Zbiornik Tresna

Autorzy: dr Robert Machowski, dr hab. prof. UŚ Martyna A. Rzętała,prof. dr hab. Mariusz Rzętała

Zbiornik Tresna (zwany również Zbiornikiem Żywieckim lub Jeziorem Żywieckim), znajdu-je się w zlewni Soły , wchodzącej w skład dorzecza Wisły . Powstał w wyniku przegrodze-nia zaporą doliny Soły i spiętrzenia wód tej rzeki (fot. 1). Jest największym i najwyżej poło-żonym z trzech zbiorników wchodzących w skład kaskady rzeki Soły: Tresna, Międzybro-dzie i Czaniec . Rzeka ze wszystkich górskich dopływów Wisły od dawna była uważana za niezwykle groźną przez wzmożone oddziaływanie powodziowe. Zapewne dlatego była jedną z pierwszych rzek w Polsce zabudowanych kaskadą zbiorników wodnych, czyli zespołem współdziałających ze sobą obiektów hydrotechnicznych na rzece. Spełniały one różne funk-cje, chociaż zasadniczą przyczyną ich wybudowania były działania przeciwpowodziowe .

Zbiornik Tresna znajduje się w południowej części województwa śląskiego, leży w obrębie powiatu żywieckiego na terenie gmin: Łodygowice, Czernichów i Żywiec (rys. 1). Najbliż-szymi miejscowościami w okolicy zbiornika są: Żywiec (na południe od zbiornika) oraz Pietrzykowice i Łodygowice po jego zachodniej stronie. Na północy znajduje się Czerni-chów i Tresna, gdzie usytuowano zaporę zbiornika. Natomiast po wschodniej stronie zloka-lizowane są Oczków i Moszczanica.

Zbiornik znajduje się w obrębie dwóch mezoregionów fizycznogeograficznych. Większa jego część położona jest w Kotlinie Żywieckiej, a tylko niewielki, północny fragment leży na terenie Beskidu Małego. Obydwie jednostki wchodzą w skład makroregionu Beskidy Za-chodnie, które są częścią podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, a te z kolei wchodzą w skład prowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem . Kotlina Żywiecka stanowi swojego rodzaju węzeł, na obszarze którego łączą się wody: Soły, Leśnicy, Żylicy, Juszczynki i Łę-kawki oraz największego prawobrzeżnego dopływu Koszarawy z Glinnym i Sopotnią .

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Soła jest rzeką górską, która w przeszłości powodowała bardzo groźne wezbrania, często utożsamiane z powodziami. Lokalne regulacje, zabezpieczające najbardziej zagrożone od-cinki doliny, nie zawsze spełniały swoją rolę. Naruszały one bowiem naturalne stosunki w rozwoju rzeźby, a rzeki i potoki po opuszczeniu uregulowanych odcinków silniej niszczyły niezabezpieczone tereny. Dlatego też miedzy innymi w celu zapobieżenia dalszym katastro-falnym wezbraniom, podjęto decyzję o przeprowadzeniu regulacji obejmującej całą zlewnię Soły . Warunki naturalne doliny Soły, występujące powyżej zbiornika w Porąbce, zadecy-dowały o budowie zapory właśnie w przełomowym odcinku rzeki . Niemałe znaczenie w takiej lokalizacji zbiornika miało także bliskie położenie konurbacji katowickiej. Potrzeby wodne tej aglomeracji policentrycznej mogły być uzupełniane zasobami czystych wód po-chodzących z przerzutów rurociągami właśnie ze zlewni Soły .

Wykorzystując zwężenia przełomu Soły w Tresnej i w Międzybrodziu Kobiernickim wybu-dowano dwie zapory wodne. Jako pierwszy – już w 1937 roku – powstał zbiornik w Porąbce, lecz ze względu na niewielkie możliwości magazynowania wody (pojemność – ok. 28 mln m3), akwen ten nie odegrał poważniejszej roli w czasie katastrofalnych wezbrań . Dlatego też już w 1953 roku został opracowany wstępny projekt budowy zbiornika w Tresnej oraz zbiornika wyrównawczego w Czańcu, poniżej zbiornika w Porąbce. Impulsem, który zade-cydował o przyśpieszeniu decyzji o rozpoczęciu budowy była czerwcowa powódź w 1958 roku. Już w następnym roku rozpoczęto prace . Pierwotnie planowano budowę zapory beto-nowej jednak z powodu wielu problemów natury technicznej, wykonano zaporę ziemno-narzutową z uszczelniającym rdzeniem glinianym. Podczas wstępnych robót w rejonie zapo-ry, na lewym zboczu doliny uaktywniło się dużych rozmiarów osuwisko, które spowodowało przerwę w prowadzonych pracach. Pociągnęło to za sobą konieczność wprowadzenia pew-nych zmian i korekt we wstępnych założeniach projektowych . Koniec prac nastąpił w 1967 roku, jednak już rok wcześniej rozpoczęła się wstępna eksploatacja zarówno zbiornika w Tresnej, jak i w Czańcu .

Zbiornik Tresna jest największym zbiornikiem wodnym w zlewni Soły (tab. 1). Podczas normalnego poziomu piętrzenia wody (342,56 m n.p.m.), jego powierzchnia wynosi 9,4 km2, a pojemność misy kształtuje się na poziomie ok. 81 mln m3. Natomiast przy maksymalnym poziomie piętrzenia ustalonym na 344,86 m n.p.m. w misie zbiornika zretencjonowana (zgromadzona) jest woda w ilości ok. 94 mln m3, a powierzchnia zalewu wzrasta do 11 km2. W przeszłości maksymalną pojemność zbiornika szacowano na około 100 mln m3, ale uległa ona obniżeniu wobec znacznych rozmiarów wypełnienia osadami szacowanego do 1990 roku na 4-5% początkowej pojemności misy . Ze względu na średnią głębokość zbiornik kwali-fikuje się do zbiorników zaporowych średnio głębokich . Zbiornik Tresna jest typu zaporo-wego, dlatego też głębokości akwenu zwiększają się od strefy cofkowej tj. od miejsca do-pływu Soły w kierunku zapory, gdzie osiągają największe wartości. Wskaźnik głębokościo-wy obliczony na podstawie stosunku głębokości średniej do maksymalnej równy w przybli-żeniu 1/3, świadczy o stożkowym kształcie misy zbiornikowej .

Tabela 1. Wybrane parametry morfometryczne zbiornika Tresna , , .

Parametry morfometryczne zbiornika Tresna Parametr Po wierzchnia przy maksymalnym poziomie piętrzenia 11,0 km2 Powierzchnia przy normalnym poziomie piętrzenia 9,40 km2 Pojemność całkowita 94,60 mln m3 Pojemność martwa 3,2 mln m3 Pojemność wyrównawcza 67,7 mln m3 Pojemność powodziowa 23,1 mln m3 Maksymalny poziom piętrzenia 344,86 m n.p.m. Normalny poziom piętrzenia 342,56 m n.p.m. Minimalny poziom piętrzenia 320,94 m n.p.m. Maksymalna długość zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia 6,6 km Średnia długość zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia 6,25 km Długość linii brzegowej przy normalnym poziomie piętrzenia 33,7 km Maksymalna szerokość zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia 3,1 km Średnia szerokość przy normalnym poziomie piętrzenia 1,51 km Szerokość zbiornika w centralnej jego części przy normalnym poziomie piętrzenia 2,5 km Głębokość średnia 8,6 m Głębokość maksymalna 26,8 m Wskaźnik wydłużenia 4,36 Współczynnik rozwinięcia linii brzegowej 3,65 Stosunek objętości do linii brzegowej 2,36 Przybliżony teoretyczny czas wymiany wody ok. 60 dni

Zbiornik Tresna powstał przez spiętrzenie rzeki Soły zaporą ziemną o długości 310 m i maksymalnej wysokości 39 m nad dnem doliny, a wybudowano ją w 41,9 km biegu rzeki (rys. 2; fot. 2, fot. 3). Powierzchnia zlewni Soły zamknięta profilem usytuowanym w miej-scu zapory w Tresnej wynosi 1036,6 km2 . Objętość nasypu statycznego zapory wynosi ok. 480 tys. m3, a wykonana została głównie z materiałów miejscowych (żwir i otoczaki). W osi zapory wykonano uszczelnienie w postaci rdzenia glinianego ułożonego na skale i galerii kontrolno-zastrzykowej. Ubezpieczenie skarpy odwodnej wykonano z płyt żelbetonowych, zaś skarpy odpowietrznej narzutem z bloków kamiennych. Dodatkowo w podłożu zapory zastosowano uszczelnienie z przesłony cementacyjnej, wykonane w postaci galerii zastrzy-kowo-kontrolnej, usytuowanej w osi zapory, poniżej rdzenia glinianego. Lokalizacja zbior-nika w obrębie Kotliny Żywieckiej charakteryzującej się stosunkowo niewielkimi deniwela-cjami pociągnęła za sobą konieczność budowy od strony południowej (w strefie cofki zbior-nika) obwałowań chroniących przed podtopieniami zabudowania miasta Żywiec. Ogólna długość obwałowań (wraz z zaporą czołową) wynosi 4 800 m, co stanowi 14,2% całkowitej długości linii brzegowej. Tereny depresyjne zawala odwadniane są czterema pompownia-mi , .

Na prawym (wschodnim) przyczółku zapory znajduje się trzyprzęsłowy przelew powierzch-niowy z bystrzem zakończonym odskocznią. Natomiast w środkowej części zapory występu-je upust denny, trzyprzewodowy o długości około 170 metrów. Możliwy przepływ maksy-malny przez przelew powierzchniowy oszacowano na 841 m3/s. Przez spust denny może przepływać w tym samym czasie 730 m3. Dodatkowo przez turbiny elektrowni woda prze-pływa w ilości 122 m3/s, co łącznie daje przepustowość przez zaporę w wielkości 1693 m3/s . Warto zauważyć, że w szczególnych sytuacjach powodziowych możliwe jest tzw. nadpiętrzenie zbiornika i wówczas możliwości zrzutu wody przelewem powierzchniowym wzrastają do poziomu przekraczającego 1000 m3/s i odpowiednio zwiększeniu ulega całko-wita wielkość możliwego odpływu ze zbiornika. Spiętrzone wody Soły po przepłynięciu przez zaporę zbiornika Tresna i usytuowane tam sztolnie energetyczne, kierowane są do ko-ryta o długości ok. 2 km. Następnie zostają ponownie spiętrzone, tworząc kolejny zbiornik w kaskadzie Soły .

Cechy wód jeziornych

Wahania stanów wody

Żywiecki zbiornik zaporowy funkcjonuje w bardzo specyficznej zlewni, której warunki natu-ralne sprzyjają generowaniu fal wezbraniowych i dostawie dużych ilości wody do misy zbiornikowej. Przykładowe obliczenia wielkości rocznego dopływu wody do zbiornika z rzeki Soły na bazie średniego rocznego przepływu z lat hydrologicznych 1963-1990 (15,20 m3/s), wskazują na wielkość tej dostawy w ciągu roku rzędu 480 mln m3, co w przeliczeniu na jedną dobę daje wielkość ok. 1,3 mln m3. Najniższy minimalny i najwyższy maksymalny przepływy Soły w profilu wodowskazowym Żywiec we wspomnianym wieloleciu osiągają skrajnie różne wartości, a na ich podstawie można szacować wielkość dobowej dostawy wo-dy do zbiornika, która odpowiednio wynosi: ok. 69 tys. m3 dla NNQ i ok. 78 mln m3 dla WWQ. Warto nadmienić, że maksymalny przepływ jaki wystąpił w czerwcu 1958 roku (tj. w trakcie powodzi, która była impulsem decydującym o przyśpieszeniu rozpoczęcia budowy zbiornika Tresna), został oszacowany na 1250 m3/s . Zatem, wielkość dostawy wody do Zbiornika Żywieckiego, opisana powyżej na bazie danych odnoszących się do profilu wodo-wskazowego w Żywcu zamykającego zlewnię Soły jako głównego dopływu zbiornika, (bez uwzględniania dopływów pozostałych np. Żylicy), pokazuje bardzo duże zróżnicowanie wielkości dopływu powierzchniowego, a jednocześnie znikomy – ponieważ na poziomie ok. 2% ilości wody dopływającej Sołą – udział opadów atmosferycznych w zasilaniu zbiornika. Złożoność uwarunkowań przyrodniczych i antropogenicznych kształtujących wielkość re-tencji zbiornika przekłada się na znaczne wahania stanów wody oraz zróżnicowanie tempa wymiany wody .

Strefę wahań stanów wody w żywieckim jeziorze zaporowym wyznaczają ustalone poziomy piętrzenia wody (tab. 1), co nie oznacza, że należy je utożsamiać z zakresem wahań zwier-ciadła wody. Średnia roczna amplituda wahań lustra wody wynosi około 3,5 m , a w pierw-szej połowie lat 1970. wynosiły nawet ok. 7 metrów . Najwyższe stany wody w zbiorniku najczęściej występują wiosną i na przełomie wiosny i lata, a najniższe są charakterystyczne dla jesieni i wczesnej zimy. Opróżnianie zbiornika w okresie jesienno-zimowym związane jest z tworzeniem rezerwy powodziowej, bowiem w okresie wiosennych roztopów do zbior-nika odprowadzane są duże ilości wody pochodzące z topnienia pokrywy śnieżnej. Zbiornik Tresna zaliczany jest do grupy obiektów na ogół nie podlegających opróżnianiu, aczkolwiek wahania stanów jego wód mogą być znaczne, co wynika z upustu wody i tworzenia rezerwy powodziowej również w lecie. Jest to związane z możliwością wystąpienia wezbrań opado-wych. Tym samym największa dostawa wody zbiega się z okresami najniższych stanów wo-dy w zbiorniku, zatem w tym czasie w misie zbiornika dochodzi do największej wymiany wody. Teoretycznie wymiana wody zbiornika odbywa się w ciągu roku około dziesięcio-krotnie, chociaż podczas częściowych, a zwłaszcza całkowitych opróżnień zbiornika – sytu-acja taka miała miejsce w 1976 i 1991/1992 r. – dochodzi do spotęgowania wielokrotności wymiany wody, która przy całkowitym opróżnieniu misy przyjmuje wartości typowe dla koryta rzecznego . Takie dane potwierdzają przepływowy (reolimniczny) charakter zbior-nika .

Charakter wymiany wody w zbiorniku Tresna wynikający ze złożoności zasilania i specyfiki gospodarowania wodą w dużej mierze determinuje warunki cyrkulacji masy wodnej. Analiza procesów termicznych zachodzących w wodzie zbiornika wskazuje na istnienie sektorów zbiornika o odrębnych uwarunkowaniach miktycznych. W strefach kontaktu wód płynących i limnicznych (stojących), procesy mieszania wody przebiegają w sposób typowy dla stref ujścia dopływów do zbiorników przepływowych (reolimnicznych), z częstym występowa-niem układów homotermicznych, czyli o jednakowej temperaturze wody w pionie (zwłasz-cza w miejscach o niewielkiej głębokości). Układy zbliżone do homotermicznych bardzo często występują również w strefie przyzaporowej, gdzie warunki mieszania wód można określić mianem antropomiksji wymuszonej odprowadzaniem wody ze zbiornika. Akweny środkowej części zbiornika pod względem cyrkulacyjnym wykazują najwięcej podobieństw do typowego, naturalnego przebiegu procesów mieszania wody. Wskazują na to wyniki po-miarów temperatury wody dokumentujące występowanie w zbiorniku dwóch okresów sta-gnacyjnych i dwóch homotermicznych (o jednakowej temperaturze wody w pionie), co przemawia za uznaniem zbiornika jako obiektu dimiktycznego pod względem termicznym (czyli z dwukrotnym pełnym wymieszaniem wody w roku) . Stratyfikacja termiczna wód jest zaburzona przez dopływające w miesiącach letnich wody opadowe, a zbiornik posiada typowe cechy dla zbiorników zaporowych – przedłużony okres cyrkulacji wiosennej, słabo wykształcona termoklina, podwyższone temperatury hypolimnionu (czyli występującej la-tem dolnej warstwy wody w jeziorze) .

W wyniku dużych wahań poziomu wody w zbiornikach kaskady Soły następuje okresowe odsłanianie powierzchni dna. Z zestawienia ekstremalnie możliwych wartości stanu wody w zbiorniku Tresna wynika, iż okresowo mogłaby być odsłaniania powierzchnia dna docho-dząca aż do około 80%. Okresowe odsłanianie dużych powierzchni dna w sposób istotny wpływa na stosunki biologiczne, procesy przemiany materii i chemizm wody .

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Oceny jakości wody zbiornika Tresna prowadzone są na podstawie badań wody w rejonie zapory w ramach monitoringu badawczego realizowanego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach . Obejmują one kilkanaście wskaźników ujętych w sześć grup parametrów tj. stan fizyczny, warunki tlenowe i zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie, substancje biogenne, substancje priorytetowe. Zgodnie z wynikami tych badań w 2016 roku stwierdzono następujące wartości parametrów jakościowych wo-dy : temperatura wody – 4,3-22,2°C, tlen rozpuszczony – 8,1-14,7 mg O2/l, BZT5 – 1,0-4,9 mg O2/l, przewodność w 20°C – 160-201 μS/cm, twardość ogólna – 77,0-94,0 mg CaCO3/l, odczyn wody – 6,0-7,7 pH, azot ogólny – 0,84-1,70 mg N/l, fosforany – 0,05-0,07 mg PO4/l, fosfor ogólny – 0,03-0,04 mg P/l, kadm i jego związki – <0,02-0,24 μg/l, ołów i jego związki – <0,5-2,2 μg/l, rtęć i jej związki – <0,015-0,038 μg/l, nikiel i jego związki – <1,0-1,7 μg/l, benzo(a)piren – <0,00017– 0,002 μg/l. Wyniki badań zrealizowanych w 2016 roku i ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych Soły powyżej zbiornika i poniżej zbiornika Tresna, wskazują na jego zły stan wód – to konsekwencja ocenionego jako poniżej dobrego tzw. stanu chemicznego wód .

Badania jakościowe wody realizowane w obrębie całego akwenu tj. od strefy cofkowej po część przyzaporową zbiornika z uwzględnieniem jego dopływów i odpływu były sporadycz-nie lub okresowo realizowane od początku funkcjonowania zbiornika w ramach różnych programów badawczych. Obejmowały one podstawowe pomiary właściwości fizyko-chemicznych oraz badania składu chemicznego wody.

Wody Zbiornika Żywieckiego w latach 1999-2003 odznaczały się stosunkowo niskimi war-tościami przewodności elektrolitycznej właściwej – od stu kilkudziesięciu do dwustukilku-dziesięciu μS/cm. Różnice pomiędzy poszczególnymi częściami zbiornika są niewielkie i zawierają się w przedziale od kilku do maksymalnie ponad dwudziestukilku μS/cm. Znacz-nie większe różnice dotyczą poszczególnych latach. W okresie wiosennym różnice średnich wartości zmieniały się w zakresie od 131,6 μS/cm w 2000 r. do 176,4 μS/cm w 1999 r. W lecie przewodność elektrolityczna mieściła się w granicach od 171,4 μS/cm (w 1999 roku) do 215,5 μS/cm (w 2003 roku). Okres jesienny charakteryzuje zmienność w przedziale 175,8 μS/cm (2002 rok) – 235,5 μS/cm (2003 rok). W poszczególnych okresach przewodność cha-rakteryzuje się specyfiką wynikającą z zależności stężenia od przepływu np. w okresach wiosennych do zbiornika dopływają duże ilości wód roztopowych cechujące się niskimi war-tościami przewodności elektrolitycznej właściwej .

Zawartość tlenu w wodzie zbiornika Tresna charakteryzuje się zarówno sezonową jak i prze-strzenną zmiennością, przy czym w niektórych okresach bardzo jaskrawe jest występowanie różnic między wodami warstwy przypowierzchniowej a warstwą wody przydennej. W wo-dzie przypowierzchniowej, w okresach wiosennych, zakres zmian zawartości tlenu rozpusz-czonego był stosunkowo niewielki. Jego zawartości w latach 1999-2003 zmieniały się w zakresie od 10,4 mg O2/dm3 do 13,7 mg O2/dm3 przy średniej na poziomie około 12 mg O2/dm3. W okresach letnich następowało zwykle zwiększenie zakresu wahań ilości tlenu w wodzie przypowierzchniowej (7,3–15,4 mg O2/dm3) przy nieco niższej średniej (ok. 11 mg O2/dm3). Okresy jesienne charakteryzują się nieco lepszymi warunkami tlenowymi – od 8 mg O2/dm3 do 11 mg O2/dm3. Takie wyniki sugerują występowanie przetlenienia warstw epilimnionu w okresie letniego uwarstwienia, wiązane z intensywnym falowaniem wiatro-wym, a przede wszystkim z rozwojem fitoplanktonu będącego źródłem dużej ilości tlenu. Z drugiej strony, wyraźna jest również tendencja sukcesywnego spadku średniego natlenienia w powierzchniowej warstwie wody od 13,6 mg O2/dm3 latem 1999 roku do 8 mg O2/dm3 latem 2003 roku. Mniejsze ilości tlenu stwierdzono natomiast w warstwie wody przydennej – okresy wiosenne cechują wartości od 4,7 mg O2/dm3 do 13,3 mg O2/dm3 przy średniej na poziomie około 11 mg O2/dm3, okresy letnie – od 1,1 mg O2/dm3 do 10,4 mg O2/dm3 (śred-nio 5,5 mg O2/dm3), a jesienne – od 3,7 mg O2/dm3 do 9,2 mg O2/dm3 (średnio 7,4 mg O2/dm3). Uogólniając można stwierdzić, że po okresie wiosennego wymieszania wody i względnie dobrych warunków tlenowych, dochodzi do sukcesywnego wyczerpywania zaso-bów tlenu w hypolimnionie w czasie letniego uwarstwienia, a ponowny wzrost natlenienia następuje wraz z okresem homotermii jesiennej .

Występowanie fosforanów w wodach zbiornika zmieniało się w dosyć szerokim zakresie, z charakterystyczną sezonową zmiennością ich koncentracji. Najmniejsze ich ilości są charak-terystyczne dla okresu letniego, kiedy to w związku z rozwojem życia biologicznego duże ich ilości pobierane są z wody przez roślinność. Zahamowanie życia biologicznego oraz obumieranie roślinności wodnej wpływa na podwyższenie koncentracji fosforanów w wo-dach. W okresach wiosennego i jesiennego mieszania wody w jeziorze brak jest wyraźnych różnic w stężeniach fosforanów pomiędzy warstwą powierzchniową i przydenną .

Zawartość azotu amonowego w latach 1999-2003 w wodach zbiornika utrzymywała się na niskim poziomie. Nie stwierdzono ich sezonowej zmienności oraz większych różnic pomię-dzy warstwą powierzchniową i wodami znajdującymi się przy dnie zbiornika. Dużo większe zróżnicowanie występuje w przypadku azotu całkowitego (można zauważyć sezonową ten-dencję zmian). Najmniejsze ilości występują w okresach letnich kiedy ma miejsce najwięk-szy rozkwit życia biologicznego. Średnie wartości w poszczególnych latach dla całego zbiornika zmieniały się od 0,78 mg N/dm3 (rok 1999) do 1,6 mg N/dm3 (rok 2003). Nieco większe ilości występują na wiosnę, gdy wegetacja dopiero się rozpoczyna, oraz w jesieni, kiedy to w wyniku obumierania organizmów wodnych związki te uwalniane są do wody. W okresach wiosennych średnie wartości azotu całkowitego kształtują się na poziomie 1,52 mg N/dm3 (rok 2000) – 2,2 mg N/dm3 (rok 1999). Natomiast jesienią zmienność średnich rocz-nych wartości odbywa się w mniejszym przedziale od 1,04 mg N/dm3 (rok 2003) do 1,45 mg N/dm3 (rok 2002) .

Przezroczystość wody w zbiorniku Tresna w okresach od wiosny do jesieni w latach 1999-2003 wynosiła od kilkudziesięciu centymetrów do 2,4 metra, czyli znacznie mniej niż na początku lat 70. XX w. kiedy przyjmowała wartości od ponad 2 do blisko 4 m . Najmniej-sza przezroczystość wody była charakterystyczna dla okresów wiosennych. Najgorsze wa-runki świetlne w wodzie wystąpiły wiosną 2000 r., kiedy to przezroczystość wody kształto-wała się na poziomie jedynie 0,3–0,6 m. Tak niskie wartości były wynikiem dużego zmące-nia wody wynikającego ze znacznej dostawy zawiesiny mineralnej do zbiornika. Podczas wiosennych roztopów z odsłoniętych pól uprawnych zmywane są najdrobniejsze cząstki mi-neralne wpływające na przezroczystość wody. W okresach letnich sytuacja ulegała zazwy-czaj nieznacznej poprawie. Przezroczystość wody wzrastała osiągając maksymalnie 2,4 m (2002 r.), a wartości średnie dla całego akwenu kształtowały się w granicach od 1,1 m do 1,9 m. W obrębie zbiornika występowało wyraźne przestrzenne zróżnicowanie przezroczystości wody. Najbardziej mętne wody zalegały w strefie kontaktu wód limnicznych z potamiczny-mi, natomiast najkorzystniejsze warunki świetlne były charakterystyczne dla strefy przyza-porowej. Taka sytuacja wynika ze specyfiki sedymentacji zawiesiny wzdłuż podłużnej osi zbiornika. Największa przezroczystość wody w zbiorniku występuje w okresie jesiennym. Na poprawę warunków świetlnych wpływa ograniczenie rozwoju organizmów planktono-wych związane z powolnym wychładzaniem mas wodnych. Stosunkowo niskie wartości przezroczystości wody wynikają bezpośrednio ze znacznej dostawy zawiesiny dostarczanej ze zlewni zbiornika. Praktycznie każdy większy opad deszczu na terenie zlewni zbiornika szybko skutkuje znacznym zmąceniem jego masy wodnej. Nie ma również znaczenia fakt, iż zbiornik Tresna jest pierwszym w całej kaskadzie, gdyż na przezroczystość wody w tym przypadku największy wpływ mają najmniejsze cząstki, które jedynie w niewielkim stopniu ulegają sedymentacji w czaszy zbiornika. Ogromna ich większość przedostaje się do zbior-ników położonych poniżej zapory w Tresnej .

Budowa zbiornika wodnego na rzece zmienia w istotny sposób stosunki hydrologiczne, co wpływa zarówno na procesy fizyczne, chemiczne, jak i biologiczne zachodzące w wodzie . Na Sole utworzono kolejno trzy zbiorniki zaporowe współdziałające ze sobą. Kaskada tych zbiorników odgrywa istotną rolę w kształtowaniu jakości wód znajdujących się zwłaszcza poniżej nich, m. in. ze względu na przedłużony czas zatrzymania wód zasilających kaska-dę . Wody Soły, po przepłynięciu przez zbiorniki Tresna i Porąbka, pobierane są w trzecim zbiorniku (Czaniec) dla celów zaopatrzenia w wodę środkowej części województwa śląskie-go .

Procesy brzegowe i osady denne

Od momentu powstania nowego zbiornika zaporowego rozpoczyna się długotrwały proces przekształcania jego misy. Największą rolę w tej kwestii odgrywają procesy brzegowe, akumulacja osadów dennych, rozwój roślinności wodno-lądowej oraz konsekwencje wystę-powania ekstremalnych zjawisk hydrologicznych. W wielu przypadkach nie bez znaczenia pozostaje także fakt różnorodnego użytkowania zbiornika przez człowieka. Procesy te od-znaczają się swoistymi cechami uzależnionymi fizjografią najbliższego otoczenia zbiornika, jak i całej jego zlewni. Dlatego też kształtowanie misy jeziora przez wspomniane procesy i zjawiska bardzo często przebiega w całkiem rozbieżnych kierunkach . Zbiornik Tresna funkcjonujący w środowisku nieco ponad 50 lat, traktowany jest jako obiekt stosunkowo młody, a zachodzące w jego obrębie i w najbliższym otoczeniu zmiany morfologiczne to procesy naturalne, charakterystyczne zazwyczaj dla młodocianego stadium rozwoju dna i strefy litoralnej. Zachodzące zmiany są dynamiczne i świadczą o reakcji naturalnych proce-sów rzeźbotwórczych na antropogenizację rzeźby .

Efektem rozwoju wspomnianych procesów przyrodniczych jest między innymi wypełnianie zbiornika osadami, często określane mianem zamulania lub zalądowienia . Dochodzi wów-czas do łagodzenia profilu poprzecznego brzegu oraz transportu materiału abrazyjnego w głąb misy. Następuje również powolne wypłycanie zbiornika związane z akumulacją w ob-rębie misy materiału niesionego przez cieki uchodzące do jeziora. Wypłycone miejsca w bardzo krótkim czasie zostają zajęte przez roślinność, która sukcesywnie narasta w kierunku środka zbiornika. Największy udział w procesie zaniku zbiorników zaporowych przypisuje się sedymentacji materiału niesionego przez cieki, która w większości tego typu zbiorników odgrywa dominującą rolę. Pozostałe czynniki wpływające na zalądowienie zbiornika mają marginalne znaczenie, gdyż ilość materiału dostarczana do zbiornika w wyniku ich oddzia-ływania, stanowi zaledwie kilka procent ogólnej masy osadów .

Morfologiczny rozwój zbiornika Tresna związany jest przede wszystkim z abrazyjną dzia-łalnością wód oddziaływujących na brzegi wysokie. W pierwszym okresie funkcjonowania zbiornika, po 10-15 latach jego eksploatacji, brzegi znajdowały się w młodym stadium roz-woju. Po tym czasie w ukształtowaniu brzegów zaznaczyły się (choć słabo) terasy abrazyjne, dominowały jednak progi i listwy wykształcone w obrębie platformy abrazyjnej. Powstałe klify odznaczały się wyraźną aktywnością, a w związku z intensywnym odpadaniem i obry-waniem materiału skalnego doszło do wykształcenia nisz abrazyjnych. Natomiast na zbo-czach usytuowanych powyżej klifu pojawiły się szczeliny i rozpadliny. Okresowo dochodzi-ło również do uaktywnienia ruchów masowych w postaci osuwisk skalno-zwietrzelinowych. W tym okresie funkcjonowania zbiornika segregacja materiału była słaba, a jego większość akumulowana była w strefie brzegowej. W kolejnym stadium ewolucji brzegów zbiornika (po 20-25 latach funkcjonowania) platformy abrazyjne odznaczały się cechami charaktery-stycznymi dla stadium wczesnodojrzałego z żywym klifem abrazyjnym. W wyniku zmien-nego poziomu piętrzenia wody w zbiorniku wyraźnemu ukształtowaniu uległy terasy abra-zyjne. Natomiast powyżej klifów doszło do uruchomienia dużych osuwisk, często niszczą-cych istniejącą na tych terenach infrastrukturę gospodarczą. Na powstałych powierzchniach terasowych występowały bloki skalne, które swą obecnością wpływały na zmniejszenie in-tensywności procesu abrazji. Obecnie brzegi zbiornika Tresna znajdują się na etapie późno-dojrzałego stadium rozwoju z zanikającymi terasami abrazyjnymi. Poszczególne terasy od-dzielone są od siebie coraz niższymi progami. W ukształtowaniu brzegów (powyżej plat-formy abrazyjnej) wciąż funkcjonuje czynny klif .

Przejawem morfologicznego rozwoju misy jest także fluwialne jego wypełnienie osadami. Tylko 4% ogólnej ilości unosin opuszcza zbiornik i dostaje się do kolejnego stopnia w ka-skadzie. Powoduje to ciągły proces jego zalądowienia określony dla wielolecia 1967-1991 na 0,195 mln m3/rok . Największej zmianie uległa warstwa użytkowa, która od czasu po-wstania zbiornika zmniejszyła się o 4,472 mln m3 . W świetle przytoczonych faktów roz-wój roślinności pojawiającej się jedynie w strefie cofki zbiornika na licznych wypłyceniach, nie odgrywa większej roli w procesie jego zaniku. Stosunkowo krótki czas funkcjonowania zbiornika, a tym samym krótki czas akumulacji materiału, nie spowodował dużych zmian w pierwotnym charakterze ukształtowania dna zbiornika. Dość dobrze zachowały się dawne układy koryt głównych dopływów a także dawne terasy rzeczne tylko w nieznacznym stop-niu pokryte nowymi warstwami osadów. Największemu przekształceniu uległo dno zbiorni-ka w jego górnej części, gdzie całkowicie zniwelowane zostały terasy zalewowe. W związku z odkładaniem się w tej części zbiornika dużych ilości rumowiska niesionego przez Sołę dno ustabilizowało się na poziomie przyległych teras ponadzalewowych .

Zbiornik Żywiecki w istotny sposób przyczynił się do przeobrażeń terenu, na którym po-wstał. Zmiany te związane są również z zastąpieniem naturalnych procesów związanych z fluwialną działalnością rzeki, nowymi procesami geomorfologicznymi warunkującymi mor-fologiczną ewolucję misy jeziornej. Przebieg oraz intensywność procesów brzegowych kształtujących zmiany morfologiczne strefy litoralnej akwenu wodnego zależą od wielu czynników. Jednak największe znaczenie przypisuje się: ukształtowaniu i ekspozycji brze-gów, głębokości i powierzchni zbiornika, falowaniu, litologii podłoża, pokrywie lodowej oraz wielkości zasilania powierzchniowego .

Strefa brzegowa zbiornika Tresna pod względem morfologicznym jest urozmaicona. Linia brzegowa jest dość dobrze rozwiniętą, zwłaszcza w części wschodniej, gdzie znajdują się dwie największe zatoki – stanowiące pierwotnie doliny rzeczne – którymi uchodzą do zbior-nika potoki Łękawka i Moszczanka. W części zachodniej i północno-wschodniej zaznacza się w układzie linii brzegowej szereg zatok, lecz są one znacznie mniejsze od wcześniej wymienionych. Natomiast w południowej części zbiornika znajduje się wypłycona strefa mieszania wód rzecznych z limnicznymi tzw. strefa cofkowa .

Zbiornik Tresna jest dość rozległym akwenem. Otaczające go wzniesienia są barierą dla wiatrów wiejących z północy, wschodu oraz zachodu. Zupełnej ochrony pozbawiona jest południowa strefa zbiornika (dolina Soły), a z tego właśnie sektora stwierdza się najczęściej występujące wiatry. W związku z taką sytuacją orograficzną i anemologiczną najintensyw-niejszemu niszczeniu podlegają brzegi o ekspozycji południowej. W okresie funkcjonowania zbiornika największą częstotliwością występowania odznaczały się fale wiatrowe o wysoko-ści do 30 cm, jednak to te o wysokości do 1,4 m odegrały dominującą rolę w transformacji brzegów zbiornika . Intensywne falowanie w powiązaniu z występowaniem brzegów wyso-kich w dużej mierze wpłynęło na kształtowanie morfologii strefy brzegowej . Pomimo po-nad 50-letniego okresu funkcjonowania zbiornika zachodzące w jego obrębie procesy brze-gowe odznaczają się dosyć zróżnicowaną intensywnością. Największe zmiany w ukształto-waniu brzegów związane są z abrazją, która uruchamia grawitacyjne ruchy mas skalnych zarówno w obrębie powierzchni aktywnych klifów, jak i powyżej nich, gdzie głównie wystę-pują procesy osuwiskowe. W wyniku abradującej działalności fal przyboju, wybrzeża klifo-we średnio cofały się o 0,25 m/rok . W pierwszych latach funkcjonowania zbiornika na tego typu brzegach ubytki wynosiły od 2 do 55 m3/mb, a dostawa produktów pochodzących z ich abrazji wynosiła 60 000 m3/rok . Rozmywane w procesie abrazji osady budujące brzeg pod-legają sortowaniu przez fale, a dzięki występującym w zbiorniku prądom litoralnym trans-portowane są wzdłuż brzegu lub ku otwartej toni wodnej. Podczas tych procesów zachodzi równoczesna przebudowa nadwodnej i podwodnej części brzegu .

Brzegi zbiornika zostały przydzielone do czterech grup: akumulacyjne (gdzie następuje osa-dzanie, głównie rumowiska unoszonego), ustabilizowane (zachowujące się neutralnie), nieu-stabilizowane (niszczone i przekształcone) oraz abradowane (intensywnie niszczone i prze-kształcone) . W obrębie zbiornika Tresna, w zależności od budowy geologicznej i ukształ-towania brzegów wyróżnił trzy główne ich typy: abrazyjno-obrywowe, abrazyjno-osuwiskowe i akumulacyjne . Morfologia strefy brzegowej oraz jej zaplecze, a także cha-rakter budujących je utworów są zróżnicowane pod względem jakościowym. Najbardziej szczegółowa klasyfikacja dotyczy brzegów klifowych, których wyróżniono aż 7 typów . Poza brzegami stromymi stanowiącymi blisko 50% całej długości wybrzeża, w obrębie zbiornika obecne są także brzegi płaskie. Najdłuższe ich odcinki występują we wschodniej i południowej części akwenu w miejscu ujścia dopływów. Znaczna długość brzegów zbiornika została przekształcona antropogenicznie. W celu ochrony przed niszczącą działalnością fa-lowania na wielu odcinkach brzegu wykonano umocnienia z narzutu kamiennego, murów oporowych, płyt betonowych oraz siatki. Jednakże wzmocnienia głazowe w czasie wysokie-go poziomu piętrzenia wody w zbiorniku nie w pełni spełniają swoje zadania, bowiem na niektórych odcinkach brzegu dochodzi do ożywienia klifów i dalszego niszczenia brzegu .

Naturalne procesy dostarczania i akumulacji produktów pochodzących z erozji brzegów zbiornika, jak również dostawa rumowiska ze zlewni, wytworzyły w misie zbiornika miąż-szą pokrywę osadów dennych. Zbiornik Tresna każdego roku zmniejsza swoją pojemność o około 0,24% pojemności początkowej, co pozwala na obliczenia przybliżonego czasu funk-cjonowania zbiornika oszacowanego na 620-680 lat . Blisko 80% całkowitej masy osadów stanowią unosiny wykształcone w postaci glin i glin pylastych osadzonych na terasach. Na-tomiast w strefie przyzaporowej akumulują gliny pylaste zwięzłe oraz iły pylaste. Części organiczne w tej grupie osadów stanowiły do 8,5% . W strefie ujściowej Soły do zbiornika powstała znacznych rozmiarów równina deltowa, w głównej mierze zbudowana z osadów piaszczystych o miąższości około 1,5 m . Najgrubsze okruchy skalne występujące w osa-dach zbiornika zaliczane są do frakcji kamienistej i żwirowej. Ich zasięg występowania ogranicza się jedynie do wąskiego pasa koryt rzek uchodzących do zbiornika. Tego typu osady tworzą swoisty „jęzor” odkładów . Formowanie się pokrywy osadów dennych w zbiorniku Tresna przebiega stosunkowo szybko. Już w 10 lat po jego napełnieniu średnia ich miąższość wynosiła 24 cm, natomiast w zagłębieniach dna uformowały się pokrywy o gru-bości dochodzącej do 1,1 m . Badania przeprowadzone po lipcowej powodzi z 1997 r. wy-kazały, że w czasie wezbrania dochodzi do formowania, na pewnych obszarach dna zbiorni-ka, świeżych pokryw osadów o miąższości do 40 cm . Osady denne w zbiorniku Tresna wy-kazują pewne warstwowania. Jaśniejsze warstewki odznaczają się większą koncentracją czę-ści mułowcowych, natomiast ciemniejsze laminy zawierają większe ilości frakcji ilastych. Miąższość powstałych warstewek zmienia się w przedziale od 0,5 cm do 3 cm grubości. W przyzaporowej części zbiornika warstwowanie osadów ułożone jest pod pewnym kątem, a ich powierzchniowa warstwa została silnie zaburzona .

Znaczenie zbiornika

Zbiornik Żywiecki, którego administratorem i głównym użytkownikiem jest Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie zarządzany jest bezpośrednio przez Nadzór Wodny w Żywcu. Akwen ten kontrolowany jest również przez Polski Związek Wędkarski, który prowadzi na nim gospodarkę rybacką. Na-tomiast znajdująca się w korpusie zapory zbiornika hydroelektrownia zarządzana jest przez Zespół Elektrowni Wodnych Porąbka-Żar S.A. Wyszczególnienie ważniejszych użytkowni-ków zbiornika sugeruje, że jest to obiekt wielofunkcyjny wymagający współpracy przy za-rządzaniu dla dobra optymalnego wykorzystania jego wód oraz – zgodnego z zasadami zrównoważonego rozwoju i współcześnie pojmowanej architektury krajobrazu – zagospoda-rowania obrzeży .

Soła jest rzeką górską, która w przeszłości powodowała bardzo duże wezbrania często utoż-samiane z powodziami. Za taką sytuację odpowiedzialnych jest kilka przyczyn, m. in. duży spadek rzek w dorzeczu Soły, wysokie opady, dośrodkowy układ sieci rzecznej w Kotlinie Żywieckiej, zbieżny w czasie dopływ fali wezbraniowej z różnych cieków do środkowej czę-ści dorzecza Soły. Potencjał powodziowy Soły jest poważny i zajmuje drugie miejsce po Dunajcu wśród karpackich dopływów Wisły (tab. 2). Ma to bezpośredni związek z wezbra-niami letnimi, które w dorzeczu Soły są zazwyczaj bardzo gwałtowne lecz krótkotrwałe .

Tabela 2. Przepływy charakterystyczne i maksymalne o określonym prawdopodobieństwie przewyższenia w profilu zapory zbiornika Tresna .

Przepływ Wielkość przepływu NNQ 0,93 m3/s SNQ 2,06 m3/s SSQ 17,4 m3/s Qmaxp=50% 249 m3/s Qmaxp=10% 714 m3/s Qmaxp=5% 907 m3/s Qmaxp=2% 1168 m3/s Qmaxp=1% 1366 m3/s Qmaxp=0.1% 2024 m3/s

Wybudowanie Zbiornika Żywieckiego i oddanie go do użytku w znaczący sposób wpłynęło na stosunki hydrologiczne – zwłaszcza poniżej zapory uległy one radykalnej zmianie. Hy-drologiczne konsekwencje funkcjonowania Zbiornika Żywieckiego w dużej mierze są po-chodną współdziałania z pozostałymi zbiornikami kaskady . Prawidłowo prowadzona go-spodarka na zbiornikach w znaczący sposób wpływa na zmniejszenie zagrożenia powodzio-wego poniżej kaskady. Możliwości retencyjne Zbiornika Żywieckiego, a także pozostałych zbiorników w pewnym stopniu ograniczają wezbrania występujące na Wiśle. Sytuacja taka jest możliwa dzięki obniżeniu maksymalnych przepływów występujących na Sole, a osiąga-jących wartości rzędu z 1400 m3/s do 650 m3/s. Natomiast wezbrania o mniejszych przepły-wach obniżane są do przepływu nieszkodliwego wynoszącego 335 m3/s .

Jednym z przykładów dokumentujących przeciwpowodziowe znaczenie zbiornika są infor-macje dotyczące wezbrania, które miało miejsce w 1970 r. W tym czasie fala wezbraniowa o przepływie ponad 1200 m3/s została znacznie zredukowana do poziomu rzędu 800 m3/s. Zmniejszenie przepływu Soły o 400 m3/s było możliwe dzięki zastosowaniu zwiększonej rezerwy powodziowej na zbiorniku. Przed nadejściem fali powodziowej możliwości reten-cyjne zbiornika w zakresie redukcji fali wezbraniowej zwiększono z ponad 20 mln m3 do aż 47 mln m3. Duża zmienność przepływów górskich rzek i potoków uchodzących do Soły, po-woduje, że każdego roku w okresie największych opadów przypadających na porę letnią zwiększana jest do ponad 30 mln m3 rezerwa powodziowa . Przeciwpowodziowa rola zbiornika jest tym bardziej istotna, iż bazuje on na zasobach wodnych zlewni górskiej o do-środkowym układzie sieci rzecznej. W tym przypadku często występuje nałożenie się fal wezbraniowych Soły i dopływów w Kotlinie Żywieckiej. Ocenia się, że w procesie zasilania zbiornika aż 98% wody dostarczanej do jego misy stanowi dopływ powierzchniowy i to głównie z Soły, a w dużo mniejszym stopniu z pozostałych dopływów uchodzących bezpo-średnio do zbiornika. Natomiast pozostałe 2% przypada na dostawę z opadów atmosferycz-nych i dopływ podziemny .

Jednym z zadań jakie spełnia zbiornik w Tresnej jest produkcja energii elektrycznej, dlatego też w zaporze wybudowano hydroelektrownię (szczytową) wyposażoną w dwie turbiny Ka-plana (produkcji czechosłowackiej firmy CKD-Blansko) o mocy 21 MW (średnica wirnika – 2,9 m, ilość obrotów na minutę – 214,3). Przez przełyk instalowany w ciągu jednej sekundy może przepływać do 122 m3, przy spadzie nominalnym 20,4 m. Od momentu uruchomienia hydroelektrowni w całym okresie jej funkcjonowania średnia roczna produkcja energii elek-trycznej kształtowała się na poziomie 32,0 GWh. Sama sztolnia energetyczna ma długość 171 metrów i średnicę wnętrza 6,7 m. Moc produkcyjna elektrowni jest stosunkowo niewiel-ka, a zgodnie z pierwotnymi założeniami jej praca ogranicza się do godzin zwiększonego zapotrzebowania na energie elektryczną. Zbiornik Żywiecki pośrednio umożliwia również pracę elektrowni szczytowo-pompowej Prąbka-Żar, która bazuje na zasobach wodnych po-chodzących z tego zbiornika. Zarówno elektrownia Tresna, jak i Porąbka-Żar oraz hydroe-lektrownia Porąbka wchodzą w skład Zespołu Elektrowni Wodnych Porąbka-Żar S. A. Elek-trownia Porąbka-Żar została wybudowana w Międzybrodziu Żywieckim, a o jej lokalizacji zadecydowały m. in. korzystne warunki topograficzne oraz możliwość wykorzystania zago-spodarowanej kaskady rzeki Soły. Wykonano ją po raz pierwszy w kraju jako elektrownię podziemną. Jest to klasyczna elektrownia szczytowo-pompowa o mocy 500 MW. Wytwa-rzana przez nią energia elektryczna przeznaczona jest do regulacji systemu energetycznego w czasie szczytów, a jej krótki rozruch w czasie 180 sekund, kwalifikuje ją również do pracy interwencyjnej. Zainstalowane w elektrowni urządzenia należą do najbardziej nowoczesnych na świecie .

Zbiornik Żywiecki okazał się doskonałym uzupełnieniem istniejących walorów przyrodni-czych i kulturowych w znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. Służąc celom przeciw-powodziowym i hydroenergetycznym z powodzeniem został zaadaptowany wraz z obrzeżem dla potrzeb rekreacji i turystyki . Dolina Soły na odcinku od Żywca do Tresnej przed wybu-dowaniem zbiornika była odwiedzana jedynie sporadycznie. Dopiero po zakończeniu budo-wy zbiornika ruch turystyczny wzrósł z kilkuset osób w roku 1937 do około 30 000 osób pod koniec lat 1970. Dlatego też miejscowości położone nad akwenem (m. in. gm. Czernichów, m. Żywiec) zaliczane są do I klasy atrakcyjności ponadregionalnej. Wzmożony ruch tury-styczny spowodował konieczność odpowiedniego zagospodarowania obszarów wokół zbior-nika. Pojawiły się liczne obiekty trwałe, przystosowane do przyjmowania turystów w ciągu całego roku. Powstały one w bezpośrednim sąsiedztwie akwenu, przez co zabudowa brzegów ma charakter mniej lub bardziej trwały , .

Przebieg prac związanych z turystycznym zagospodarowaniem zbiornika, jak i jego obrzeży, przewidziany został do realizacji w dwóch etapach w latach 1967-1970 oraz 1970-1985. Tu-rystyczne zagospodarowanie otoczenia zbiornika należało do priorytetowych zadań dla władz powiatu, które miały pełne poparcie w tym względzie ze strony władz wojewódzkich oraz centralnych. Koncentracja inwestycji nad zbiornikiem odnosiła się do trzech głównych rejonów: Zarzecza, Tresnej oraz Działów Zadzialskich. W pierwszym etapie realizacja za-planowanych przedsięwzięć polegała na przygotowaniu terenów ogólnodostępnych dla tury-stów przybywających na krótki okres niedzielnego i świątecznego wypoczynku (parkingi, plaże, sanitariaty, itp.). W dalszej kolejności rozpoczęto budowę ośrodków wypoczynko-wych funkcjonujących sezonowo oraz domów wczasowych całorocznych. Jako ostatnie do realizacji zostały przeznaczone różnego rodzaju przystanie wodne z przeznaczeniem dla uprawiania sportów wodnych . Ośrodki wypoczynkowe nad Zbiornikiem Żywieckim budo-wały przede wszystkim zakłady przemysłowe z obszaru Górnośląskiego Okręgu Przemysło-wego oraz Bielska-Białej. Żywiołowy rozwój budownictwa pociągnął za sobą dynamiczne zmiany w zagospodarowaniu obrzeży zbiornika. Poza obiektami wchodzącymi w skład bazy noclegowej oraz gastronomicznej powstało wiele obiektów wchodzących w skład bazy towa-rzyszącej. Nad brzegami zbiornika powstawały kolejno przystanie i pomosty żeglarskie oraz z przeznaczeniem dla wędkarzy, jak również wypożyczalnie sprzętu wodnego. Natomiast w obrębie ośrodków wypoczynkowych powstawały obiekty typowo rekreacyjne: boiska do siatkówki i piłki nożnej, korty tenisowe oraz baseny kąpielowe. Poza zakładowymi ośrod-kami wczasowymi nad brzegami Zbiornika Żywieckiego w miejscowości Tresna obiekty wypoczynkowe utworzył Związek Harcerstwa Polskiego oraz Politechnika Krakowska. Po-wstawały również liczne kluby żeglarskie, w obrębie których wybudowano przystanie i po-mosty żeglarskie, wypożyczalnie sprzętu wodnego oraz specjalistyczne urządzenia do wo-dowania łodzi. W dobie transformacji gospodarczej, po 1989 roku nastąpiły istotne zmiany w zakresie własności i dzierżawy gruntów oraz ośrodków wczasowych usytuowanych nad Zbiornikiem Żywieckim. Zła sytuacja finansowa zakładów przemysłowych, w głównej mie-rze będących w posiadaniu tych obiektów, zmusiła je do rezygnacji z prowadzenia tego typu działalności i odsprzedaży swoich terenów oraz zabudowań. Nowi właściciele i administra-torzy ośrodków wypoczynkowych nie zawsze potrafili sobie poradzić w nowych warunkach i sprostać regułom gospodarki wolnorynkowej. Niektóre z wymienionych ośrodków zbankru-towały i ogłosiły upadłość, czego przykładem jest chociażby Ośrodek Wypoczynkowy „Sternik”. Brak jakiegokolwiek nadzoru nad zabudowaniami spowodował ich dewastację i powolny upadek. Podobny przebieg miały wydarzenia w przypadku ośrodków „Jędruś” oraz „Laguna”. Większość pozostałych ośrodków funkcjonuje do dnia dzisiejszego przyczyniając się do rozwoju ruchu turystycznego w tym regionie. Żywieckie sztuczne jezioro przyczynia się do generowania zysków z ruchu turystycznego i nadwodnego wypoczynku (fot. 4). Zbiornik okazał się również istotnym czynnikiem gospodarczej aktywizacji otoczenia i bazą rozwoju wielu miejscowości turystyczno-wypoczynkowych w okolicy, a pod względem przestrzennym stanowi cenną kompozycję przyrodniczo-kulturową nie odbiegającą od stan-dardów zrównoważonego rozwoju .

Zbiornik Żywiecki to bardzo dobry akwen dla uprawiania wędkarstwa. Wędkowanie dozwo-lone jest zarówno z brzegu, jak i ze sprzętu pływającego. Spośród wielu gatunków ryb jakie w nim występują najczęściej łowione są: karp, sandacz, amur, szczupak, węgorz, płoć, leszcz, lin, brzana, jaź, świnka, ukleja, karaś, okoń, a nawet sieja i jesiotr. Administratorem zbiornika w sensie wędkarskiego wykorzystania jest Polski Związek Wędkarski. We włada-niu tej instytucji znajduje się przystań z łódkami, sklep ze sprzętem i przynętami wędkar-skimi, kawiarnia, parking, a także staw komercyjny umożliwiający odpłatny połów: pstrąga, karpia, amura i karasia. Do Polskiego Związku Wędkarskiego należy również największa i najefektowniejsza przystań nad całym Jeziorem Żywieckim, która wykonana została ze sta-lowych wojskowych mostów pontonowych. W hotelu znajdują się pokoje gościnne 2 i 4 oso-bowe o wysokim standardzie, natomiast w domkach campingowych znajdują się pokoje trzy osobowe. Do dyspozycji odwiedzających to miejsce osób należy kilkadziesiąt różnych łodzi, rowery wodne, a dla dzieci zjeżdżalnia i piaskownice .

Zbiornik Tresna pełni również inne zadania, istotne z gospodarczego punktu widzenia. Gro-madząc wodę pełni funkcje retencyjne stanowiąc źródło wody na potrzeby lokalne. Na jego brzegach zlokalizowane są formalne, a także nielegalne punkty czerpania wody, najczęściej z przeznaczeniem komunalnym, gospodarczym, a nawet budowlanym. Wody jeziora stano-wią również ważny rezerwuar wody do celów przeciwpożarowych. Rangę tego obiektu w tym względzie podnosi stosunkowo łatwa dostępność komunikacyjna oraz liczna zabudowa występująca w jego najbliższej okolicy. Znaczenie transportowe w przypadku tego zbiornika jest marginalne, nie funkcjonuje tam żadna linia żeglugowa. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku znaczenia eksploatacyjnego. Nie prowadzi się tam na skalę przemysłową wydobycia surowców mineralnych w postaci kruszyw budowlanych, czy też drogowych. Zdarza się, że pozyskiwany jest (nielegalnie w świetle prawa) kamień budowlany, jak rów-nież materiał żwirowy lub piaszczysty .

Zbiornik Żywiecki pośrednio odgrywa również rolę związaną z zaopatrzeniem w wodę. W dolnej części zlewni Soły znajduje się system ujęć wód powierzchniowych mających zaspo-koić potrzeby komunalne i przemysłowe odbiorców z centralnej i południowej części woje-wództwa śląskiego. Bardzo duże znaczenie odgrywa w tym względzie aktualna sytuacja pa-nująca w części środkowej i górnej zlewni, jak również prowadzona gospodarka w obrębie zbiornika. Mimo, że Zbiornik Żywiecki nie jest włączony do górnośląskiego systemu wod-no-gospodarczego to wpływa jednak na jego prawidłowe funkcjonowanie. Zbiornik Żywiec-ki oraz pozostałe obiekty kaskady Soły budowano także z myślą o zaspokojeniu potrzeb wodnych użytkowników, którzy na początku lat sześćdziesiątych XX w. posiadali pozwole-nia wodno-prawne umożliwiające im pobór wody w ilościach 6,8 m3/s ze 100% gwarancją oraz zaopatrzenie na poziomie 9,1 m3/s z gwarancją 88%, a nawet 12,4 m3/s z 60% gwaran-cją .

Bibliografia

Aktualizacja Instrukcji Gospodarowania Wodą w warunkach powodziowych dla zbiorników Kaskady Soły. 2003. CBSiPBW „Hydroprojekt”, Warszawa. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000. B. Paczyński (red.), PIG, Warszawa 1995. Bałus S., Boros-Meinike D., Drzyżdżyk W., Fiedler K., Olszewski A., Osuch-Chacińska L., Ryżak R., Stanach-Bałus K., 2007: Kaskada rzeki Soły – zbiorniki: Tresna, Porąbka, Czaniec. Monografia. IMGW, RZGW, Warszawa. s. 167. Banach M., 1992: Morfodynamika form akumulacyjnych strefy brzegowej zbiornika Włocławek. [w:] Banach M., Głazik R., (red.): Zbiornik Włocławski – niektóre problemy z geografii fizycznej. Doku-mentacja Geograficzna, 1. IGiPZ PAN, Wrocław. s. 9-39. Cyberski J., 1969: Sedymentacja rumowiska w zbiorniku Rożnowskim. Prace Państwowego Instytu-tu Hydrologiczno-Meteorologicznego, z. 96. PIHM, Warszawa. s. 21-41. Cyberski J., 1984: Zjawiska akumulacyjno-erozyjne w rzekach objętych oddziaływaniem budowli piętrzących. Czasopismo Geograficzne, t. LV, z. 3. Wrocław. s. 355-363 Heliasz Z., 2000: Zjawiska geodynamiczne w strefach brzegowych zbiorników Solina-Myczkowice i Tresna-Porąbka. Dynamiczna ocena i prognoza geologicznych zagrożeń wywołanych powodzią – na przykładzie Nysy Kłodzkiej, górnej Soły i górnego Sanu-Solinki. Polska Akademia Nauk, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków. s. 169-190. Jachniak E., Jaguś A., 2013: Obniżanie trofii wód w systemach kaskadowych, na przykładzie kaskady Soły (południowa Polska). Inżynieria Ekologiczna, z. 32. s. 65–73. Jackowski A., 1984: Wpływ zbiorników retencyjnych na strukturę społeczno-gospodarczą ich oto-czenia. Czasopismo Geograficzne, t. LV, z. 3. Wrocław. s. 379-386. Jaguś A., 2018: Gospodarczo-społeczne znaczenie zbiorników zaporowych – studium kaskady Soły. Inżynieria Ekologiczna, vol. 19, z. 1. s. 25–35. Jaguś A., Rahmonov O., Rzętała M., Rzętała M.A., 2004: The essence of cultural landscape trans-formation in the neighbourhood of selected artificial water reservoirs in southern Poland. Cultural Landscape. Regiograph, Brno. s. 37-55. Karwowski Ł., 2000: Badania litologiczne namułów z rdzeni ze zbiorników retencyjnych Otmuchów, Nysa, Tresna i Solina. Dynamiczna ocena i prognoza geologicznych zagrożeń wywołanych powodzią – na przykładzie Nysy Kłodzkiej, górnej Soły i górnego Sanu-Solinki. Polska Akademia Nauk, Insty-tut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków. s. s. 201-205. Klimek K., Łajczak A., Zwaliński L., 1989: Cechy sedymentologiczno-geochemiczne osadów delty Soły w Zbiorniku Żywieckim. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 29. Kraków. s. 85-91. Kondracki J., 1998: Geografia regionalna Polski, Warszawa. s. 470. Kostecki M., 1975: Wstępne informacje nad transformacją brzegów zbiornika w Tresnej. Gospodarka Wodna, nr 4. Warszawa. Kostecki M., 1979: Badania limnologiczne zbiornika zaporowego Tresna. Część II: Dynamika prze-mian oraz wstępny bilans związków azotowych w dopływach zbiornika. Archiwum Ochrony Środo-wiska, z. 3-4. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. s. 17-37. Łajczak A., 1986: Zamulanie i lokalizacja zbiorników zaporowych w polskich Karpatach. Gospodarka Wodna, nr 2, Warszawa. s. 47-50. Łajczak A., 1995: Studium nad zamulaniem wybranych zbiorników zaporowych w dorzeczu Wisły. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk, Zeszyt 8. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa. s. 108. Machowski R., Rzętała M., Rzętała M. A., Wistuba B., 2005: Zbiornik Żywiecki. Charakterystyka fizycznogeograficzna i znaczenie społeczno-gospodarcze, Sosnowiec. s. 80. Mroczek J., Ratomski J., Wacławski M., 1997: Sedymentacja rumowiska w zbiorniku Tresna. Proce-sy związane z ruchem rumowiska w ciekach karpackich. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk, z. 13, Warszawa. s. 31-45. Mroczek J., Ratomski J., Wacławski M., 1997: Sedymentacja rumowiska w zbiorniku Tresna. Proce-sy związane z ruchem rumowiska w ciekach karpackich. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk, z. 13. Warszawa. s. 31-45. Mroczek J., Ratomski J., Wacławski M., 1997: Sedymentacja rumowiska w zbiorniku Tresna. Proce-sy związane z ruchem rumowiska w ciekach karpackich. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk, z. 13. Warszawa. s. 31-45. Osuch-Chacińska L., 1987: 20 lat eksploatacji kaskady Soły. Gospodarka Wodna, nr 8, Warszawa. s. 176-178. Paluch J., Twardowska I., Kostecki M., Magosz S., 1975: Charakterystyka limnologiczna kaskady zbiorników zaporowych na rzece Sole. Część II. Chemizm wód i wstępny bilans związków azoto-wych. Archiwum Ochrony Środowiska, t. 1, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. s. 119-175. Pisarczyk S., 1987: Geotechniczne problemy Porąbki-Żar i Tresnej. Gospodarka Wodna. nr 8, War-szawa. s. 183-187. Podział hydrograficzny Polski, Warszawa 1983, s. 924. Punzet J., 1971: Stosunki hydrologiczne w dorzeczu Soły. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. s. 71. Ratomski J., Stonawski J., 1993: Survey and evaluation of the sedimentation of Tresna reservoir on the Soła river. Runoff and sedimentation yield modeling. Warsaw. Rocznik hydrologiczny wód powierzchniowych. Dorzecze Wisły i rzek Przymorza na wschód od Wi-sły. 1969. Warszawa 1972. s. 276. Rudowski S., 2000: Geofizyczne profilowanie osadów dennych zbiorników retencyjnych Otmuchów, Nysa, Tresna, Solina. Dynamiczna ocena i prognoza geologicznych zagrożeń wywołanych powodzią – na przykładzie Nysy Kłodzkiej, górnej Soły i górnego Sanu-Solinki. Polska Akademia Nauk, Insty-tut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków. s. 191-200. Rzętała M. A., 2003: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Wydawnictwo Uniwersy-tetu Śląskiego, Katowice 2003. s. 147. Rzętała M. A., 2014: Wybrane przemiany geomorfologiczne mis zbiorników wodnych i ocena zanie-czyszczeń osadów zbiornikowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie regionu górnośląsko-zagłębiowskiego). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 174. Spaleny M., 1977: Badania zamulania zbiornika Tresna na Sole. Gospodarka Wodna, nr 10. Warsza-wa. Sroczyński W., 2000: Inwentaryzacja obiektów hydrotechnicznych w zlewniach górnej Odry, Soły i górnego Sanu – ocena stanu, ocena wpływu na zjawiska powodziowe. Dynamiczna ocena i prognoza geologicznych zagrożeń wywołanych powodzią – na przykładzie Nysy Kłodzkiej, górnej Soły i gór-nego Sanu-Solinki. Polska Akademia Nauk, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Kraków. s. 21-47. Stachowicz K., Czernoch M., 1992: Charakterystyka ekologiczna zbiorników zaporowych na Sole. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, oddział w Krakowie. Agencja Wydawnicza IGPiK, Warszawa. s. 73. Warszyńska J., 1984: Wybrane zagadnienia z geografii turyzmu województwa bielskiego. Folia Geo-graphica. Series Geographica-Oeconomica, vol. 16. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. Woyciechowska J., Dojlido J., 1982: Zmiany jakości wód powierzchniowych pod wpływem zabudo-wy hydrotechnicznej. Gospodarka Wodna, nr 5, Warszawa. s. 47-51. Wójcik K., 1968: Dziś i jutro żywieckiej turystyki. Karta Groni, nr 1-2. Żywiec. s. 31-35. Ziętara T., 1972: Rzeźba beskidzkiej części dorzecza Soły. Czasopismo Geograficzne. T. XLIII, z. 2., Wrocław. s. 151-169. Ziętara T., 1986: Krajobraz ziemi żywieckiej. WSIP, Warszawa. s. 112. Ziętara T., 1995: Dynamika rozwoju platform abrazyjnych w otoczeniu zbiornika Żywieckiego na Sole. Prace geomorfologiczne. Zapis w rzeźbie i osadach. Część 1. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Stowa-rzyszenie Geomorfologów Polskich, Sosnowiec.