich. Natomiast związki organiczne występowały w zdecydowanie mniejszych ilościach a ich stężenia notowane były w zakresie tysięcznych części miligrama. Spośród kilku ozna-czonych w największych ilościach występował benzo(a)piren zmieniający się w zakresie 0,0049-0,0087 mg/kg s.m . Zasobność osadów dennych zbiornika Łąka w wymienione związki i pierwiastki śla-dowe jest stosunkowo niewielka, zwłaszcza jeżeli uzyskane wyniki odniesiemy do chociażby wielu zbiorników zlokalizowanych w regionie górnośląskim . Natomiast odnosząc ich stę-żenia do tła geochemicznego, to można stwierdzić, że wybrane pierwiastki przekraczają przyjęty poziom uznawany za naturalny. Dotyczy to zwłaszcza maksymalnych stężeń kad-mu, ołowiu i rtęci. Blisko przekroczenia tła geochemicznego była maksymalna koncentracja cynku . Intensywność i zasięg procesów modelujących rzeźbę powierzchni w strefie litoralnej wpływa na powstanie określonych typów brzegów. W przypadku zbiornika Łąka duże zna-czenie w tym zakresie odgrywają wahania stanów wody. Dotyczy to zwłaszcza tych frag-mentów brzegów, które znajdują się w strefie wyznaczonej przez zasięg ekstremalnych sta-nów wody. Jednak najbardziej dynamiczne zmiany morfologiczne kształtowane przebiegiem procesów brzegowych dotyczą sąsiedztwa strefy stanów średnich. W związku z tym zakres wahań stanów wody znajduje proste przełożenie na wielkość powierzchni rzeczywistej uza-leżnionej od kąta nachylenia powierzchni topograficznej, tzn. im większy zakres wahań stanów wody przy mniejszym jej nachyleniu, tym większa powierzchnia eksponowana na czynne oddziaływanie środowiska wodnego . Zbiornik Łąka został zlokalizowany w obrębie szerokiego i płaskiego dna doliny, która w okresie przed jego utworzeniem charakteryzowała się występowaniem sieci rowów melio-racyjnych oraz kompleksów zbiorników groblowych. Współczesny zasięg zbiornika na większości jego linii brzegowej wyznacza dawna krawędź podstawy stoku, przebiegająca zasadniczo na wysokości około 250 m n.p.m. Usytuowanie zbiornika w takiej dolinie prze-kłada się na stosunkowo małe urozmaicenie jego linii brzegowej, w której równocześnie dominują brzegi płaskie (fot. 5). Po północnej stronie zbiornika, w jego środkowej części znajduje się tylko jedna nieco większa zatoka. Natomiast na południu linia brzegowa jest urozmaicona trzema zatokami. Dwie nieco większe zlokalizowane są w środkowej części brzegu, a ostatnia, znacznie mniejsza, znajduje się w strefie położonej nieco na zachód. Za-budowa hydrotechniczna w postaci zapory czołowej stanowi praktycznie na całej długości brzeg wschodni. Natomiast brzeg zachodni w części stanowi obwałowanie, po którym prze-biega trasa Brzeźce – Wisła Wielka, a w części jest to podmokła strefa cofkowa zbiornika.

5. ZNACZENIE ZBIORNIKA

Podstawową przesłanka budowy zbiornika Łąka na Pszczynce było zgromadzenie od-powiedniej ilości wód dla zaopatrzenia przemysłu, głównie kopalń znajdujących się w ROW. W pierwszych latach funkcjonowania zbiornika przy rzędnej piętrzenia 247,0 m n.p.m. na te cele pobierano wodę w ilości 0,1 m3/s a w przypadku wyższych stanów ilość ta wzrastała do 0,15 m3/s. Od grudnia 1988 r. pobór wody z przeznaczeniem dla kopalń zwięk-szył się do poziomu 0,43 m3/s. Ponadto woda ze zbiornika pobierana była również przez innych odbiorców, w tym: Państwowe Gospodarstwa Rolne, Stację Doświadczalną Odmiany Roślin oraz PKP w łącznej ilości 0,21 m3/s. Poza wymienionymi instytucjami od samego początku zbiornik zapewniał wodę także dla Fabryki Samochodów Małolitrażowych w Ty-chach w ilości 0,17 m3/s oraz stawów hodowlanych położonych w dolnym biegu Pszczynki w ilości 0,20 m3/s . W późniejszym czasie odbiorcy wody oraz pobierane ilości ulegały zmianom. Obecnie woda pobierana jest ze zbiornika przez Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Rekultywacji S.A. w Jastrzębiu Zdroju a następnie kierowana m.in. do: Jastrzęb-skiej Spółki Węglowej S.A. (około 7000 m3/dobę), Rybnickiej Spółki Węglowej S.A. (około 7000 m3/dobę), Spółki Energetycznej Jastrzębie (około 2900 m3/dobę), Elektrowni Łaziska (około 28 tys. m3/dobę) oraz innych drobnych odbiorców (około 150 m3/dobę) . Tak jak większość zbiorników zaporowych także i ten zlokalizowany na Pszczynce po-zwala na kontrolowanie w pewnym zakresie wielkości przepływów poniżej jego zapory. Najczęściej rola zbiornika wyraża się w obniżaniu wielkości kulminacji fal powodziowych a także podnoszeniu przepływów w okresach niżówkowych utożsamianych z deficytami wody w zlewni. Zbiornik Łąka spełnia funkcje przeciwpowodziowe poprzez wielkość rezerwy, która pozwala na zredukowanie przepływów w okresie wezbrań o 45-46%. W początkowym okresie funkcjonowania zbiornika pojawiające się wezbrania pokazały, że pewne założenia odnośnie jego funkcjonowania w czasie powodzi okazały się błędne. Znamienna w tym względzie była pamiętna powódź z 1997 r. Po tym wydarzeniu podjęto decyzje o zastoso-waniu ulepszeń w zaporze czołowej zbiornika poprzez wybudowanie wspomnianego już upustu na tego typu awaryjne sytuacje. Upust zlokalizowany jest w rejonie lewego przyczół-ka zapory. Ponadto jeden ze zbiorników znajdujących się w strefie cofki zbiornika został przekształcony na polder, który ma przechwytywać część wód w czasie wezbrania. Przeciw-powodziowe znaczenie zbiornika ma zasadniczo zasięg lokalny ograniczający się do doliny Pszczynki poniżej jego zapory. Zbiornik Łąka odgrywa jednocześnie zupełnie przeciwstaw-ne znaczenie, które uwypukla się w okresach niskich stanów i przepływów wody w rzece. Retencja zbiornikowa pozwala na zatrzymywanie wód, które mogą być wykorzystywane do podwyższania przepływów niżówkowych. W założeniach projektowych zbiornik miał za-pewnić przepływ Pszczynki powyżej 1 m3/s, co w początkowym okresie jego funkcjonowa-nia sprawdzało się tylko połowicznie (w około 50% przypadków). Zwiększenie ilości wody w korycie rzeki poniżej zapory zbiornika, w sytuacjach jej niedoboru, zapewnia ciągłość funkcjonowania podmiotów gospodarczych, które bazują na zasobach wodnych Pszczynki. Przez pewien czas zbiornik Łąka, wraz ze obiektami towarzyszącymi w znajdującymi się w jego strefie cofkowej, pełnił funkcje hodowlane. Na obiektach prowadzona była go-spodarka rybacka. Produkcja ryb skoncentrowana była zasadniczo w dwóch stawach, w któ-rych odbywała się hodowla gatunków stosunkowo szybko rosnących, m.in. karpia, amura białego, tołpygi białej a także szczupaka i suma. Współcześnie pozostałością dawnej gospodarki rybackiej jest wędkarskie wykorzysta-nie zbiornika Łąka. Obiekt jest bardzo popularny wśród wędkarzy zrzeszonych w Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego w Katowicach. Wędkowanie dozwolone jest zarówno z brzegu, jak i ze środków pływających. Mocno oblegana przez wędkarzy jest również Pszczynka powyżej zbiornika. Sytuacja ta ma miejsce zwłaszcza wczesną wiosną i późną jesienią, kiedy to ze zbiornika odbywa się migracja ryb, które w chłodniejszej porze wybie-rają rzekę jako miejsce do przezimowania. Zbiornik znajduje się w zarządzaniu Koła Pol-skiego Związku Wędkarskiego nr 44 w Pszczynie. Na południowym brzegu jeziora zlokali-zowana jest stanica wędkarska znajdująca się w pobliżu miejscowości Wisła Wielka. Zbior-nik systematycznie jest zarybiany różnymi gatunkami ryb, przede wszystkim karpiem, szczupakiem i sandaczem. Natomiast w wodach zbiornika najczęściej łowione są takie ga-tunki jak: leszcz, karp, jaź, płoć, lin i karaś a także ryby drapieżne: sandacz, szczupak, okoń i sum oraz sporadycznie węgorz . Poza typowo wędkarskim wykorzystaniem zbiornika pełni on także inne funkcje. Wła-śnie jedną z przesłanek budowy zbiornika było także jego wykorzystanie rekreacyjne. Jed-nak w pierwszych latach po oddaniu do użytkowania obiektu nie wykonano żadnej z przewi-dzianych do realizacji inwestycji w tym zakresie. Według projektów planowano zagospoda-rowanie południowego i północnego brzegu jeziora poprzez wykonanie terenów do plażowa-nia, uprawiania sportu itp. oraz zabudowy w postaci obiektów hotelowo-gastronomicznych. W ostatnich kilkudziesięciu latach jezioro oraz tereny wokół niego nabrały ważnego znacze-nia wypoczynkowego. Istotnie przyczyniła się do tego znaczna poprawa jakości retencjono-wanej w zbiorniku wody. W południowo-wschodnim sektorze zbiornika znajduje się Ośro-dek Sportów Wodnych MOSiR z wydzielonym miejscem do plażowania oraz pomostami, gdzie zacumowane są łódki i rowery wodne, które wraz z kajakami można wypożyczyć. Na północnym brzegu zbiornika również zlokalizowany jest ośrodek sportów wodnych „SHOWteam WAKE & SURF Village” pełniący m.in. funkcję centrum windsurfingu. Poza tym na terenie ośrodka można skorzystać z różnego rodzaju innych środków pływających. Północny brzeg jeziora jest również terenem, gdzie znajdują się wydzielone miejsca (prak-tycznie nad samą woda) do zaparkowania kampera lub ustawienia przyczepy campingowej. Poza wymienionymi terenami rekreacyjnymi, wokół jeziora wytyczono wiele tras rowero-wych oraz ścieżek do pieszego poruszania się. Największą popularnością pod tym względem cieszy się sama zapora zbiornika zwieńczona charakterystycznymi iglicami w swej środko-wej części. Największy ruch turystyczny ma miejsce w okresie wakacyjnym. W pozostałej części roku zbiornik odwiedzany jest znacznie zadziej i ma to miejsce najczęściej w porze weekendowej i świątecznej. Ekosystemy wodne związane z pojawieniem się w dolinie Pszczynki jeziora Łąka peł-nią również ważną rolę pod względem przyrodniczym i krajobrazowym . Zbiorniki stał się dogodnym miejscem do lęgu i gniazdowania ptaków, rozrodu i bytowania wielu gatunków ryb, płazów i gadów. Predysponowane są do tego zwłaszcza strefy: cofkowa, brzegowa i płytkich zatok, gdzie znajdują się dosyć duże obszary zajęte przez roślinność zanurzoną oraz tzw. trzcinowiska. Spowolnienie przepływu wody przez jej spiętrzenie zaporą przyczynia się do transformacji właściwości fizykochemicznych wód rzecznych, misa jeziora stała się lo-kalną bazą erozyjną dla rzeki. Wzrost powierzchni zajętych przez wody śródlądowe wpływa na kształtowanie warunków mikroklimatu oraz klimat lokalnego. Z uwagi na zmieniający się poziom piętrzenia wody wynikający z aktualnie prowadzonej gospodarki wodnej na obiekcie, jezioro Łąka jest dynamicznie zmieniającym się elementem krajobrazu.

ZOBACZ TEŻ: • Zlewnia Pszczynki • Dorzecze Wisły • Wody powierzchniowe • Wody podziemne • Górnośląskie Pojezierze Antropogeniczne

BIBLIOGRAFIA • Błażyca D., 2014: Uwarunkowania wahań stanów wody w zbiorniku Łąka na Pszczynce, SKNG UŚ, WNoZ UŚ, Sosnowiec. s. 9-15. • Cyberski J., 1984: Zjawiska akumulacyjno-erozyjne w rzekach objętych oddziaływaniem budowli piętrzących. Czasopismo Geograficzne, t. 55, z. 3. s. 355-363. • Gabryś T., Wysocki T., 1987: Niektóre problemy budowy i eksploatacji zbiornika Łąka. Gospodarka wodna, z. 4. Wydawnictwo Sigma-Not, Warszawa. s. 95-96. • Klepacz J., Zbiornik wodny Łąka na Pszczynce. Gospodarka Wodna, z. 4. Wydawnictwo Sigma-Not, Warszawa 1987. s. 90-94. • Jaguś A., 2015: Konsekwencje działalności rolniczej w górnej części zlewni Pszczynki dla korzystania z wód powierzchniowych. Inżynieria i Ochrona Środowiska, t. 18, nr 1. s. 97-108. • Jaguś A., Rzętała M., 2000: Zbiornik Poraj. Charakterystyka fizycznogeograficzna, WNoZ UŚ, Sosno-wiec. s. 81. • Jaguś A., Rzętała M., 2009: Kształtowanie jakości wód zbiorników zaporowych w warunkach antropo-presji rolniczej. Proceedings of ECOpole, vol. 3, nr 2. s. 471-476. • Kabata-Pendias A., Pendias H., 1993: Biogeochemia pierwiastków śladowych, PWN, Warszawa. s. 364. • Kondracki J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa. s. 340. • Opołka M., 1989: Wpływ zbiornika Łąka na środowisko geograficzne. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, KGF, Sosnowiec. s. 94. (maszynopis pracy magisterskiej). • Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych, DzU 2002, Nr 241, poz. 2093. • Rzętała M. A., 2003: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Wydawnictwo Uniwersy-tetu Śląskiego, Katowice 2003. s. 147. • Rzętała M. A., 2014: Wybrane przemiany geomorfologiczne mis zbiorników wodnych i ocena zanie-czyszczeń osadów zbiornikowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie regionu górnośląsko-zagłębiowskiego). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 174. • Rzętała M. A., Machowski R., Rzętała M., 2009: Sedymentacja w strefie kontaktu wód rzecznych i je-ziornych (na przykładzie zbiorników wodnych regionu górnośląskiego. Wydział Nauk o Ziemi Uniwer-sytetu Śląskiego, Sosnowiec. s. 96. • Rzętała M., 2008: Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w wa-runkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Śląskiego, Katowice. s. 171. • Wołos A., Chmielewski H., Grzegorczyk J., Miętus A., 2011: Rejestracja połowów wędkarskich w wo-dach użytkowanych przez katowicki okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w 2010 roku. Wydawnic-two Edycja s.c., Olsztyn. s. 43. • Wykonanie badań kontrolnych budowli piętrzących wodę. Badania chemiczne osadów dennych zbior-nika Łąka, IMiGW, Warszawa, 2008, s. 35. (maszynopis). • Wykonanie badań kontrolnych budowli wodnych. Badania pojemności zbiornika Łąka, IMiGW, War-szawa, 2008, s. 7. (maszynopis). • Zbiornik wodny Łąka – mapa batymetryczna w skali 1:10 000, IMiGW Ośrodek Technicznej Kontroli Zapór, Warszawa 2008.

ŹRÓDŁA DOSTĘPNE ELEKTRONICZNIE • http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Dorzecze_Wis%C5%82y • http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/G%C3%B3rno%C5%9Bl%C4%85skie_Pojezierze_Antropogeniczne. • http://www.gliwice.rzgw.gov.pl • http://www.katowice.wios.gov.pl/monitoring/informacje/stan2011/rzeki2011.pdf • http://www.katowice.wios.gov.pl/monitoring/informacje/stan2012/zbiorniki.pdf