Zlewnia Psiny

Autorzy: prof UŚ dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

Wstęp

Rys. 1. Użytkowanie terenu w zlewni Psiny: 1 – granica państwa 2 – granica województwa śląskiego, 3 – granica zlewni, 4 – cieki, 5 – zbiorniki wodne, 6 – tereny zurbanizowane, 7 – lasy i zadrzewienia, 8 – obszary zagospodarowane rolniczo.

Psina jest jedynym dłuższym lewobrzeżnym dopływem Odry, który uchodzi do niej na terenie województwa śląskiego. Źródło rzeki zlokalizowane jest na użytkowanych rolniczo terenach położonych na zachód od Głubczyc położonych w województwie opolskim. Całkowita długość Psiny wynosi 49,3 km, z czego na terenie województwa śląskiego rzeka pokonuje odcinek o długości nieco ponad 20 km. Na opisywany teren Psina wpływa w okolicy miejscowości Tłustomosty, na zachód od Makowa. Powierzchnia zlewni Psiny wynosi 672,9 km2, z czego na terenie województwa śląskiego znajduje się jedynie 136,5 km2.

W granicach administracyjnych województwa śląskiego tereny zlewni Psiny zdominowane są przez użytki rolne, które stanowią aż 90,1% (123,0 km2) ogólnej powierzchni zlewni (rys. 1). Następne pod względem zajmowanej powierzchni są tereny zurbanizowane zajmujące łącznie 9,9 km2, co stanowi udział w zlewni na poziomie 7,3%. Tereny zabudowane skupiają się w granicach niewielkich miasteczek takich jak Krzanowice oraz kilku wsi, z których największe to: Krowiarki, Gamów, Maków, Pawłów, Pietrowice Wielkie, Wojnowice, Borucin, Bieńkowice i kilka innych. Wymienione miejscowości rozmieszczone są równomiernie w zlewni Psiny. Lasy i zadrzewienia porastają jedynie 3,5 km2. Przekłada się to na udział rzędu 2,5% w ogólnej powierzchni zlewni Psiny na terenie województwa śląskiego. Tego typu formacje roślinne zasadniczo tworzą niewielkie skupienia, z których największe zlokalizowane są w północnej i południowej części zlewni. Nieco mniejsze występują w sąsiedztwie wsi Krowiarki i na południe od Pawłowa. W znikomym stopniu na opisywanym terenie występują wody stojące. Sztuczne zbiorniki wodne zasadniczo towarzyszą terenom zurbanizowanym. Skupiska kilku obiektów zinwentaryzowano jedynie w granicach Pietrowic Wielkich i Krzanowic. Wody stojące w zlewni Psiny stanowią udział rzędu 0,1% zajmując łączną powierzchnię, która wynosi 0,1 km2.

Wody powierzchniowe

Fot. 1. Dolina Psiny w okolicach ujścia Trzoni – widok na Cyprzanów (fot. J.M. Waga).

Układ sieci rzecznej

Psina płynie generalnie z północnego-zachodu na południowy-wschód, zmieniając na pewnych odcinkach nieco kierunek płynięcia. W biegu górnym na długości około 8 km koryto rzeki ma przebieg zbliżony do równoleżnikowego. Po minięciu Głubczyc Psina zmienia kierunek na zbliżony do południowego, który utrzymuje na odcinku ponad 5,5 km. W okolicy miejscowości Baborów rzeka przyjmuje południowo-wschodni azymut aż do wpłynięcia na teren województwa śląskiego. Po minięciu wsi Maków Psina na odcinku blisko 3,5 km ponownie płynie na południe. Przepływając przez Piertowice Wielkie koryto rzeki zmienia kierunek na południowo-wschodni by we wsi Wojnowice po raz kolejny odchylić się na południe. We wsi Bojanów rzeka łagodnie zmienia kierunek płynięcia na wschodni. Po przepłynięciu około 6 km Psina po raz pierwszy płynie na północ. Po przepłynięci nieco ponad 2,5 km na południe od Raciborza wpada do Odry.

Poza granicami województwa śląskiego Psina posiada kilka niewielkich dopływów. Na tym terenie do rzeki uchodzą jedynie dwa nieco dłuższe cieki. Pierwszy z nich to prawobrzeżny potok Złotnik o długości około 15 km oraz potok bez nazwy o długości blisko 8 km zasilający Psinę z lewej strony. Na terenie województwa śląskiego pierwszy większy dopływ Psiny to lewobrzeżny potok o długości blisko 8 km wypływający ze źródeł zlokalizowanych w okolicy wsi Krowiarki. Po przepłynięciu przez rzekę 2 km do Psiny uchodzi kolejny nieco dłuższy dopływ. Z lewej strony rzekę zasila potok Łopień o długości wynoszącej około 8,8 km. Na odcinku pomiędzy wsiami Cyprzanów i Samborowice do Psiny uchodzi z prawej strony jej największy dopływ Troja (fot. 1). Całkowita długości tej rzeki wynosi 35,2 km, jednak na terenie województwa śląskiego płynie ona tylko na odcinku o długości około 6,5 km. Troja wypływa w obrębie Przedgórza Sudeckiego i na obszarze województwa opolskiego zasilana jest wodami większych dopływów takich jak: Wierzbiec, Glinik, Kałuża oraz Morawka. Wszystkie z wymienionych to prawobrzeżne dopływy Troi. Na obszarze województwa śląskiego do Troi uchodzi jeden większy dopływ Potok Rozumiecki oraz kilka krótkich cieków o charakterze rowów drenarskich. W swym dolnym biegu Psina zasilana jest zasadniczo wodami prawobrzeżnych dopływów, które wypływają na terenie Republiki Czeskiej. Pierwszy z nich to Krzanówka a następnie do Pisny uchodzi potok o nazwie Grabia oraz Młynówka-Bolesław nazywana także Przykopa.

Stany wody i przepływy

Stany wody i przepływy w rzece w ciągu roku zasadniczo zmieniają się w cyklu sezonowym, warunkowanym sposobem zasilania zlewni w wodę. Cieki w zlewni Psiny z uwagi na dosyć zróżnicowaną długość odznaczają się odmienną zasobnością w wodę. W zlewni przeważają krótkie cieki, które prowadzą niewielkie ilości wody. Niektóre z nich, zwłaszcza sztuczne rowy drenarskie, w okresach posusznych całkowicie wysychają stanowiąc okresowy element powierzchniowej sieci hydrograficznej w zlewni Psiny. Bardziej zasobne w wodę są rzeki o kilkukilometrowej długości, które przy ujściu do Psiny charakteryzują się przepływem wody na poziomie kilkudziesięciu dm3/s.

Średnie roczne stany wody Psiny na posterunku zlokalizowanym w jej dolnym biegu, we wsi Bojanów, w latach 1970-1990 wynosiły nieco ponad 88 cm (tab. 1). W wymienionym okresie zanotowano maksymalną różnicę stanów wody na poziomie 217 cm. Większa amplituda wahań charakterystyczna jest dla najdłuższego dopływu Psiny. Różnica stanów wody pomiędzy najniższym a najwyższym pomierzonym stanem wody Troi na posterunku Kietrz w latach 1973-1984 wynosiła 247 cm. Średnia wartość dla tego wielolecia wynosiła blisko 70 cm. Średnie roczne przepływy Psiny na wymienionym posterunku wynosiły nieco ponad 2,0 m3/s. Natomiast największy dopływ rzeki (Troja) przeciętnie prowadził blisko trzy razy mniej wody, bowiem średni roczny przepływ na posterunku Kietrz kształtował się na poziomie 0,72 m3/s (tab. 1).

W zlewni Psiny odpływ wody w ciągu roku jest na w miarę wyrównanym poziomie, jednak z niewielką przewagą dla półrocza zimowego (51,8% średniego odpływu rocznego). W przepływach zaznacza się jedno maksimum, które przeciętnie pojawia się w marcu, kiedy to stanowi 135% wartości średniego rocznego przepływu. Nieco podwyższone przepływy występują na Psinie także w lipcu. W tym czasie stanowią 116% wartości średniego rocznego przepływu. Czas najniższych przepływów w rzece zasadniczo charakterystyczny jest dla jesieni. We wrześniu spada do 73% a w październiku wynosi 84% wartości średniego rocznego przepływu (tab. 2). W okresach ekstremalnych utożsamianych zarówno z powodziami, jak i niżówkami stany wody i przepływy są wielokrotnie większe oraz mniejsze od przeciętnych wartości. Na Psinie 8 lipca 1997 r. na posterunku zlokalizowanym w Bojanowie stan wody wynosił 303 cm, odpowiadało to przepływowi, który wynosił 104 m3/s. W tym czasie korytem rzeki przepływało blisko 50 razy więcej wody niż w okresie przeciętnych przepływów. Najniższy stan wody zmierzony na posterunku zlokalizowanym na Psinie wynosiły 51 cm. Woda na takim poziomie zanotowana była 5 września 1994 r. W tym czasie korytem rzeki płynęło jedynie 80 dm3/s. Na duże czasowe zróżnicowanie ilości wody, którą prowadzi Psina w swoim dolnym biegu zasadniczy wpływ ma sposób użytkowania całej zlewni. Znikomy udział lasów oraz dominacja terenów rolniczych dodatkowo wzmacniają pojawianie się ekstremalnych zjawisk hydrologicznych. Dosyć dobrym wskaźnikiem w tym zakresie jest współczynnik nieregularności przepływu (tab. 2).

Rzeka	Posterunek wodowskazowy	Kilometr biegu rzeki	Powierzchnia zlewni	Przepływ średni SSQ		Średnie stany wody (H śr.)i amplitudy wahań stanów wody (H)
Troja	Kietrz	7,1	184,4	1973-1984	0,72	1984-1984	69,4	247
Psina	Bojanów	9,0	519,8	1970-1990	2,09	1969-1986	88,3	217

Objaśnienia: (–) – brak danych

Tabela 1. Średnie roczne przepływy i średnie roczne stany wody oraz amplitudy wahań stanów wody w wybranych latach hydrologicznych w dorzeczu Psiny.

Rzeka - profil	XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	λ
Psina – Bojanów	0,89	0,93	0,96	1,04	1,35	1,10	0,99	0,90	1,16	1,04	0,79	0,84	1300

Tabela 2. Średnie miesięczne współczynniki przepływu oraz współczynnik nieregularności λ.

Stan jakościowy wody

Parametry fizyko-chemiczne wód prowadzonych przez Psinę są w dużej mierze kształtowane przez czynniki pochodzenia antropogenicznego. Człowiek wpływa na jakość wód w rzece w sposób bezpośredni poprzez odprowadzanie ścieków, zwłaszcza tych komunalnych. Istotne znaczenie w kwestii antropogenicznych uwarunkowań należy przypisać także pośredniej działalności, która ma miejsce na terenie zlewni. W użytkowaniu terenu dominują intensywnie wykorzystywane grunty rolne, na których stosuje się duże ilości nawozów mineralnych oraz środki ochrony roślin. Po opadach deszczu część substancji spływa do Psiny i jej dopływów istotnie wpływając na stan jakościowy. Świadczą o tym wyniki badań przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach w 2016 roku. W oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, po zsumowaniu wszystkich wyników badań stwierdzono, że w zlewni panuje zły stan wód. Należy jednak nadmienić, że wybrane parametry notowane były w przedziałach charakterystycznych dla wód II klasy (np. klasa elementów fizykochemicznych – grupa 3.6), przełożyło się to na umiarkowany stan ekologiczny badanych wód.

Wody podziemne

Zlewnia Psiny znajduje się w zasięgu dwóch regionów hydrogeologicznych. Wschodnia część tych terenów położona jest w obrębie regionu przedkarpackiego (XIII), a zlewnia znajdująca się na zachodzie wchodzi w skład regionu sudeckiego (XIV). Na obszarze zlewni Psiny wydzielone zostały następujące piętra wodonośne: czwartorzędowe, neogeńskie, kredowe oraz karbońskie z poziomem dolnokarbońskim. Wymienione piętra tworzą kilka sekwencji pięter wodonośnych: czwartorzędowo-neogeński, czwartorzędowo-kredowy i czwartorzędowo-karboński. W granicach województwa śląskiego zlewnia Psiny zasadniczo znajdują się jedynie w zasięgu regionu przedkarpackimego, gdzie można wydzielić zasadniczo dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i neogeńskie, które na tym terenie tworzą jedną sekwencję pięter wodonośnych czwartorzędowo-neogeńską.

Jako pierwsze od powierzchni terenu zalegają wody podziemne tworzące czwartorzędowe piętro wodonośne, w którym wydzielono dwa poziomy. Pierwszy z nich w pewnych miejscach rozpościera się właściwie od samej powierzchni terenu (0,1 m) maksymalnie osiągając 39,7 m głębokości. Warstwa wodonośna o miąższości do 26,1 m zbudowana jest z piasków i żwirów, ma porowy charakter, zwierciadło wód podziemnych jest swobodne. Drugi poziom wodonośny położony jest na znacznie większych głębokościach, zmieniających się w zakresie od 8,1 m do 114,4 m. Także tą warstwę budują piaski i żwiry odznaczające się porowym charakterem ośrodka skalnego. Zwierciadło wody jest swobodne a miejscami znajduje się pod napięciem warstw nieprzepuszczalnych. Miąższość strefy zawodnienia zmienia się w przedziale 7,4-29,4 m. W składzie chemicznym wód podziemnych piętra czwartorzędowego występują jony charakterystyczne zarówno dla naturalnych typów wód, jak i tych odbiegających od naturalnych. Te pierwsze reprezentowane są przez wody typu wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowego (HCO3CaMg) oraz wody wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowego (HCO3SO4Ca). Wody odbiegające od typów naturalnych to: wody siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (SO4HCO3CaMg) oraz wody wodorowęglanowo-siarczanowo-chlorkowo-wapniowe (HCO3SO4ClCa).

We wschodniej części zlewni Psiny, obejmującej zachodnie fragmenty województwa śląskiego, wyodrębniono układ sekwencji pięter wodonośnych czwartorzędowo-neogeński. Warstwa zawodniona zbudowana jest z piasków i żwirów, ośrodek skalny ma porowy charakter a zwierciadło wody jest swobodne. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu wynosi od 43,5 m do 49,8 m. Miąższość warstwy wodonośnej zmienia się w zakresie 52,0-61,0 m. Pod względem chemicznym są to wody zaliczane do typu naturalnego. Uwzględniając dominujące jony w składzie chemicznym można je określić jako wody wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3CaMg).

W tej części zlewni Psiny wyodrębnić można również piętro neogeńskie. Warstwa wodonośna zbudowana jest, podobnie jak poprzednio opisane, z piasków i żwirów, które cechuje porowy charakter ośrodka skalnego. Miąższość strefy zawodnienia osiąga około 5 m, a zwierciadło wody jest napięte przez leżące wyżej formacje nieprzepuszczalne. Brak jest informacji co do głębokości występowania warstw wodonośnych poziomu. Stwierdzono tylko jeden typ chemiczny wód, który reprezentowany jest przez wody naturalne o składzie wodorowęglanowo-wapniowego-magnezowym (HCO3CaMg).

Poszczególne poziomy wodonośne w zasięgu zlewni Psiny zasilane są wodami infiltracyjnymi, które pochodzą z opadów atmosferycznych a także topnienia pokrywy śnieżnej. Piętra starsze zasilane są bezpośrednio w strefach ich wychodni na powierzchni terenu a także pośrednio na kontakcie z czwartorzędowym poziomem wodonośnym. W granicach administracyjnych województwa śląskiego sytuacja ta zasadniczo dotyczy piętra neogeńskiego. Naturalną bazę drenażu wód podziemnych o zasięgu regionalnym stanowią doliny Psiny i Odry. Lokalnie wody podziemne odwadniane są przez mniejsze doliny dopływów Psiny. Antropogeniczne zaburzenia zasobów wód podziemnych na opisywanym obszarze dotyczą jedynie czwartorzędowego piętra wodonośnego. Tego typu wody podlegają eksploatacji za pośrednictwem studni wierconych i kopanych przez miejscową ludność. Zasięg oddziaływania poszczególnych studni ma wybitnie lokalnych charakter. Wody podziemne w zlewni Psiny zagrożone są również przez degradację ich jakości. Największy wpływ na pogorszenie stanu czystości wód przypisuje się rolnictwu. W ramach zabiegów agrotechnicznych wykorzystywane są nawozy mineralne, które w swoim składzie zawierają związki azotu i fosforu wpływające na poprawienie żyzności gleby. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2016 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z siedzibą w Katowicach zaliczono je do II klasy pod względem jakości. Stosunkowo dobre parametry fizyczne i chemiczne badanych wód wynikają z izolacji opróbowanego poziomu wodonośnego przez warstwy nadległe. Głębokości otworu, z którego pobrano próby wody do badań wynosiła 28 m. W górnej części zlewni Psiny, położonej poza granicami województwa śląskiego, wody podziemne najczęściej zaliczane były do nieco niższej, III klasy jakości, a sporadycznie do najniższej V klasy.

Użytkowanie wód

Wody w zlewni Psiny wykorzystywane są na kilka sposobów. Powierzchniowa sieć hydrograficzna (zarówno wody płynące, jak i stojące), stanowi istotny element powłoki krajobrazowej. Obecność wody przyczynia się do zwiększenia bioróżnorodności. Wody potamiczne i limniczne są miejscem bytowania i rozrodu gatunków typowo związanych ze środowiskiem wodnym. Nieograniczony dostęp do wody pozytywnie wpływa także na odpowiedni rozwój wielu innych gatunków przedstawicieli świata zwierząt. Z kolei płytkie zaleganie wód podziemnych pozwala na optymalny wzrost roślinności. Doliny rzeczne spełniają także rolę korytarzy ekologicznych, które wykorzystywane są podczas migracji wielu gatunków zwierząt. Ekosystemy wodne stanowią miejsce bytowania i rozrodu wielu gatunków ryb z obecnością, których wiąże się rozwój rekreacji w postaci popularnego wędkarstwa. Poza czysto sportowym łowieniem ryb, w zlewni Psiny obserwuje się także typowo gospodarcze wykorzystanie wód gromadzonych w sztucznych zbiornikach w celu hodowli ryb, które pozyskiwane są na skalę masową. Tego typu gospodarstwa wodne znajdują się np. w Pietrowicach Wielkich i Krzanowicach. W przeszłości wody płynące w zlewni Pisny powszechnie wykorzystywane były do napędzania urządzeń wykorzystywanych np. w młynach czy tartakach. O ówczesnym zastosowaniu wód współcześnie świadczą liczne sztuczne cieki nadal funkcjonujące w środowisku i znane pod wspólną nazwą młynówek.

Wody powierzchniowe w zlewni Psiny wykorzystywane są także jako odbiornik ścieków pochodzących z dużych zakładów rolnych a także wiejskich oczyszczalni ścieków. Tego typu punkty zrzutu ścieków zinwentaryzowano w Tłustomostach, Kietrzu, Borucinie oraz Pietrowicach Wielkich.

Zaopatrzenie ludności w wodę bazuje na zasobach wód podziemnych. Na opisywanym obszarze funkcjonują trzy głębinowe ujęcia wód podziemnych zlokalizowane w Makowie, Amandowie i Samborowicach. Następnie za pośrednictwem sieci wodociągowej odbywa się zaopatrzenie ludności w wodę. W 2011 roku zarejestrowano pobór wynoszący 3 307 510 m3. Wody podziemne na własne potrzeby czerpane są także za pomocą indywidualnych studziennych ujęć gospodarskich. Tego typu pobór nie podlega kontroli. Nieco większe ilości wody mogą być pozyskiwane jedynie przez duże gospodarstwa rolne, które funkcjonują na opisywanym terenie. Zasoby wód podziemnych, które są dostępne do zagospodarowania wykorzystywane są na poziomie niespełna 13%.

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2003: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Racibórz M-34-61-C. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
2. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000. B. Paczyński (red.), PIG, Warszawa 1995.
3. Podział hydrograficzny Polski, Wyd. IMiGW, Warszawa 1983.

Źródła on-line

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Dz.U. 2016 poz. 1187.

Rzętała M., Machowski R., Dorzecze Odry, "Encyklopedia Województwa Śląskiego" 2015, t. 2.

Zobacz też

Wody powierzchniowe Wody podziemne Dorzecze Odry Dorzecze Wisły