Kultura filmowa w Częstochowie do 1939 roku

Autor: dr Agnieszka Pobratyn

(Hasło stanowi streszczenie zagadnień omawianych przeze mnie w książce Zjawiska kultury teatralnej i filmowej w Częstochowie do 1939 roku, Częstochowa 2016.)

Częstochowianie mieli możliwość po raz pierwszy zetknąć się z pokazami kinematograficznymi latem 1900 roku, kiedy to do miasta zawitali Władysław i Antoni Krzemińscy. W ciągu kilku kolejnych lat pokazy odbywały się okazjonalnie, zawsze jednak budząc żywe zainteresowanie publiczności. Dopiero od 1907 roku zaczęły w mieście funkcjonować stałe kinematografy, a dzięki urozmaiconym programom, dodatkowym atrakcjom (w postaci przedstawień teatralnych czy popisów tanecznych lub wokalnych), przystępnym cenom i braku stałego teatru, stały się jedną z najbardziej lubianych i najbardziej popularnych rozrywek. Przed 1939 rokiem funkcjonowało w mieście kilkadziesiąt kinematografów – ich standard i dobór repertuaru był zróżnicowany, ale wszystkie starały się zapewnić widzom jak najlepszą rozrywkę.

Częstochowscy pionierzy kinematografii – Antoni i Władysław Krzemińscy

Antoni i Władysław Krzemińscy pochodzi ze zubożałej szlachty herbu Prus III, ich rodzicami byli Stanisław i Tekla z Kędrów. Starszy z braci Władysław Jan urodził się 16 sierpnia 1871 roku w Radomiu. Tam też ukończył gimnazjum. Młodszy Antoni przyszedł na świat 3 kwietnia 1882 roku w Dąbrówce Nagórnej w powiecie radomskim.

Początkowo w Warszawie, a następnie od września 1899 w Łodzi przy ulicy Piotrkowskiej nr 17 bracia otworzyli przedsiębiorstwo rozrywkowe pod nazwą „Gabinet Iluzji”. Prezentowano w nim efekty świetlne i przeźrocza: krajoznawcze, z zakresu astronomii, itp. Chcąc jednak urozmaicić pokazy sprowadzili projektor do wyświetlania oraz osiemnaście filmów.

Niewielka liczba posiadanych przez Krzemińskich filmików sprawiła, że bracia zmuszeni byli do poszukiwań nowych potencjalnych widzów. W kwietniu 1900 roku kino zostało przeniesione do Radomia, gdzie urządzono je w budynku cyrkowym. Tu zabawiło nieco ponad miesiąc, ciesząc się ogromnym zainteresowaniem i entuzjazmem publiczności. Jednak i tym razem posiadane zasoby repertuarowe uległy dość szybko wyczerpaniu. Kolejnymi przystankami była Częstochowa, a od września Włocławek, gdzie w specjalnie zbudowanym drewnianym budynku na jednym z placów w Śródmieściu, przedstawienia odbywały się aż do końca października. Podobnie jak w poprzednich miastach i tu Krzemińscy odnieśli ogromny sukces.

W listopadzie 1900 roku ponownie zajęli lokal przy ulicy Piotrkowskiej nr 17 w Łodzi. Urządzono tam kino „Biograf”. Atrakcji widzom dostarczały nowo sprowadzone filmy, o wiele dłuższe (od 20 do 35 metrów) i dodatkowe efekty świetlne. Pokazy trwały 45 minut i wejście na nie kosztowało 10 lub 20 kopiejek. W sali jednorazowo mogło zmieścić się stu widzów, a seanse odbywały się co godzina od 11 do 23.

Już w marcu 1901 roku bracia sprowadzili nowy, znacznie ulepszony amerykański aparat do projekcji filmów. Jego główną zaletą był jasno, wyraźnie i bez drgań wyświetlany obraz, ale równie ważne było to, że nie rwał taśmy i sam zwijał ją na szpulę. Ulepszenia przypadły do gustu łódzkiej publiczności i ta jeszcze chętniej uczęszczała do kinematografu.

W sierpniu tego roku Władysław udał się do Paryża, gdzie zakupił kolejny projektor tym razem firmy Pathé i wszystkie posiadane przez firmę na składzie filmy – w sumie ponad kilka tysięcy metrów taśmy. Krzemińscy wynajęli w Łodzi na Nowym Rynku pod numerem 4 lokal na parterze i otworzyli tam „Teatr Żywych Fotografii”.

Znaczne zapasy filmowe, a przede wszystkim dwa projektory, pozwoliły braciom na poszerzenie zakresu działalności. Używając amerykańskiego bioskopu, Krzemińscy urządzali seanse filmowe w mniejszych i większych miastach na terenie ziem polskich, ale także w kolejnych latach coraz dalsze tereny Rosji (aż po Ural). Od lutego 1902 do 1908 roku bracia odwiedzili mi.in.: Tomaszów Mazowiecki, Zduńską Wolę, Sieradz, Piotrków, Częstochowę, Dąbrowę Górniczą, Sosnowiec, Kielce, Tulę, Kaługę, Kursk, Jelec, Woroneż, Mogilowo Dźwińsk, Perm, Ekaterynburg, Czelabińsk, Złatouście, Ufę, Samarę, Archangielsk, Omsk, Tomsk, Krasnojarsk, Irkuck Penzę, Baku, Tyflis, Pietrowsk, Derbent, Grozne.

We wszystkich miastach bracia odnoszą sukces. Na ogromną frekwencję niewątpliwie wpływ miała reklama – afisze zapowiadające programy wieczorów rozlepiane po mieście i drukowane w prasie, a także imienne zaproszenia rozsyłane do miejscowej elity. Ale przyczyn sukcesu należy doszukiwać się również w dobrej jakości obrazów, grających na żywo w czasie wyświetlania filmów orkiestrach, a także w obecności konferansjera, który ogłaszał tytuł i przedstawiał treść wyświetlanego filmu.

Po letnim objeździe polskich miast w 1903 roku Władysław udał się do Paryża po nowe projektory i taśmy filmowe. To właśnie podczas tej wizyty, w wytwórni Pathé został nakręcony krótki filmik, na którym Władysław Krzemiński wychodzi na scenę i kłaniając się dziękuje publiczności za przybycie do kina. Kilkusekundowy filmik przez wiele lat był puszczany na zakończenie seansów w prowadzonych przez braci kinach.

Po latach trudnych wędrówek bracia postanawiają osiąść gdzieś już na stałe i szukają odpowiedniego miejsca. Przyzwyczajeni do ciężkich warunków pracy i braku odpowiedniego zaplecza technicznego, Krzemińscy podejmują się zorganizowania kinematografu na terenie Wielkiej Wystawy Przemysłu i Rolnictwa, która odbywała się w sierpniu i wrześniu 1909 roku w Częstochowie. Nie bez problemów otwierają, zlokalizowany przy dzisiejszej ulicy Waszyngtona, kinematograf noszący dumną nazwę „The Royal Palace”. Już po raz trzeci, w bogatej historii swej działalności, bracia pracują na terenie tego miasta. Prawdopodobnie w czasie trwania Wystawy zapada decyzja o pozostaniu w podjasnogórskim grodzie już na stałe i otwarciu tu kinematografu.

W Częstochowie w tym czasie działa już kilka iluzjonów. Nie zniechęca to jednak Krzemińskich i w listopadzie 1909 roku otwierają się dla publiczności podwoje kina „Odeon” usytuowanego w Alei NMP pod numerem 43. Reklamuje się ono w miejscowej prasie jako „najstarsze w Królestwie”.

Od tego momentu bracia już dożywotnio wiążą się z Częstochową. Nie tylko prowadzą „Odeon”, a także wiosną 1912 roku „Uranię”, a w miesiącach letnich tego roku urządzają seanse na otwartym powietrzu w ogrodzie Wolberga. Co równie ważne są także twórcami wielu produkcji filmowych, których tłem jest właśnie podjasnogórski gród. Filmy te, pokazywane publiczności jako Kroniki „Odeonu” i częściowo zachowane do dziś, stanowią fascynujący dokument tamtej epoki.

W lutym 1928 roku obaj bracia uczestniczą w zjeździe właścicieli kinoteatrów województwa kieleckiego. Jego celem było powołanie związku, który wspierałby krajową produkcję filmową i prowadził działania służące obniżeniu opodatkowania kin. Na czele nowo powstałego związku stanął Władysław Krzemiński.

Krzemińscy aktywnie uczestniczą w życiu społecznym miasta, wielokroć wspierając różnorakie akcje charytatywne i przeznaczając część dochodów z pokazów na wsparcie dla najbardziej potrzebujących. Bracia tak mocno wrastają w lokalne społeczeństwo, że gdy w 1933 roku „Odeon” zostanie zlicytowany za długi, bogatsi mieszkańcy Częstochowy pochodzenia żydowskiego wspierają ich finansowo i pomagają otworzyć zlokalizowany w Alei NMP 12 „Eden”. Kino to działa nieprzerwanie aż do grudnia 1939 roku, aż do zajęcia przez Niemców. W tym samym miejscu, już w nowej komunistycznej rzeczywistości, działa kino „Tęcza”, którego kierownikiem był przez pewien czas Antoni Krzemiński.

Starszy z braci Władysław zmarł 29 grudnia 1942 roku, młodszy Antoni 1 kwietnia 1955 roku. Obaj pochowani się na częstochowskim cmentarzu na Kulach. Na nagrobkach obu wyryto napis „Pionier kinematografii”.

Kinematografy, kinoteatry, iluzjony częstochowskie

Okres działania	Nazwa	Lokalizacja	Właściciel/zarządzający
1900 (maj – wrzesień)		plac przy Alei NMP 65	Antoni i Władysław Krzemińscy
1906	pokazy żywych fotografii w Teatrze Miejscowym	Aleja NMP 19	b.d.
1906	‘’Variette’’	Aleja NMP 12	b.d.
1907	‘’Bioskop’’	Aleja NMP 29	b.d.
1907	‘’Golgota’’	budynek panoramy (zbieg ulic 7 Kamienic i Kordeckiego)	b.d.
1907 – 1908	‘’Teatr Nowości’’	Aleja NMP 43	B. Zarzecki
1908 – 1923	‘’Teatr Optyczny Paryski’’	Aleja NMP 19	B. Zarzecki, Stefan Certowicz
1908	‘’Kosmos’’	Aleja NMP 20	b.d.
1908 – 1910	‘’Oaza’’	Aleja NMP 11	b.d.
1908 – 1909	‘’Pax’’	Aleja NMP 43	b.d.
1909	kinematografy	ul. św. Barbary	b.d.
1909	‘’Nr 43’’	Aleja NMP 43	b.d.
1909 (sierpień)	‘’The Royal Palace’’	teren Wielkiej Wystawy Przemysłu i Rolnictwa	Władysław i Antoni Krzemińscy
1909 – 1933	‘’Odeon’’	Aleja NMP 43; Aleja NMP 27 (od 1916r.)	Władysław Krzemiński
1912	‘’Kometa’’	Aleja NMP 38	Jan Snawadzki
1912	‘’Urania’’	Aleja NMP 38	Władysław Krzemiński
1912 – 1913	‘’Atoma’’	ul. Mokra 14; Aleja NMP 27	Napoleon Walenta; W. Kwiatkowska ; Spółka Robotnicza
1914, styczeń 1915	‘’Belweder’’	Aleja NMP 38	b.d.
1914 – 1916	‘’Corso’’	Aleja NMP 27	Jan Gorzelak
1914		budynek panoramy	Henryk Lgocki
1916	‘’Palais de Glace’’	Aleja NMP 12	Dawid Reicher
1918 – 1919	‘’Szkolny’’	Aleja NMP 56	Komisja Zajęć Pozaszkolnych Polskiej Macierzy Szkolnej
1919 – 1933	‘’Panorama’’	Aleja NMP 75	Władysław Strzelecki
1919	‘’Polonia’’	Aleja NMP 12	Stefan Certowicz
1920 – 1932	‘’Nowy’’	Aleja NMP 43	Edward Dietrich; Adolf Goldberg
1920 (lipiec); 1921 – 1924	‘’Legun’’	Aleja NMP 12; Dąbrowskiego 12	Wacław Gogut
1924-1933	‘’Nowości’’	Aleja NMP 12	Ludwik Cymerman; Wacław Gogut
1925-1930	‘’Uciecha’’	ul. Dąbrowskiego 16	Bolesław Rudziński
(grudzień 1925), 1926-1930	‘’Szkolne’’	Aleja NMP 56	Komitet Rodzicielski przy I Gimnazjum im. H. Sienkiewicza
1926 (sierpień)		kino na terenie Wystawy Przemysłu i Rolnictwa; Park Staszica	b.d.
1928	‘’Polonia’’	Raków	b.d.
1928		kino w budynku elektrowni na Zawodziu	b.d.
1928-1930	‘’Złote Runo’’	ul. Ogrodowa 26	Kacper Kott
1929	‘’Casino’’	al. T. Kościuszki 18	Maurycy Częstochowski; Stefan Kaczmarski; Jan Otrembski
1930	‘’Lew’’	ul. Dąbrowskiego 16	Felicja Buczyńska
1930	‘’Apollo’’	ul. Ogrodowa 26	Kacper Kott
1930-1931	‘’Słońce’’	ul. Ogrodowa 26	Romuald Pindelski
1932 – 1933	‘’Grand Kino’’	Aleja T. Kościuszki 18	Adolf Goldberg
1932 – 1934	‘’Muza’’	Aleja NMP 43	Paweł Smoleński; Kazimiera Smoleńska
1932 – 1933	‘’Oaza’’	ul. Dąbrowskiego 16	Jan Kotaba
1932	‘’Atlantic’’	ul. Ogrodowa 26	Stanisław Kaliniewicz, Browicz
1933 – 1939	‘’Luna’’	Aleja T. Kościuszki 18	W. Radwański; Adolf Goldberg (od 1935)
1933 – 1935	‘’Pan’’	ul. Dąbrowskiego 16	Związek Strzelecki; Jan Kotaba; Adrianowicz
1933 – 1939	‘’Stylowy’’	Aleja NMP 27	Wacław Gogut
1933 – 1939	‘’Eden’’	Aleja NMP 12	Władysław i Antoni Krzemińscy
1934 – 1937	‘’Bajka’’	ul. Wesoła 7	Czesław Seiferd
1935	‘’Znicz’’	ul. św. Rocha 37	b.d.
1935	‘’Podklasztorne’’	u stóp Jasnej Góry	Lech Smólski, Czesław Nowicki
1938 – lata 80. XX w.	‘’Bałtyk’’	ul. Ogrodowa 26	Franciszek Hartliński (do 1939 r.)

Kina jako centra kulturalne przedwojennej Częstochowy

Ze względu na brak stałej sceny teatralnej kinematografy często udostępniały swoje sale wędrownym zespołom dramatycznym, a nawet miały własne zespoły artystów. Choć z założenia pokazy filmowe miały być urozmaicane jedynie wesołymi jednoaktówkami, to jednak ówczesna rzeczywistość mocno zweryfikowała te poglądy. Teatr stał się więc nie tylko dodatkiem, ale równorzędną atrakcją wieczoru, a niekiedy nawet jego głównym wydarzeniem.

Łącząc w sobie obraz filmowy i dodatkowy pokaz sceniczny, całość najczęściej uzupełnioną muzyką graną na żywo, program kinematografu stanowił nie tylko ogromną atrakcję, ale również dzięki mnogości dostarczanych wrażeń sprawiał, że kino stawało się swoistym centrum rozrywki kulturalnej dla częstochowian.

Widzowie jako dodatek do pokazu filmowego mogli obejrzeć: popisy kabaretowe, występy kuplecistów, skecze, scenki, pokazy tańców, prezentacje dzikich zwierząt, zapasy sportowe, sztuczki magiczne, występy prestidigitatorów, pokazy fenomenów natury czy wreszcie jednoaktówki lub scenki teatralne – słowem wszystko to, co mieści się w szerokim pojęciu widowiskowości i co mogło zachęcić potencjalnych widzów do odwiedzenia kinoteatru.

W pierwszych latach istnienia częstochowskich kinematografów, obecność działu atrakcji wymuszały względy techniczne – długość samych filmów, fakt, że były nieme, w kolejnych natomiast kiniarze musieli zabiegać o względy miejscowej publiczności przede wszystkim z powodu ogromnej konkurencji. Im lepsze i ciekawsze dodatki zaproponowano, tym można było być pewniejszym dużej frekwencji. Powstanie stałej sceny teatralnej w 1927 roku oraz stosowne zarządzenia miejscowych władz sprawiły, że kina znacznie ograniczyły programy dodatkowych atrakcji. Chcąc jednak przypodobać się widzom, starano się nadal urozmaicić wieczory. Zapraszano więc na rewie humoru, udział w których brali czołowi artyści polscy (m.in. Hanka Ordonówna), bądź aktorzy miejscowego Teatru Rozmaitości, a premiery polskich produkcji uświetniały swą obecnością wielkie gwiazdy rodzimego kina (m.in. Eugeniusz Bodo i Jadwiga Smosarska).

Częstochowa w przedwojennym kadrze

Przez wiele lat Częstochowa była tłem przede wszystkim obrazów z natury, czyli w dzisiejszym rozumieniu produkcji dokumentalnych. Filmowano najważniejsze wydarzenia, wizyty znanych osobistości, klęski żywiołowe i katastrofy, a także uroczystości kościelne (przede wszystkim te odbywające się na Jasnej Górze) i narodowe.

Krzysztof Kasprzak, zajmujący się filmami o Częstochowie, w swojej pracy o najstarszy obrazach tego typu, odnotował, że po raz pierwszy utrwalono Jasną Górę na taśmie filmowej już w 1898 roku, a dokonali tego francuscy operatorzy pracujący dla braci Lumière. Po raz kolejny, jak odnotował Kasprzak, jasnogórski klasztor i odbywający się na nim uroczysty odpust mogli podziwiać bywalcy łódzkiego kina „Odeon” w 1908 roku. W listopadzie 1909 roku warszawscy widzowie mogli zobaczyć reportaż z odbywającej się w parkach podjasnogórskich w okresie sierpień – wrzesień Wystawy Rolniczo-Przemysłowej.

Przez kolejne kilka lat w tworzeniu dokumentów epoki przodowali Antoni i Władysław Krzemińscy, którzy własne produkcje wyświetlali jako ‘’Kroniki „Odeonu”’’. Szczegółowy spis filmów nakręconych przez braci stworzył Krzysztof Kasprzak. Choć zachowało się stosunkowo niewiele z tych produkcji, to jednak ich liczba – autor wylicza blisko 40 pozycji – daje pewne wyobrażenie o ogromie pracy wykonanej przez miejscowych pionierów kinematografii.

Filmy braci Krzemińskich związane z Częstochową mają charakter przede wszystkim dokumentalny, są to najczęściej obrazy przedstawiające święta państwowe, parady wojskowe, uroczystości jasnogórskie, reportaże z akcji dobroczynnych, z zabaw sportowych i innych. Wśród obrazów można odnaleźć pochodzący z 1912 roku zapis pogrzebu Leopolda Werde – współwłaściciela fabryki igieł czy też katastrofę kolejową na stacji Rudniki. Nie brakuje również w tym zestawie dokumentów, które są blisko spokrewnione z dzisiejszymi sensacyjnymi doniesieniami, na przykład powstałe w 1913 roku: ‘’Ostatnie krwawe wypadki w Częstochowie’’.

Także w pozostałych kinematografach, choć mniej regularnie, można było obejrzeć obrazy nakręcone w mieście. W październiku 1917 roku w „Paryskim” wyświetlano zdjęcia wykonane przez firmę „Apollo” z obchodu rocznicy kościuszkowskiej. Również w tym kinie w listopadzie 1919 roku demonstrowano obrazy z przebiegu w Częstochowie pierwszego święta niepodległości. Właściciel Teatru „Paryskiego” Stefan Certowicz, zrealizował także film pt. ‘’Kalejdoskop Częstochowy’’, w którym ukazano szereg scenek z życia miasta. Obraz reklamowany jako sensacyjny, przyciągnął do kina tłumy ciekawskich, jednak krytyka oceniła go jako nieporadny i nieprzemyślany.

Najważniejsze wydarzenia w mieście zostały zapisane przez operatorów na zlecenie Polskiej Agencji Telegraficznej (np. ‘’I Synod Plenarny w Częstochowie’’ 25 sierpnia 1936 roku) oraz Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (np. ‘’Jasna Góra. Przed murami zgromadzenie młodzieży’’ 24 października 1938 roku).

Widoki Częstochowy z lat 30. zostały także utrwalone przez niemiecką wytwórnię „Ufa” Zob. Niemiecka „Ufa” nakręca filmy w Polsce. Zdjęcia w Częstochowie, „Goniec Częstochowski” 1935, nr 237, s. 8. </ref>, która kręciła na terenie Polski filmy na tematy kulturalne i propagandowo-turystyczne.

Mimo iż społeczność żydowska była w Częstochowie bardzo liczna, to w historii kinematografii tamtego okresu powstał tylko jeden obraz żydowski – w 1930 roku nakręcono film ‘’Farma Szormów w Częstochowie’’. Jego reżyserem był Saul Goskind, a opowiadał on o jednej z żydowskich organizacji młodzieżowych i jej pracy na farmie.

O wiele rzadziej podjasnogórski gród stawał się tłem produkcji fabularnych. Istnieje jednak kilka takich obrazów i warto o nich wspomnieć kilka słów – szczególnie, że te powstałe już w latach 30. zachowały się i można je odnaleźć nie tylko w archiwach filmowych, ale też w Internecie.

Zdjęcia do pierwszej produkcji fabularnej, adaptacji ‘’Potopu’’ Henryka Sienkiewicza pt. ‘’Obrona Częstochowy’’ w reżyserii Edwarda Puchalskiego, w których pojawiłyby się mury Jasnej Góry i sam klasztor, nie doszły do skutku, gdyż w 1914 roku władze rosyjskie nie wyraziły zgody na wzięcie w nich udziału wojska. Powstałe wcześniej w warszawskim atelier sceny, wykorzystano w kilka miesięcy później w rosyjskim obrazie, w którym w rolę Kmicica wcielił się Iwan Mozżuchin.

Dopiero w czerwcu 1928 roku na ulicach Częstochowy zdjęcia do swojej nowej produkcji kręciła wytwórnia „Ira-Film”, a w miejscowej prasie zachęcano mieszkańców do wzięcia w nich udziału. Już w grudniu tego roku wyświetlano w „Odeonie” film pt. ‘’Pogoń za szczęściem’’. Dziś jednak niewiele wiadomo na jego temat.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Częstochowa jeszcze dwukrotnie stała się tłem wydarzeń filmowych. Obie produkcje fabularne odwoływały się, poza lokalnym patriotyzmem, także do uczuć religijnych.

W maju 1933 roku w kinie „Atlantic” wyświetlano film ‘’Pod Twoją obronę’’. Reżyserami tego filmu byli Edward Puchalski i Józef Lejtes, a w głównych rolach wystąpili Maria Bogda i Adam Brodzisz. Film ten – zawierający wątek romansowy, szpiegowski, elementy dramatu, a przede wszystkim ukazujący Jasną Górę i cudowną moc wiary – niewątpliwie dużym wydarzeniem kulturalnym w mieście.

Kolejna polska produkcja filmowa, miła sercu częstochowian, miała swoją premierę 24 grudnia 1934 roku, a w miejscowych kinach wyświetlano ją w maju 1935 roku. Był to film ‘’Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy’’ w reżyserii Edwarda Puchalskiego, z Karolem Adwentowiczem w tytułowej roli.

Bibliografia

Literatura

1. Hendrykowska M., Peregrynacje braci Krzemińskich, „Kino” 1989, nr 11.
2. Hendrykowska M., Śladami tamtych cieni. Film w kulturze polskiej przełomu stuleci 1895–1914, Poznań 1993.
3. Iwańczak W., Pionierzy polskiej kinematografii, „Niedziela” 2011, nr 22.
4. Janicki S., Polskie filmy fabularne 1902-1988, Warszawa 1990.
5. Kasprzak K., Na tropie filmowej Częstochowy, „Gazeta Wyborcza. Częstochowa” 2006, nr 194.
6. Kasprzak K., Obrona Częstochowy w filmie fabularnym, „Almanach Częstochowy” 2011.
7. Kasprzak K., Produkcja filmowa w Częstochowie w I połowie XX wieku, „Almanach Częstochowy” 2010.
8. Kino okresu wielkiej niemowy. Część pierwsza: początki, red. G. Grabowska, Warszawa 2008.
9. Krzemiński S., Jak powstawały pierwsze kina w Królestwie Polskim i w Carskiej Rosji (wg gawęd z pionierem kinematografii), [w:] Tradycja i współczesność w edukacji dzieci i dorosłych, red. E. Skoczylas-Krotla, S. Podobiński, W. Szlufik, Częstochowa 2002.
10. Piersiak T., Na początku był teatr świetlny: o wodzie kwiatowej, kupcach z Syberii i bombardowaniach kasztanami, czyli krótka historia kina w Częstochowie, „Gazeta Wyborcza. Częstochowa” 1999, nr 257.
11. Pobratyn A., Zjawiska kultury teatralnej i filmowej w Częstochowie do 1939 roku, Częstochowa 2016.
12. Złotkowski D., Wystawa Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie w 1909 roku w świetle prasy polskiej, Częstochowa 2009.

Czasopisma

1. „Goniec Częstochowski” 1909-1939

Źródła on-line

[1] (dostępne 31.05.2019) [2] (dostępne 31.05.2019)